جانور/ جانورشناسی (4)
د) جنوب غربآسیا (به جز ایران). با توجه به قرارگیری این ناحیه در عرضهای جغرافیایی پایین ( 15 تا ْ45 عرض شمالی) و دور بودن از اقیانوسها و مناطق مرطوب ، آب و هوای گرم و خشك به طور عمومی در این ناحیه حاكم است. این ناحیه شامل شانزده كشور افغانستان، پاكستان (بخش غربی)، ایران، تركیه، عراق، سوریه، لبنان، فلسطین، اردن، یمن، عربستان سعودی، عمان، امارات متحده عربی، بحرین، قطر و كویت است. به استثنای برخی مناطق كوهستانی و پر آب در ایران و عراق و تركیه و سواحل مدیترانه و بخشی از پاكستان، در سایر مناطق این ناحیه به علت نبود ناهمواریهای مرتفع و دوری از دریاهای بزرگ و نبود رطوبت كافی در هوا، اقلیم گرم و خشك و نامساعد حاكمیت دارد و علاوه بر تبخیر شدید آبهای سطحی، خاكهای آن نیز نامساعد و شور بوده و از لحاظ منابع غذایی بسیار فقیر است. از اینرو پوشش
گیاهی متراكم و جنگل در این مناطق دیده نمیشود و گیاهان، شورپسند و دور از هماند ( رجوع كنید بهمستوفیالممالكی، ص 22ـ 25، 31ـ32).
جغرافیای پیچیده افغانستان، شرایط وجود جانورگان متنوعی را فراهم كرده است. كوههای هندوكش، سدی در برابر پراكنش و نفوذ بیشتر عناصر خطه جانورگان هندی به سوی مغرب بوده است، و در نتیجه بیشتر جانوران افغانستان نوعاً دیرین شمالگان (= مربوط به منطقه جغرافیایی شامل اروپا، و مناطق آسیایی واقع در شمال كوهستان هیمالیا) هستند. تداخل دو خطه عمده زیا جغرافیایی را وجود پنج منطقه زیستبومی عمده در این كشور باز هم پیچیدهتر میكند: ارتفاعات مركزی، جلگهها، نواحی نیمه كویری جنوبی، جنگلها و بارانهای موسمی، و حوضه میان كوهی شرقی. در میان پستانداران (به جز انسان)، بوزینه هندی رِزوس تنها پستاندار عالی این كشور است. در میان گوشتخواران، نسلیوز (تازیپلنگ) و ببر خزری از بین
رفته است. نسل پلنگ برفی روبه نابودی و نسل سایر پلنگها و سیاهگوشها ، و گونههای كوچكتر گربهسانان از قبیل گربه كوهی و گربه صحرایی روبه كاهش است. ظاهراً روباه شنی (روباه دشتی) و شاه روباه (روباه خاكی) نیز بسیار كمیاب شدهاند. گرگ، روباهسرخ (روباه معمولی)، شغال ، نَمْس و خرس سیاه آسیایی نیز وجود دارند. خرس قهوهای ظاهراً منقرض شدهاست. از خانواده سمور و راسو (Mustelidae) نیز هشت گونه از قبیل سمورسنگی ، راسو ، شنگ (سگ آبی) و كفتار دیده میشود. پنج گونه از سُمداران مثل قوچ اوریال (آهوی قشقار)، بز كوهی سیبریایی، اوریال بدخشان (آهوی سرخ)، بزكوهی (آهوی رنگ)، پازن ، بز مارخور ، گوزن باختری (گوزن تایگا) و گراز در قسمتهای مختلف افغانستان وجود دارند. آهوی مشك (آهوی خُتن) نیز منقرض شده است.
از پستانداران حشرهخوار (Insectivora) شمار نه چندان زیادی از خارپشتها (Erinaceidae) همچنین تَبَرغان ،
سنجابها (Sciuridae) و جمعیت زیادی از سایر جوندگان (Rodentia) ، گونههایی از خرگوشیان (Lagomopha) و 32
گونه خفاش (Chiroptera) نیز در افغانستان تشخیص داده شده است.
