حِزْقیل ، از پیامبران بزرگ بنیاسرائیل در سده ششم پیش از میلاد. نام او در زبان عبرى یحِزْقیل است كه، با استناد به عهد عتیق، معانى گوناگونى براى آن ذكر شده است، از جمله «خدا قوى است» یا «خدا قوى میسازد» (رجوع کنید به >دانشنامه معیار كتاب مقدّس <، ذیل "Ezeliel.I"؛ >دایرةالمعارف دین <، ذیل "Ezekiel").
براساس عهد عتیق، حزقیل، پسر بوزى كاهن، در اورشلیم متولد شد و دوران كودكى و نوجوانیاش را در آنجا گذراند (كتاب حزقیال نبى، 3:1؛ هاكس، ذیل «حزقیل یا حزقیال»؛ شولتس، ص 318ـ319). در سال 597 ق م، در 25 سالگى، به همراه یهودیاكین، پادشاه یهودا، و هزاران تن دیگر به فرمان نبوكدنصر به سرزمین بابِل تبعید شد (هلى، ص 318؛ شولتس، ص 319). حزقیل و دیگر تبعیدیها ظاهرآ در دهكدهاى در تل ـ ابیب، كنار نهر خابور (منشعب از فرات) در نزدیكى شهر بابل، اقامت داشتند (هلى، ص321؛ شولتس، ص320) و در همین مكان وى به نبوت رسید (رجوع کنید به كتاب حزقیالنبى، 1:1ـ3). حزقیل در دوران اسارت (حدود سالهاى 593 تا 570قم) پیامبر قومِ تبعید شده بود (هلى، ص318؛ د.جودائیكا، ذیل "Ezekiel. Ezekiel in the Aggadah"). دانیال و ارمیا نیز از پیامبران معاصر وى در این دوران بودند (هلى، همانجا). رسالت حزقیل در میان اسرا مبارزه با انبیاى دروغین و خبردادن از نابودى قریبالوقوع اورشلیم بود (شولتس؛ >دایرةالمعارف دین <، همانجاها).
كتاب حزقیل یكى از كتابهاى عهدعتیق و شامل 48 باب و دربردارنده موضوعاتى چون سقوط اورشلیم، نبوات حزقیل درباره ملتهاى بیگانه و اتحاد دوباره بنیاسرائیلاست (درباره كتاب حزقیل>رجوع کنید بهدایرةالمعارفدین <،همانجا؛شولتس،ص321ـ335).
نام حزقیل صریحاً در قرآن نیامده است، اما مفسران مسلمان آیه 243 سوره بقره را با وى مرتبط دانستهاند. در این آیه از قومى سخن گفته شده است كه از ترس مرگ سرزمینشان را ترك كردند، سپس خدا آنها را میراند و دوباره زنده كرد. منابع تفسیرى در توضیح این آیه اقوالى ذكر كردهاند، از جمله اینكه شمار بسیارى از بنیاسرائیل، اهل شهرى به نام داوَردان، از ترس طاعون، و به روایتى وبا، سرزمینشان را ترك كردند، اما خدا جان همه آنان را گرفت. حزقیلنبى كه در حال عبور از كنار اجساد آنان بود، با دیدن استخوانهاى پوسیده و پراكندهشان، از خدا خواست كه آنان را زنده كند و به دعاى حزقیل، خدا همه آنان را زنده كرد (ثعلبى، الكشف والبیان، ج 2، ص 202؛ زمخشرى؛ طبرسى، ذیل آیه؛ براى آگاهى از اقوال دیگر مفسران در این باره رجوع کنید به مقاتلبن سلیمان؛ طبرى، جامع، ذیل آیه).
در تواریخ اسلامى نیز ماجراى این قوم، با اختلافاتى و گاه در نهایت اختصار، نقل شده است (براى نمونه رجوع کنید به ابنقتیبه، ص 51؛ طبرى، تاریخ، ج 1، ص 457ـ458؛ مسعودى، ج 1، ص 59ـ60؛ مقدسى، ج 3، ص 98). همچنین ثعلبى در قصص الانبیاء (ص 221ـ223) اقوال مفسران و مورخان را درباره این ماجرا آورده است. به نظر میرسد برخى از قسمتهاى این داستان در منابع تاریخى و تفسیرى، از داستان رؤیاى استخوانهاى خشك كه در عهد عتیق (رجوع کنید به كتاب حزقیال نبى، :37 1ـ14) آمده، گرفته شده است (رجوع کنید به >دائرةالمعارف قرآن <، ذیل"Ezekiel"؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه).
در منابع اسلامى نام پدر حزقیل، به اختلاف، بور، بورى، بوذى و بوزى آمده (رجوع کنید به ابنقتیبه؛ طبرى، جامع؛ مقدسى، همانجاها؛ ثعلبى، قصصالأنبیاء، ص 221) و گفته شده كه از نسل لاویبن یعقوب بوده است (حمداللّه مستوفى، ص 45). وى را، از آنرو كه در دوران پیرى و نازایى مادرش و با دعاى او متولد شده است، ابنالعجوز نیز خواندهاند (رجوع کنید به طبرى، جامع، همانجا؛ ثعلبى، قصصالأنبیاء، ص 221ـ222). همچنین به نقل برخى منابع، حزقیل همان ذوالكِفْل* است و سبب ملقب شدن او به این نام آن است كه وى وساطت كرد و هفتاد پیامبر را، كه یهودیان قصد كشتنشان را داشتند، از مرگ رهانید (رجوع کنید به مقاتلبن سلیمان؛ طبرسى، همانجاها؛ نیز براى احتمالى دیگر رجوع کنید به مقدسى، ج 3، ص100).
