حرّانى ، حمّاد بن هبة اللّه بن حمّاد فضیلى، محدّث و مورخ قرن ششم، كنیهاش ابوالثنا. وى در 511 در حرّان* به دنیا آمد (ابندبیثى، ص 51؛ ابنرجب، ج 1، ص 434؛ عُلَیمى حنبلى، ج 4، ص 43). حرّانى بازرگان بود و به همین سبب به شهرهاى بسیارى سفر كرد، تا آنجا كه به «سفّار» شهره گشت. وى در این سفرها از محدّثان شهرهاى مختلفى چون شام، بغداد، خراسان، هرات و مصر كسب علم و حدیث كرد (ذهبى، 1401ـ1409، ج 21، ص 386؛ علیمی حنبلى، همانجا).
حرّانى حنبلی مذهب بود (منذرى، ج 1، ص 438). مشایخ حدیث وى بسیارند كه برجستهترین آنها اسماعیل سمرقندى، از محدّثان بغداد است (رجوع کنید به ذهبى، 1401ـ1409؛ ابنرجب، همانجاها). علاوهبر سمرقندى، حرّانى در هرات از ابوالمحاسن مسعودبن محمدبن غانم، در مصر از عبداللّه بن ابی رفاعة، و در دمشق از علیبن حسن شافعى حدیث شنید (ابنعدیم، ج 6، ص2916ـ2917؛ ابن رجب، همانجا). همچنین در حرّان، بغداد و مصر به نقل حدیث پرداخت (ابنرجب، همانجا). برخى راویان حدیثِ وى عبارتاند از: عمروبن محمد عُلَیمى، عبدالقادر رُهاوى، علیبنمُفَضّل مقدسى، احمدبنسَلامَه حرّانى (ابنعدیم، ج6، ص2917؛ ذهبى، 1424، ج12، ص1141). تراجم نویسان، حرّانى را در نقل حدیث به صداقت و وثاقت ستودهاند (براى نمونه رجوع کنید به ابنعدیم، ج 6، ص 2919؛ صفدى، ج 13، ص 154).
حرّانى كتابهاى بسیارى استنساخ كرد (ابنعدیم، ج 6، ص 2917؛ ذهبى، 1424، همانجا). وى علاوه بر این، داراى ذوق و قریحه ادبى بوده و شعر نیكو میسروده كه برخى از آنها در كتابها ذكر شده است (رجوع کنید به سبط ابنجوزى، ج 8، قسم 2، ص 511؛ ابنعدیم، ج 6، ص 2918؛ صفدى، همانجا؛ ابنكثیر، ج 13، ص 33ـ34).
حرّانى دو اثر نوشته است: فهرستى از راویانى كه نام آنها حمّاد است (منذرى؛ ابنرجب؛ علیمی حنبلى، همانجاها)؛ كتابى در تاریخ حرّان (مقریزى، ج 3، ص 695؛ ابنمفلح حنبلى، ج 1، ص 365)، كه در آن به ذكر شاعران، عالمان و فاضلان آن دیار پرداخته است (ابنعدیم، ج 6، ص 2917). این كتاب بر پایه احادیثى است كه حرّانى غالبآ آنها را از مشایخ خود شنیده است (ابنفُوَطى، ج 4، قسم 4، ص 781ـ782). ذهبى (1424، همانجا) از اتمام كتاب او سخن گفته اما سخاوى (ص 259) گفته است كهابوالمحاسن بن سلامة بن خلیفه حرّانى آن را به اتمام رسانده است (قس حاجیخلیفه، ج 1، ستون 291 كه تألیف ابوالمحاسن را ذیلى بر كتاب حرّانى یاد كرده است). ابنعدیم (ج 3، ص 1533) و مغلطایبن قلیج (ج 1، ص27) از این كتاب بهره بردهاند و بهنوشته كولبرگ (ص 358) ابن طاووس (ص 202ـ203) این كتاب را دیده و از آن نقل كرده است.
حمّادبن هبةاللّه در 12 ذیحجه 598 در حرّان درگذشت و در همانجا به خاك سپرده شد (ابنعدیم، ج 6، ص 2920؛ ابن مفلح حنبلى؛ علیمیحنبلى، همانجاها).
منابع : (1) ابن دبیثى، ذیل تاریخ بغداد، بیروت 1405/1985؛ (2) ابن رجب، كتاب الذیل على طبقاتالحنابلة، ج 1، در ابنابییعلى، طبقات الحنابلة، ج 3، بیروت 1372/1952؛ (3) ابنطاووس، فرج المهموم فى تاریخ علماء النجوم، نجف 1368، چاپ افست قم 1363ش؛ (4) ابنعدیم، بغیة الطلب فى تاریخ حلب، چاپ سهیل زكار، بیروت?( 1408/ 1988)؛ (5) ابنفُوَطى، تلخیص مجمع الآداب فى معجم الالقاب، ج 4، قسم 4، چاپ مصطفى جواد، (دمشق 1967)؛ (6) ابنكثیر، البدایة و النهایة، ج13، بیروت 1966؛ (7) ابنمفلح حنبلى، المقصد الارشد فى ذكر اصحاب الامام احمد، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض 1410/ 1990؛ (8) حاجیخلیفه؛ (9) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1424/ 2003؛ (10) همو، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت 1401ـ 1409/ 1981ـ1988؛ (11) سبط ابنجوزى، مرآة الزمان فى تاریخ الاعیان، ج8، قسم2، حیدرآباد، دكن 1371/1952؛ (12) محمدبن عبدالرحمان سخاوى، الأعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التّاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد 1382/ 1963؛ (13) صفدى؛ (14) مجیرالدین عبدالرحمانبن محمد علیمیحنبلى، المنهج الاحمد فى تراجم اصحاب الامام احمد، ج 4، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت 1997؛ (15) مغلطایبن قلیج، اكمال تهذیب الكمال فى اسماءالرجال، چاپ عادل بن محمد و اسامه بن ابراهیم، قاهره 1422/ 2001؛ (16) احمدبن على مقریزى، كتاب المقفّیالكبیر، چاپ محمد یعلاوى، بیروت 1411/ 1991؛ (17) عبدالعظیمبن عبدالقوى منذرى، التكملة لوفیات النقلة، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1401/1981؛
(18) Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden 1992.