حَسّان ، مسجد، مسجدى ناتمام و عظیم متعلق به اوایل دوره موحدون* در شمالشرقى شهر رباطِ* مراكش. در باب وجه تسمیه آن اقوال گوناگونى در دست است. از جمله معمار آن را حسان نامى از اهالى اندلس گفتهاند و یا آن را به قبیله حسان منتسب كردهاند كه گروهى از ایشان در این ناحیه سكونت داشتهاند (معلمة المغرب، ذیل «حسّان (جامع)»). این مسجد را ابویوسف یعقوببن یوسفبن عبدالمؤمن، ملقب به المنصور، پس از پیروزى بر آلفونس هشتم (پادشاه قشتاله) در نبرد اَلارْك در 591، بنا نهاد (رجوع کنید به ابنعذارى، ص 218ـ220؛ حسین مؤنس، ص 223ـ224). درباره مناسبت بناى آن دلایل گوناگونى ذكر كردهاند، از جمله برپایى یادبود پیروزى در نبرد الارك، ساخت مسجدى باشكوهتر از جامع قُرطُبه* یا ایجاد پایگاهى براى تجمع سپاهیان مسلمان (رجوع کنید به حسین مؤنس، همانجا؛ فرناندث ـ پوئرتاس، ص 115؛ لامبر، ص 213). بناى مسجد در زمان حكومت فرزند منصور، محمدبن ابییوسف، و نواده منصور یوسفبن محمد نیز تكمیل نشد (مراكشى، ص 266) و تاكنون نیز به همان وضع باقى است.
نخستین باستانشناسان كه به حفارى و پژوهش در این بنا پرداختند، فرانسویان از جمله كاى در نیمه نخست سده چهاردهم/ بیستم بودند. سپس كسانى چون دیولافوا* و همسرش، بورلى، تراس و اِنو با انتشار مقالاتى این بنا را بیشتر معرفى كردند (معلمةالمغرب، همانجا).
این مسجد به شكل مستطیلى با ابعاد حدود 180×140 متر است كه درصورت اتمام، پس از جامع كبیر* سامرا، بزرگترین مسجد جهان اسلام محسوب میگردید (پاپادوپولو، ص 513ـ 514؛ پترسن، ذیل "Rabat"؛ معلمة المغرب، همانجا). مسجد حسّان بدون سقف است با ستونها، دیوارها، محراب و منارى نیمهكاره. نقشه مسجد شامل سه صحن، یكى در جلوى منار و دو صحن دیگر محصور بین شبستانها، با شانزده ورودى بوده است (بهنسى، ص200؛ میچل، ص218؛ پترسن، همانجا). صحنهاى سهگانه وجه تمایز این مسجد از سایر بناهاى این دوره است. در اینجا به صحن مستطیل شكل متداول، دو صحن كوچك، كمعرض و عمود بر جهت قبله، در امتداد دیوارهاى جانبى اضافه شده كه ظاهراً براى تأمین نور و تهویه شبستان بزرگ مسجد و احتمالاً صحن زنانه از مردانه جدا بوده است. از طرف دیگر، این صحنها از منظره خستهكننده ردیفهاى ستونهاى شبستان میكاسته است (هیلن برند، ص89؛ بهنسى، همانجا).
شبستان این مسجد از دو قسمت اصلى تشكیل شده است : قسمت جلوى مسجد مشتمل بر 21 فرشانداز عمود بر دیوار قبله و قسمت عقب مسجد كه از سه فرشانداز موازى با دیوار قبله تشكیل شده است (بهنسى، همانجا؛ اتینگهاوزن و گرابار، ص 143). علاوه بر یازده فرشانداز محصور بین دو صحن كوچك، به موازات هریك از دیوارهاى جانبى نیز دو فرشانداز به اندازه فرشاندازهاى عمودى وجود دارد. بهجز فرشانداز مركزى و فرشاندازهاى جانبى شبستان، كه عریضتر از بقیهاند، متوسط پهناى فرشاندازهاى این مسجد پنج متر است (سیدعبدالعزیز سالم، 1966، ج 2، ص 849؛ حسین مؤنس، ص 224).