تقریباً 450 گونه پرنده در افغانستان شناسایی شده است. در نواحی استپی، درنای سفید سیبریایی، اردك وحشی ، چوبپا ، پرستوهای دریایی، كاكاییها (Laridae) ، فلامینگو ی بزرگ، در دریاچهها چنگر (قَشْقِل اصلی)، غاز خاكستری ، كلهسبز ، گیلار ، فیلوش ، اردك سرحنایی و حواصیل خاكستری و شمار زیادی از درازپاها زندگی میكنند. در كوههای مركزی، لكلكها (Ciconiidae) ، سار (Sturnidae) ، كبك و انواع كلاغ (Corvidae) ، در جنگلها قرقاول هیمالیایی ، بلبل كله سفید و طوطی (Psittacidae) ، در نواحی نیمه كویری و اراضی پست، خانوادههای چكاوكها (Alaudidae) ، سِسْكها (Sylviidae) ، پرستوها (Hirundin: dae)
و گنجشكها (Passeridae) وجود دارند. دوزیستان شامل وزغ سبز ، قورباغه و یك گونه سمندر با نام علمی
Batra chuperus musteri هستند. خزندگان شامل 34 گونه از آگاماها (Agamidae) ، پانزده گونه از گكوها (مارمولكهای خانگی: Gekkonidae )، دوازده گونه دو شاخ زبان (Lacertidae) ، دو گونه بزمجه (Varanidae) و 27 گونه مار (راسته Serpentes )اند. كوهستان هندوكش ماهیهای كشور را به
دو مجموعه قزلآلاها (آزاد ماهیان: Salmonidae ) و كپورها (Cyprinidae) كه شامل ماهی آزاد و كپور و است
حیات وحش پاكستان در كوههای شمالی، تنوع زیادی دارد و حیواناتی از قبیل خرس قهوهای، خرس سیاه هیمالیایی، پلنگ، پلنگ برفی، بزكوهی سیبریایی و انواعی از گوسفندهای وحشی و گورخر در این منطقه وجود دارد. آهو ، جبیر ، گراز وحشی، شغال، گونههای مختلف روباه و گربه و تعداد زیادی از جوندگان از خانوادههای مختلف سنجابها، دوپاها، موشها، سنجابكها (Myoxidae) و تشیها (Hystricidae) در این كشور دیده میشوند. از خزندگان فراوان میتوان به اینگونهها به عنوان چند نمونه از 21 خانواده مختلف این رده اشاره كرد: لاكپشت سبز، لاك پشت آسیایی، تمساح تالابی، آگامای بدخشان ، گكوی دُمكُند ، سوسمار پاشرابه بلانفورد ، بزمجه (وارانوس) هندی ، بوآی تاتاری ، مار دریایی نوكدار و مار جعفری سندی . خیل پرندگان پاكستان در 79 خانواده جای گرفتهاند؛ از متنوعترین خانوادهها میتوان به این نامها اشاره كرد: سهره (Fringillidae) ، مگسگیر (Muscicapidae) ، دمجنبانك (Matacillidae) ، پرستو، چكاوك، داركوب (Picidae) ، جغد (Strigidae) ، كبوتر (Columbidae) ، كاكایی، آبچلیك (Scolopacidae) و خانواده باز و عقاب و لاشخور (Accipitridae) ( رجوع كنید بهد. بریتانیكا ، 1985، ماكروپدیا ، ج 25، ص 382؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ، های...» < ، ذیل Pakistan" " ).
جانوران عراق شامل انواعی از آنتلوپها (گروهی از پستانداران زوج سم: Artiodactyla )، خفاشها، سیاهگوش، شیر، یوزپلنگ، كفتار، گونههای مختلف غزال، شغال، شنگ معمولی، موشهای دوپا، گرگ، گورخر و گراز وحشی است. شماری از گونههای در معرض خطر انقراض عبارتاند از: گربه جنگلی، گربه وحشی، گربه شنی، خرس قهوهای، پازن (زیرگونه ایرانی)، لكلك سفید ، كفچه نوك سفید ، فلامینگوی بزرگ، عقاب ماهیگیر و عقاب استپ. همچنین از خزندگان در معرض خطر، سوسمار خاردم مصری ، آفتابپرست ، بوآی شنی قفقاز و لاكپشت مهمیزدار قابل ذكر است. نهنگ آبی (بزرگ) و نهنگ گوژپشت نیز از پستانداران آبزی در معرض این كشورند ( رجوع كنید بهماسیكوت ؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ، های...» < ، ذیل "Iraq" ).
