حرب (1) ، قبیلهاى بزرگ و مقتدر در عربستانسعودى. سرزمین این قبیله از مَرظَهران در نزدیكى مكه تا ماوراى قَصیم، به شكل زاویهاى كه رأس آن در وادى حَمْضْ در مغرب مدینه است، امتداد دارد. طول این منطقه 100 1 كیلومتر و عرض آن بین صد تا سیصد كیلومتر است (بلادى، ص 198). این قلمرو بخشهایى از نجد و حجاز را در بردارد. جمعیت آن حدود چهارصد هزار تن است (سرحانى، ص 54).
نیاى این خاندان سعدبن سعدبن خولان، و حرب یكى از پنج فرزند او بود. حرب نیز چهار فرزند داشت. با افزایش و گسترش نسلها، قبیله حرب نیز گستردهتر و قویتر شد (ابنحائك، 1397، ج 1، ص 392ـ393؛ براى آگاهى از ساختار خویشاوندى و قبیلهاى آن رجوع کنید به فؤاد حمزه، ص 148ـ149، 150ـ151؛ كحّاله، ج 2، ص 296، 811، 828، ج3، ص 1090؛ بلادى، ص 45ـ46، 56ـ58، 84ـ 106؛ محمد سلیمان طیب، ج 4، ص 815، 818ـ823، 828ـ 829، 839ـ843، 852ـ 853؛ عزاوى، ج 1، ص 309ـ310).
پیشینه. سرزمین اصلى این قبیله نخست در اطراف صَعْدَه در یمن بود (بلادى، ص 33). جنگهاى خونین خانوادگى بین سعد بن سعد و ربیعة بن سعد، بنیحرب را به سوى حجاز راند و آنها در عَرَج و فَرعْ و اطراف آن مستقر شدند (همان، ص 118). محدوده آنها به تدریج گسترش یافت. عدهاى از آنان در وادى رُمَّه و وادى لِیث ساكن شدند و در منطقه میان خیبر و مدینه با قبایل بَلّى* و جُهَینَه* هم جوار بودند (ابنحائك، 1403، ص 244؛ بلادى، ص 42، 78، 84، 215). بخشى از آنان نیز به عراق رفتند و اكنون برخى از رؤساى این قبیله در عراق و برخى در حجاز هستند (سرحانى، ص55). چشمههاى فراوان بین مرظهران و مدینه ــ كه هر یك میتوانست آب حدود چهارصد تن را تأمین كندــ و چاههاى متعدد موجود در منطقه، نیز امكان صید ماهى از دریاى سرخ و مهمتر از همه كثرت حاجیانى كه بین مكه و مدینه رفت و آمد میكردند و احتیاج به وسیله نقلیهاى چون شتر داشتند، سبب شد كه این منطقه، قبیله حرب را، كه پرورشدهندگان شتر بودند، به خود جذب كند (بلادى، ص 227ـ229). بهرغم سركشیها و شورشهاى این قبیله و نا امن كردن منطقه، كه موجب درگیریهاى مستمر شریفهاى مكه با آنها میشد (محمد سلیمان طیب، ج 4، ص886ـ 889، 894، 897؛ سباعى، ج2، ص369ـ370، 393ـ394، 441ـ444)، مسئولیت حراست و امنیت و حمل و نقل حاجیان نیز برعهده این قبیله گذاشته شد. هریك از شیوخ این قبیله از پنج تا شصت شتر داشتند و براى حمل هر مسافر از جده تا مكه چهار لیره طلا و از مكه تا مدینه هفت لیره طلا میگرفتند. آنان با درآمد كلانى كه داشتهاند، بیش از نُه قرن در این ناحیه زندگى كرده و به آبادانى آن پرداخته و براى تعلیم قرآن و نشر اسلام، مساجدى در عُسْفان، غُران، خلیص، خوار، قُدَید، وادى فُرُع و وادیالصَفراء ساختهاند (بلادى، همانجا) و براى دفاع از سرزمین، قلعههاى بَدر، حَمرا، خِیف و بئرعباس را بنا كردهاند (سباعى، ج 2، ص 531ـ 532).
در 1089، سیلى مهیب در اطراف مدینه، كه محل سكونت قبایل حرب بود، خسارات جانى و مالى فراوانى به بار آورد (عصامى مكى، ج 4، ص 529ـ530). در 1226 كه محمدعلى پاشا، والى مصر، با لشكرى به فرماندهى فرزندش ینبع را اشغال كرد، سعودبن عبدالعزیر، حاكم نجد، به یارى افراد قبیله حرب، سپاهیان محمدعلى پاشا را شكست داد (همان، ج 1، ص 156ـ 157). قبیله حرب افراد جنگجویى بودند و در انقلاب اعراب برضد عثمانیان نقش مهمى ایفا كردند (بلادى، ص 146).
پس از جنگ جهانیدوم، اوضاع اقتصادى ـ اجتماعى در عربستان دگرگون شد كه بر روى افراد قبیله حرب نیز تأثیر مستقیم گذاشت. برخى از دلایل این دگرگونى عبارت بودند از : خشكسالى كه كشاورزى این منطقه را بسیار تضعیف كرد؛ استفاده از وسایل نقلیه موتورى به جاى شتر، كه خسارات مالى بسیارى به شترداران وارد كرد؛ روى آوردن اهالى منطقه به تعمیر خودرو به جاى كشاورزى و دامدارى؛ تورم و گرانى سبب شد برخى مواد غذایى یافت نشود و گاه اوضاع به قدرى وخیم میشد كه دولت تازه تأسیس عربستان سعودى مواد غذایى و پوشاك به روستاها میفرستاد. اما نهضت سوادآموزى و كشاورزى از 1330ش فعالیتش را آغاز كرد و اكنون در میان قبیله حرب، تعداد زیادى پزشك، افسر، آموزگار و اهل قلم از خود اهالى وجود دارد (محمد سلیمان طیب، ج 4، ص 975ـ976؛ بلادى، ص 230ـ231).
منابع : (1) ابنحائك، صفة جزیرةالعرب، چاپ محمدبن على أكوع، صنعا 1403/1983؛ (2) همو، كتاب الأكلیل، ج 1، چاپ محمدبن على أكوع، بغداد 1397/1977؛ (3) عاتق بلادى، نسب حرب، مكه 1399/1979؛ (4) احمد سباعى، تاریخ مكة: دراسات فى السیاسة و العلم و الاجتماع و العمران، مكه 1420/ 1999؛ (5) سلطان طریخم سرحانى، جامع انساب قبائل العرب، دوحه: دارالثقافة، (بیتا.)؛ (6) ایوب صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ترجمة و تعلیق احمد فؤاد متولّى و صفصافى احمد مرسى، قاهره 1419/1999؛ (7) عثمان بن عبداللّه، عنوان المجد فى تاریخ النجد، ریاض: مكتبة الریاض الحدیثة، (بیتا.)؛ (8) عباس عزاوى، عشائر العراق، بغداد 1937ـ1956، چاپ افست قم 1370ش؛ (9) عبدالملك بن حسین عصامى مكى، سمط النجوم العوالى فى انباء الاوائل و التوالى، قاهره 1380؛ (10) فؤاد حمزه، قلب جزیرة العرب، ریاض 1388/1968؛ (11) عمررضا كحّاله، معجم قبائل العرب القدیمة و الحدیثة، بیروت 1402/1982؛ (12) محمد سلیمان طیب، موسوعة القبائل العربیة، قاهره 1421/2001.