ستونهاى ناتمام مسجد از چند قطعه سنگِ استوانهاىِ سوار بر هم تشكیل شده است (پاپادوپولو؛ میچل، همانجاها). بلندى ستونها در سه فرشانداز عرضى و دو فرشانداز طولى در دو طرف مسجد از دیگر ستونها بیشتر است (فرناندث ـ پوئرتاس، همانجا؛ فاطمه محمد محجوب، ج 19، ص 287). دیوار جنوبى یا دیوار قبله پشتبندهایى مستطیل شكل داشته و در مركز آن محرابى به شیوه محراب مسجد قرطبه ساخته شده است (پاپادوپولو، همانجا).
در میان ضلع شمالى، منارى سنگى با قاعده مربعشكل، كه هر ضلع آن شانزده متر است، دیده میشود. ارتفاع فعلى این منار در حدود چهل متر است كه درصورت اتمام، بلندى آن به بیش از هفتاد متر میرسید. این منار مانند دیگر منارهایى كه در این دوره ساخته شده، از جمله منار خیرالدا در اشبیلیه (سویل) و منار جامع كُتُبیه* در شهر مراكش، داراى فضایى با قاعده مربعشكل در مركز منار است كه از بالا تا پایین شامل شش اتاق با طاقهاى متفاوت است و از طریق مسیرى سراشیبى و بدون پله با پهناى دو متر، كه این مركز را دور میزند، میتوان به بالاى آن رسید (پترسن؛ بهنسى؛ فرناندث ـ پوئرتاس، همانجاها). ورودى منار با طاق نعل اسبى در پایین ضلع جنوبى آن قرار دارد. نماى بیرونى منار همانند منارهاى دورهموحدون تزیین شده است. تزییناتِ سطوح خارجى منار در هیچیك از اضلاع یكسان نیست، ولى تزییناتى شبهلوزى در سطوح بالاى دیوارهاى منار به چشم میخورد. همچنین نقوشى مانند ریسههاى گل در بالاى قوسهاى تیزهدار در سطوح پایینتر منار دیده میشود. در بین طاقنماها نیز پنجرههاى كوچكى تعبیه شده است (فرناندث ـ پوئرتاس؛ میچل؛ پترسن، همانجاها).
سیدعبدالعزیز سالم (1991ـ1992، قسم 2، ص 427)، همانند عبدالواحدبن على مراكشى (ص 266)، طرح این منار را برگرفته از منار اسكندریه دانسته كه از نظر منصور شكلى مطلوب داشته است، اما به نظر فرناندث ـ پوئرتاس (همانجا) این منار، مانند منار مسجد كتبیه و خیرالدا، به تقلید از منار مسجد قرطبه ساخته شده است.
منابع : (1) ابنعذارى، البیان المُغرِب فى اخبار الاندلس و المَغرِب، قسم الموحدین، چاپ محمد ابراهیم كتانى و دیگران، بیروت 1406/1985؛ (2) عفیف بهنسى، الفن الاسلامى، دمشق 1986؛ (3) حسین مؤنس، المساجد، كویت 1401/1981؛ (4) سیدعبدالعزیز سالم، بحوث الاسلامیة فى التّاریخ و الحضارة و الآثار، بیروت 1991ـ1992؛ (5) همو، (المغرب فى) العصر الاسلامى، در المغرب الكبیر، ج 2، (قاهره) 1966؛ (6) فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج 19، قاهره : دارالغدالعربى، (بیتا.)؛ (7) الى لامبر، تطور العمارة الاسلامیة فى اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا، عرّبه عطااللّه جلیان، بیروت 1985؛ (8) عبدالواحدبن على مراكشى، المعجب فى تلخیص اخبار المغرب، چاپ محمد سعید عریان، قاهره 1368/1949؛ (9) معلمةالمغرب، سلا : مطابعسلا، 1410/1989ـ، ذیل «حسّان (جامع)» (از عبدالعزیز تورى)؛
(10) Richard Ettinghausen and Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: 650-1250, Harmondsworth, Engl. 1987; (11) Antonio Fernandez-Puertas, "Spain and North Africa", in The Mosque: history, architectural development & regional diversity, ed. Martin Frishman and Hasan Uddin Khan, London: Thames and Hudson, 1997; (12) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh 1994; (13) George Michell, "North Africa and Sicily", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984; (14) Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art, translated from the French by Robert Erich Wolf, London 1980; (15) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture, London 1996.