گوناگونی آب و هوا در تركیه موجب تنوع در حیات وحش این كشور شده است. از طرفی چون تركیه ناحیهای انتقالی بین اوراسیا و افریقاست، جانوران آن تنوع فوقالعادهای دارند. پستاندارانی همچون گوزن، غزال، میشوحشی، مارال، بزكوهی، خرس، گرگ، روباه، یوزپلنگ، سیاهگوش، خرگوش صحرایی، راسو، گراز وحشی، كفتار، شتر، گاومیش و نیز در حدود چهارصد گونه پرنده از جمله قرقاول، كبك، بلدرچین، مرغابی، قو، كبوتر، هوبره، طاووس، فلامینگو، پلیكان و لكلك در این كشور وجود دارد ( رجوع كنید بهقاسمی، ص 7ـ 8؛ تركیه * : بخش 1).
حیوانات وحشی استپهای سوریه عبارتاند از چندین گونه غزال، روباه معمولی، شغال و گاهی هم كفتار و در كوهستانهای شمالی بزهای وحشی، و ندرتاً شوكا . از حیوانات كوچكتر انواعی از قبیل خرگوش، خارپشتها (Eriniceidae) ، سمور سنگی و راسو دیده میشود.
سوریه از لحاظ تنوع پرندگان فوقالعاده غنی است، زیرا آنجا سرزمین میزبان پرندگان مهاجر از شمال و جنوب است. انواع پرندگان آوازخوان، مرغابیها و قوها (Anatidae) از آبان تا فروردین/نوامبر تا آوریلولكلكها شامل لكلك سیاه و لكلك سفید و درناها در فصل بهار، در این سرزمین فراواناند. گونههایی از بلدرچین ، كبوترها، كبك و هوبره پرندگان بومی این كشورند. شترمرغ وحشی در سوریه منقرض
شده است. از پرندگان شكاری، انواع لاشخورها، از قبیل كركس كوچك ، كركس و طرلان یافت میشوند. در استپها عقرب فراواناست. همچنین برخی افعیها از جمله افعی شاخدار ایرانی و انواع سوسمارها وجود دارند. رودها و دریاچههای این سرزمین پر از ماهی است. حشرات این كشور نیز چون هر منطقهای بسیار فراوان و متنوعاند ( رجوع كنید به > سوریه < ، ص 34ـ35).
كشور لبنان، نقطه تلاقی سه قاره اروپا، افریقا و آسیاست. قرارگرفتن این كشور در شرق مدیترانه نیز این امتیاز را تقویت كرده است. این شرایط اقلیمی و در نتیجه رویشهای گیاهی خاص و گوناگون، تنوع خاصی به جانورگان این كشور بخشیده است، اما برخی از این جانوران به علت فعالیتهای بشر، منقرض شدهاند. از مهمترین حیوانات انقراض یافته لبنان میتوان به خرس قهوهای سوریهای، پلنگ افریقایی، سیاهگوش ایرانی، گوزن، غزال عربی و هامستر طلایی اشاره كرد. فسیلِ گونههایی از قبیل شیر و فیل و كرگدن در این كشور قابل توجه است. پستانداران لبنان شامل چند راستهاند: راسته حشرهخواران شامل دو جنس با دو گونه خارپشت و سه گونه حشرهخوار؛ راسته خفاشان شامل پانزده گونه حشرهخوار و یك گونه میوهخوار؛ سگسانان از راسته گوشتخواران، شامل گونههای شغال و گرگ و سگ و روباه معمولی است. از خانواده سمور و راسو پنجگونه شامل شنگ معمولی، راسو، سمور سنگی، گوركن و زردبر وجود دارند. این خانواده شامل یك گونه راسوی مصری بوده است كه به نظر میرسد اخیراً منقرض شده است. كفتارها با یكگونه، گربهسانان با گونه گربه وحشی و خرگوشهای كوهی با یك گونه هنوز وجود دارند. از زوج سُمان میتوان به گراز وحشی اشاره كرد. خرگوشیان نیز دارای یك گونه خرگوش با نام علمی Lepus europaeus است. از راسته جوندگان میتوان به سنجاب ایرانی ، تشی، سنجابكها، موشهای صحرایی ، موش خانگی و هامستر خاكستری اشاره كرد. دوزیستان لبنان شامل پنج گونه از قورباغه و وزغ (چهار گونه) و سمندر (یك گونه) است. خزندگان دارای 43 گونهاند. از این رده میتوان به لاكپشتهای خشكی، لاكپشتهای
دریایی، لاكپشتهای آبی، سوسمارها و مارهای سمّی و غیرسمّی اشاره كرد. در میان 337 گونه پرنده شناخته شده در لبنان، 65 گونه بدون آشیانه، صد گونه آشیانهدار و 170 گونه مهاجر قابل تشخیص است. لبنان دارای 44 گونه پرنده شكارچی است كه برخی از آنها از قبیل دلیجه ، سارگپه پابلند ، كركس و شاهین آشیانهدار هستند. گونههایی از قبیل بلبل خرما ، سسك دمپهن و الیكایی نیز در لبنان و كشورهای همسایه وجود دارند (برای تفصیل بیشتر رجوع كنید به سوری ، 2004).
