بَحیرَه ، مادّه شتر یا میش شکافته (یا بریده ) گوش . در قرآن (مائده : 103؛ انعام : 136ـ 139) برخی آیینهای مذهبی عرب بت پرست عصرجاهلی نسبت به احشام برشمرده شده است ؛ در این آیات ـ که در تبیین مراد آنها اختلافات اندکی بین مفسّران نخستین دیده می شودـ گذشته از بحیره ، نام «سائِبه »، «وَصِیلَه »، و «حامٍ») و احکامی چون حرمت سوارشدن بر آنها، به طور مطلق یا درسفر حج ، برزبان نیاوردن نام خدا هنگام استفاده های گوناگون از آنها، اختصاص شیر و بچه آنها ـ در صورتی که زنده به دنیا بیاید ـ به مردان ، و اشتراک زنان و مردان در استفاده از بچة آنها که مرده به دنیا آید، ذکرشده است .

آنچه مفسّران و لغت شناسان در بیان احکام جاهلی دربارة این حیوانات آورده اند بدین قرار است : 1) سوار شدن براین حیوان و دوشیدن شیر آن و چیدن پشمش و حمل بار با آن و به طور کلی هرگونه بهره برداری از آن ممنوع بود. برخی ، این حکم را منحصر به زنان دانسته اند و عدّه ای استفاده از شیر آن را برای مهمان یا بچه همان حیوان روا شمرده اند. عدّه ای دیگر فقط حرمت استفاده از شیر یا سوارشدن را ذکر کرده اند. و نیز جواز خوردن شیر حیوان ، پس از مردن آن ، برای زنان نقل شده است ؛ 2) آزادی مطلق حیوان در چریدن ، آشامیدن و به هرسورفتن ؛ 3) زنده نگاه داشتن حیوان تا رسیدن مرگ طبیعی ؛ 4) حرمت استفاده از گوشت حیوان پس از مردن برای زنان ؛ 5) جواز خوردن گوشت بچة حیوان برای زنان ، اگر مرده به دنیا آید. حیوانات یادشده در بیشتر این احکام مذهبی مشترک بوده و فقط به لحاظ منشأ تعلّق حکم ، نامهای مختلف گرفته اند.

دربارة چگونگی پیدایی این آیینهای مذهبی اطلاعات کافی دردست نیست ، ولی نظر مقبولتر آن است که بعد از رواج بت پرستی در سرزمین حجاز، این آیینها نیز در آنجا شکل گرفته و با مراقبت جدّی اجرا می شده است . بنابریک روایت نبوی ، عمروبن لُحَیّ * نخستین کسی بود که عمل تبحیر (شکافتن گوش ناقه ) را انجام داد و او، به گفتة مورّخان و روایات ، مؤسس بت پرستی و دگرگون کنندة دین ابراهیم علیه السّلام در میان عرب بود. از چند فرد دیگر نیز به عنوان آغازگر اینگونه رسوم نام برده شده است .

برچیده شدن آیینهای جاهلی بعداز ظهور اسلام ، کسب اطلاعات لازم را دربارة چگونگی عمل «تبحیر» و ویژگیهای «بحیره » دشوارساخته و ازینرو نظریات گوناگونی ارائه شده است : 1) حیوانی که پنج (یاهفت یا ده ) شکم می زایید، گوش آن را از میان می شکافتند یا می بریدند، تا نشانی بررهاشدن او باشد؛ 2) هرگاه پنجمین بچه حیوان ، «نرینه » بود آن حیوان بحیره نام می گرفت ؛ 3) پنجمین بچة حیوان ، اگر مادینه بود، این بچّه «بحیره » نامیده می شد؛ 4) بچة نرینة شتر؛ 5) بچه های مادینة سائبه . درباره چگونگی عمل «تبحیر» و اختصاص آن به شتر ماده یا شمول آن بر میش نیز نظریة قطعی ابراز نشده است ، ولی قدر مسلّم عمل «تبحیر» به منظور نشاندارکردن حیوان انجام می شد. قرآن این رسوم را نکوهش کرده و آن را دروغزنی بر خدا خوانده است .

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) تفاسیر قرآن ، ذیل مائده : 103، انعام : 136ـ 139، از جمله : محمودبن عمر زمخشری ، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ احمد عارف زین ، صیدا 1333ـ1356/1914ـ1937؛
محمدبن جریر



(4) طبری ، جامع البیان فی تفسیر القرآن ، بیروت 1400ـ1403/ 1980ـ1983؛
(5) محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی تفسیرالقرآن ، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، چاپ افست تهران 1364 ش ؛
نیز

(7) رجوع کنید به ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر ، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی ، قاهره 1383/1963، ج 1، ص 100؛
(8) ابن بابویه ، معانی الاخبار ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1361 ش ، ص 148؛
(9) ابن کلبی ، کتاب الاصنام ، چاپ احمد زکی پاشا، قاهره 1332/1914، ص 8 ، 13؛
(10) ابن منظور، لسان العرب ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1300 ) ، ذیل «بحر»؛
(11) جوادعلی ، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976ـ 1978، ج 6، ص 203ـ211.

/ حسن طارمی /