بُحَیْرَه (2) ، ولایتی (مدیریه ) در شمال مصر. این ولایت کنار نیل غربی و نزدیک مصب آن واقع ، و از شمال به بخش شمال شرقی اسکندریه ، از جنوب به صحرای لیبی و ترعة خَطاطیه ، از مشرق به نیل غربی ، و از مغرب به اسکندریه محدود است . خلیج ابوقیر و دریاچة اِدْکو در شمال آن و مصب رشید در شمال شرقی و دریاچة مَرْیوط در جانب غربی آن قرار دارد. احتمالاً نام آن از دریاچة ابوقیر که بحیرة الاسکندریه هم نامیده می شد، گرفته شده است . این ولایت شهرهای مهمی مانند، شَرْنُوْب ، شُبْرَخیت ، رحمانیه ، کَفَردُوار ابوحُمُّص و... دارد و شهر قدیمی دَمَنْهُور مرکز آن است . راه آهن قاهره ـ اسکندریه از این شهر می گذرد.

خاک این ولایت بیشتر از مواد رسوبی و آبرفتی است که نیل بتدریج در آنجا رسوب گذاشته است . این منطقه به لحاظ رطوبت زمین و ریزش باران کافی و قرار داشتن در مسیر شعبه ای از نیل ، ناحیة کشاورزی مهمی شمرده می شود. محصولات عمدة آن پنبه ، غلات ، حبوبات ، برنج و سبزیجات است (بستانی ، ذیل «بُحیره »؛ د. اسلام ، ذیل «بُحیره »؛ > فرهنگ جدید جغرافیایی وبستر < ، ص 361؛ > اطلس تایمز < ، ص 86(

پیشینه . مقدسی (ص 54، 194) در دو موضع ازدَمَنور (دمنهور مرکز بحیره ) یاد کرده است ؛ نخست آن را یکی از نواحی عباسیه شمرده و در جای دیگر زمینهای دو کرانة نیل غربی را ریف خوانده و قصبة آن را عباسیه ، و دمنهور را یکی از شهرهای آن ذکر کرده است . به گفتة بکری (ص 66) و یاقوت (ج 1، ص 514) بحیره یکی از کوره های مصر شمرده می شد. همچنین یاقوت (ج 2، ص 601) می نویسد: «مرکز آن دمنهور را شهری میانه دیدم که میان آن و اسکندریه یک روز راه فاصله است و در راه مصر قرار دارد». به نوشتة ابوالفدا (ص 106) مرکز بحیره به دمنهورالوحش معروف و پارچه های دمنهوری به آنجا منسوب است . ابن بطوطه (ج 1، ص 20) در قرن هشتم از بزرگی ، عواید دیوانی فراوان و محاسن بیشمار دمنهور خبر می دهد. به نوشتة ابن خلدون در دوران ممالیک و در زمان حکومت امیر سیف الدین بَرقوق (784-791) قبایل بربر هُو'ارِه و مُزاتِه و زِنّاته که در منطقة بحیره می زیستند از فزونی خراج سر به شورش برداشتند (ج 5، ص 470). امیر برقوق سپاهی به فرماندهی اَلاْ َقُالشَّع'بانی و احمدبن بَیْبَغا و اَیْنال به سرکوبی آنان فرستاد؛ و شورشیان ، به سرکردگی بدربن سلام ، شکست خورده گریختند (همانجا). اندکی بعد، بدربن سلام به بحیره بازگشت و این بار برقوق سپاه دیگری به فرماندهی اتابک ایْتُمُش و چند تن از امرا به جنگ او فرستاد (همانجا). پس از نبرد سختی که بین دو سپاه درگرفت بدر شکست خورد و فرمانبرداری کرد و امیر برقوق پس از برقراری آرامش ، بُکْتَمَرُالشَّریف و سپس قَرَط بن عمر را به فرمانروایی بحیره منصوب کرد (همانجا). اما چندی نگذشت که بدر دوباره سر به شورش برداشت که قرط بن عمر شورش او را درهم شکست ، بسیاری از همراهانش را کشت (همانجا) و سایرین را به شرط پذیرفتن خراج ، بخشید (همان ، ج 5، ص 571(

ابن تغری بردی (ج 14، ص 337) از شیوع بیماری طاعون در بحیره و غَربیه در 833 ، در زمان حکومت الملک الاشرف بَرْسْب'ایْ (حک : 825-841) خبر می دهند که بیش از پنجهزار تن را از بین برد.

در دورة عثمانی ، آشوبهای این ناحیه اغلب به لشکرکشیهای تنبیهی می انجامید. در دورة اشغال فرانسویان نیز این منطقه هرگز روی آرامش ندید، قتل عام پادگان کوچک فرانسوی در دمنهور شاهدی بر این مدعاست ( د. اسلام ، ذیل «بحیره »).

---

منابع :
(1) ابن بطوطه ، سفرنامة ابن بطوطه ، ترجمه محمدعلی موحد، تهران 1361 ش ؛
(2) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة ، مصر 1390؛
(3) ابن خلدون ، تاریخ ابن خلدون المسمی بکتاب العبر، و دیوان المبتدا والخبر ، بیروت 1391/1971؛
(4) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان ، چاپ رینود و دیسلان ، پاریس 1840؛
(5) بطرس بستانی ، کتاب دائرة المعارف ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) عبدالله بن عبدالعزیز بکری ، جغرافیة مصر من کتاب الممالک والمسالک ، کویت 1400/ 1980؛
(7) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
یاقوت حموی ،

(8) معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866-1873، چاپ افست تهران 1965؛


(9) EI , s.v. ûBuh ¤ ayraý, (by G.Wiet);
(10) The Times atlas of the world , London 1985;
(11) Webster's new geographical dictionary , Springfield 1988.

/ حسین قرچانلو /