فلسطین از تنوع فوقالعاده جانوران برخوردار است. به نظر میرسد تنوع گیاهی آن (600 ، 2 گونه)، عاملی در جهت افزایش تنوع حیات جانوری این منطقه شده است. بیش از پانصد گونه مختلف پرنده در آنجا شناسایی شده است. برخی از آنها شامل بلبل معمولی بومیاند و برخی مثل چنگرها و سارها در زمستانها برای تأمین غذا به حوضچههای ماهی و مزارع كشاورزی پناه میآورند. میلیونها پرنده مهاجر، هر سال
دوبار بر فراز این كشور پرواز میكنند. سارگپه جنگلی، پلیكانها و دیگر پرندگان بزرگ و كوچك در ماههای اسفند و مهر/ مارس و اكتبر آسمان را پر میكنند. چندین گونه شكاری از قبیل عقابها، شاهینها ، قرقیها (Hawks) و برخی پرندگان آوازخوان مثل سِسْك جنگلی و تاج طلایی در این كشور آشیانه دارند. غزالهای كوهی، روباهها، گربههای جنگلی و دیگر پستانداران در مناطق كوهستانی و جنگلی زندگی میكنند. بز كوهی نوبِیایی از دیگر پستانداران مناطق بیابانی فلسطین است. آفتابپرستها، مارها و سوسمارها از جمله صد گونه خزنده بومی این كشورند. در حال حاضر جانورانی از قبیل غزال، بزكوهی، پلنگ و كركس از جانوران تحت حفاظتاند ( رجوع كنید به الیمان ، 2004).
حیات وحش اردن شامل پستاندارانی از قبیل شماری از راستههای حشرهخواران، خفاشها، جوندگان، برخی گوشتخواران مانند شغال، گرگ، خرس قهوهای، چندگونه از خانواده سمور و راسو، پلنگ، گربه، گرازوحشی و برخی زوج سُمان از جمله غزالها است. از پستاندارانِ در معرض خطر انقراض و آسیبپذیر اردن میتوان از گاوآهو ، بزكوهی نوبیایی، غزال دُركاس، داگونگ ، شنگ معمولی و برخی خفاشها نام برد. بیابانهای این كشور منزلگاهی برای برخی جانوران مثل شتر ، روباه بیابانی ، خرگوش و دوپاها (شامل دوپای فرات و دوپای مصری ) است. از شمار زیاد پرندگان وخزندگان میتوان شترمرغ، غواص گلوسرخ ، خانواده كبوترهای دریایی (Procellariidae) ، پلیكانها (Pelecanidae) ، فلامینگوی بزرگ و دهها پرنده دیگر و همچنین سهگونه لاكپشت، گكوها، آگاماها، بوآیشنی و شماری از مارهای خانواده Colubridae را ذكر كرد. دوزیستان این كشور از گونه وزغ سبز فراتر نیست ( رجوع كنید بهماسیكوت؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ، های...» < ، ذیل "Jordan" ).
كشورهای حوزه خلیجفارس و منطقه یمن، به علت بیابانی بودن و مجاورت با دریاهای آزاد و اقیانوس تقریباً از اقلیم و پوشش گیاهی و در نتیجه تنوع جانوری نسبتاً مشابهی برخوردارند كه بررسی گونههای عربستان شاید بتواند شاخص خوبی برای جانوران این منطقه باشد.