حزقیل سومین جانشین موسى، پس از یوشعبن نون و كالببن یوقنا، بود (طبرى، جامع؛ طبرسى، همانجاها؛ قس ثعلبى، قصصالأنبیاء، همانجا). او در تدبیر امور بنیاسرائیل با كالب همكارى داشت و بعد از وى زمام امور را به دست گرفت (ابنخلدون، ج 2، ص 102). پس از مرگ حزقیل، الیاس بر قوم بنیاسرائیل مبعوث شد (طبرى، تاریخ، ج 1، ص 461).
حزقیل را گروهى از یهودیان در سرزمین بابل كشتند (ابنجوزى، ج1،ص382). یاقوتحموى (ذیل «برملاحة») مدفن او را بَرمَلاحه، منطقهاى در بابل نزدیك حلّه، دانسته (نیز رجوع کنید به هروى، ص76) و همچنین در جاهاى دیگر (ذیل «داوردان»، «دیر هزقل») نوشته است كه اهالى داوردان در همان جایگاهى كه با دعاى حزقیل زنده شدند، دیرى ساختند كه به دیر هزقل معروف شد. این دیر، كه بین بصره و عسكر مُكْرَم قرار دارد، همان جایى است كه داستان مذكور در قرآن، در آن روى داده است. منابع جدید نیز مدفن وى را نزدیكى حلّه یا حوالى بغداد دانستهاند (رجوع کنید به د. جودائیكا، ذیل "Ezekiel. Ezekiel’s tomb"؛ هاكس، همانجا).
در برخیمنابعاسلامى (براى نمونه رجوع کنید به ثعلبى، قصصالأنبیاء، ص 166؛ طبرسى، ذیل آیه)، در توضیح آیه 28 سوره مؤمن (وَ قالَ رَجُلٌ مؤمنٌ مِن آلِ فِرعونَ یكتُمُ ایمانَهُ...)، از حزقیل دیگرى یاد شده كه ملقب به مؤمن آل فرعون است. بنابه گزارش ثعلبى (همانجا)، او نجار بود و بهدرخواست مادر موسى براى او صندوقى ساخت تا فرزندش را در آن بگذارد و به رودخانه بیندازد. وى مدت زیادى در خدمت فرعون بود، در حالیكه ایمان خود را مخفى میكرد. پس از غلبه موسى بر ساحران، ایمانش را آشكار كرد و همراه آنان، به دستور فرعون، به قتل رسید. براساس حدیثى نبوى، حزقیل، حبیب نجار*، مؤمن آلیس و حضرت على علیهالسلام كسانیاند كه حتى لحظهاى به خدا كافر نشدند (رجوع کنید به ثعلبى، قصصالأنبیاء، ص 166، 366؛ طبرسى، ذیل یس: 26).
منابع : (1) علاوه بر قرآن و كتاب مقدس. عهد عتیق؛ (2) ابنجوزى، المنتظم فى تاریخالملوك و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛ (3) ابنخلدون؛ (4) ابنقتیبه، المعارف، چاپ ثروت عكاشه، قاهره 1960؛ (5) احمدبن محمد ثعلبى، قصصالأنبیاء، المسمى عرائسالمجالس، بیروت: المكتبة الثقافیة، (بیتا.)؛ (6) همو، الكشف و البیان، المعروف تفسیرالثعلبى، چاپ على عاشور، بیروت 1422/2002؛ (7) حمداللّه مستوفى، تاریخ گزیده؛ (8) زمخشرى؛ (9) ساموئل شولتس، عهد عتیق سخن میگوید، ترجمه مهرداد فاتحى، (بیجا) : شوراى كلیساهاى جماعت ربانى، آموزشگاه كتاب مقدس، (بیتا.)؛ (10) طبرسى؛ (11) طبرى، تاریخ (بیروت)؛ (12) همو، جامع؛ (13) مسعودى، مروج (بیروت)؛ (14) مقاتلبن سلیمان، تفسیر مقاتلبن سلیمان، چاپ عبداللّه محمود شحاته، (قاهره) 1979ـ1989؛ (15) مطهربن طاهر مقدسى، كتاب البدء و التاریخ، چاپ كلمان هوار، پاریس 1899ـ1919، چاپ افست تهران 1962؛ (16) جیمز هاكس، قاموس كتاب مقدس، بیروت 1928، چاپ افست تهران 1349ش؛ (17) علیبن ابیبكر هروى، كتاب الاشارات الى معرفة الزیارات، چاپ ژانین سوردل ـ تومین، دمشق 1953؛ (18) هنرى هلى، راهنماى كتاب مقدس، ترجمه جسیكا باباخانیان، سابرینا بدلیان، و ادوارد عیسیبیك، هلند 2000؛ (19) یاقوت حموى؛
(20) Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1978-1982, s.v. "Ezekiel. Ezekiel in the Aggadah" (by Moses Aberbach), "Ezekiel. Ezekiel's tomb" (by Abraham Ben-Yaacob); (21) EI2, s.v. "Hizkil" (by J. Eisenberg-[G. Vajda]); (22) Encyclopaedia of the Quran, ed. Jane Dammen Mc Auliffe, Leiden: Brill, 2001- , s.v. "Ezekiel" (by Roberto Tottoli); (23) The Encyclopedia of religion, ed. Mircea Eliade, New York 1987, s.v."Ezekiel"(by Moshe Greenberg); 24- The International standard Bible encyclopedia, ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979-1988, s.v. "Ezekiel.I: Prophet's name" (by W. H. Brownlee).