گونههای جانوری عربستان با گونههای آسیا، اروپا و افریقا خویشاوندی دارند كه این امر به سبب اتصال قارهها پیش از وقوع اشتقاق آنها بوده است. بر این اساس، برخی جانوران از قبیل كفتار مخطط، پلنگ عربی ، شیر و یوزپلنگ از عناصر مشترك آسیایی و اروپایی و افریقایی هستند. برخی مثل گاوآهو، بابون زرد و زَلَم (از خرگوشهای سمدار كوهی) از انواع افریقاییاند، اما بزكوهی دارای اصالت اروپایی است. نقوش سنگی به وجود گونههای انقراض یافتهای از قبیل شترمرغ و گاوهای نر اشاره دارد. از نخستیان عربستان میتوان به میمونهای بابون اشاره كرد. بابون عربی با نوع افریقایی فرق دارد زیرا جثه آن كوچكتر است. از گوشتخواران میتوان از گرگ عربی، شغال، روباه قرمز، روباه شنی (دشتی)، شاه روباه و روباه فنك نام برد. گرگ عربی از گرگ آسیایی بزرگتر است. روباه قرمز نیز بزرگترین جثه را بین انواع روباهها دارد. كفتار مخطط در مناطق كوهستانی دیده میشود. از گربهسانان، گربه بیابانی، گربه شنی، وَشَق (نوعی سیاهگوش) و پلنگ عربی در غرب، جنوب و شمال این كشور دیده میشود. از سمداران میتوان به بزهای كوهی در ارتفاعات اشاره كرد. گاوآهوی عربی نیز كه حیوان شاخص شبهجزیره عربستان است در حال انقراض است. چندگونه غزال در این كشور وجود دارد. از دیگر پستانداران میتوان به خارپشتان، خفاشها، خرگوشها، جوندگان و انواع آبزی از قبیل ماهیهای كتودون (Chaetodonidae) ، دلفینها و والها اشاره كرد. پرندگان عربستان از انواع آسیایی و افریقاییاند. در شبهجزیره عربستان در موسم مهاجرت بیش از 220 گونه پرنده در این كشور وجود دارد كه برخی مقیم و برخی مهاجرند. شترمرغ انقراض یافته است اما انقراض برخی از كركسها، دراجها، مرغ حبشی، مرغهای سنگخوار و هوبرهها مشكوك است (ابوزناده، ص 695 ـ697، 727ـ733؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ، های...» < ، ذیل "Saudi Arabia" ).
در عربستان بیش از صد گونه خزنده وجود دارد؛ 67 گونه جزو راسته سوسمارها، سیگونهاز راسته مارها، دوگونه لاكپشت آب شیرین و پنج گونه لاكپشت دریایی كه در دریای احمر و خلیجفارس زندگی میكنند. صید خزندگان عربستان بهخاطر روند فزاینده شكار آنها ممنوع شده است. از معروفترین خزندگان عربستان، لاكپشت سبز و لاكپشت منقاردار (عقابی) است كه دلیل صید آنها استفاده از گوشت، تخم و لاك آنهاست. همچنین سوسمار خاردُم مصری از جمله خزندگانی است كه با صید بیرویه مواجه است. ماهیها، دوزیستان و حشرات عربستان نیز از تنوع خوبی برخوردارند ( رجوع كنید بهابوزناده، همانجاها).
در غرب شبهجزیره عربستان مثلاً در جزایر اطراف یمن، برخی از عناصر افریقایی وجود دارند ( رجوع كنید بهكریملو، ص10). از جانوران افریقایی یمن میتوان از بابون زرد (بابون گینه)، گاوآهو و برخی پستانداران نام برد. پستانداران شاخص این كشور شامل یوزپلنگ، كاراكال، پلنگ، گربه شنی، گربه وحشی، چندگونه غزال و از گونههای در معرض خطر انقراض، بزكوهی نوبیایی، غزال دُركاس و داگونگ است. متنوعترین خانوادههای پرندگان یمن شامل خانوادههای توكا (Turdidae) ، سسك (Sylviidae) ، كبوتر، كاكایی، آبچلیك (Scolopacidae) و خانواده باز، عقاب و لاشخور (Accipitridae) است. از خزندگان یمن میتوان از چهارگونه لاكپشت، شمار فراوانی از افراد راسته سوسمارها، دوگونه از راسته كرم سوسمارها (Amphisbaenia) و چندین گونه از مارها نام برد ( رجوع كنید بهماسیكوت؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ، های...» < ، ذیل "Yemen" ).
در كشورهای كوچك حوزه خلیجفارس، جانورگان كمابیش همان تنوع عربستان سعودی را دارد، چنانكه در كویت پرندگان نادر و مهاجری كه از مناطق گرم به روسیه و آسیای صغیر میروند وجود دارند. از پرندگانی كه معمولاً در كویت دیده میشوند میتوان به هدهد ، عقابها، غازها و پرستوهای دریایی (از خانواده Laridae : كاكایی) اشاره كرد. پستاندارانی چون شتر، روباه، جَربیل، موش دوپا و خرگوشهای بیابانی و بندپایان فراوانی مثل انواع حشرات و عنكبوتیان، همچنین خزندگانی از قبیل سوسمارهای گوناگون، مارمولكهای خانگی و مار نیز در این كشور دیده میشوند ( رجوع كنید به حسن سلیمان محمود، ص34ـ 35؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ، های...» < ، ذیل "Kuwait" ). از میان پنجاه گونه پستاندار موجود در شبهجزیره عربستان، بحرین به تنهایی حدود سیزده گونه را در جزایرش دارد. از مهمترین پستانداران بحرین میتوان
غزال ریم عربی (آهوی سفید)، دوپاها و داگونگ را نام برد. تعیین دقیق تعداد گونههای خزندگان و دوزیستان این كشور بسیار دشوار است اما تاكنون حدود 25 گونه خزنده و دوازده گونه دوزیست شناخته شده است. از خزندگان معروف میتوان گونههایی از لاكپشتها مانند لاكپشت سبز، عقابی، پشتچرمی و جنگجو و (سرخ) را نام برد. دیگر خزندگان شامل سوسمارهای خاردم ) Uromastix sp. ) و چندین گونه گِكو ازقبیل Stenodactylus sp. است. فقط 26 گونه پرنده هوایی واقعاً در مجمعالجزایر زاد و ولد دارند اما وجود بیش از 265 گونه در سالهای اخیر گزارش شده است. این برای جزیرهای به كوچكی بحرین، رقم بالایی است و نشاندهنده جذابیت زیستگاهها برای پرندگان مهاجر است. از طرفی این رقم بالای پرندگان مهاجر از آنجاست كه سالانه بین اوراسیای مركزی و افریقا، در حدود دو تا سه میلیارد پرنده مهاجر از روی خلیجفارس میگذرند. از مهمترین پرندگان مهاجر بحرین میتوان به بیش از 45 گونه مرغ دریایی اشاره كرد ( رجوع كنید به > «راهنمای باتلاقهای خاورمیانه» < ، ذیل "Bahrain" ؛ بحرین. وزارت مسكن، شهرداریها و محیط زیست ، 1997).
اقلیم بیابانی قطر و آب و هوای گرم آن تنوع زیستی این كشور را رقم زده است. زیستْ بومهای آبی و خشكی این كشور دارای گونههای شناخته شدهای شامل 111 گونه ماهی، سیزده گونه مرجان، چهار گونه خزنده، 102 گونه پرنده، 170 گونه از بندپایان و نُه گونه پستاندار است. بیشترین تعداد پرندگان قطر از نوع مرغان دریایی و پرندگان مقیم سواحلاند. از مهمترین این پرندگان میتوان به كفچه نوك، فلامینگوی بزرگ، باكلان گلوسیاه (قرهغاز سوكوترا)، كشیم كوچك ، پرستوهای دریایی و بسیاری از انوع دیگر اشاره
كرد. از پستانداران شاخص این كشور باید از گاوآهو و غزال نام برد. از خزندگان معروف هم گونههایی از لاكپشتهای دریایی قابل ذكرند ( رجوع كنید به> «تنوع زیستی خشكی» < ، ذیل "Survey of entomo fauna in Qatar" ؛ > «راهنمای باتلاقهای خاورمیانه» < ؛ > «كنوانسیون تنوع زیستی در قطر» < ، ذیل "Qatar" ).
جزایر امارات متحده عربی در برگیرنده انواعی از جانوران است. از پستاندارانی كه در این منطقه گزارش شده است میتوان از گرگ عربی ، كاراكال، غزال عربی ، پلنگ عربی و احتمالاً بزكوهی و بزوحشی نام برد. غزال دُركاس، روباه قرمز، داگونگ، همچنین دلفین بینی بطری و دلفین گوژپشت در آبهای اطراف این كشور، از دیگر پستانداران این منطقهاند. از خزندگان، لاكپشتهای دریایی از قبیل لاكپشت سبز، لاكپشت منقاردار، لاكپشت پشت چرمی و بزمجه (وارانوس) خاكستری و همچنین انواعی از مارهای دریای از قبیل مار دریایی شكمزرد ، مار دریایی خلیجفارس ، مار دریایی آراسته ، مار دریایی كوتاه و دیگر گونهها در اطراف جزایر وجود دارند. از دوزیستان این كشور میتوان گونههایی از وزغ را ذكر كرد.
آنچه در میان جانوران امارات عربی از توجه بیشتری برخوردار است تنوع چشمگیر پرندگان این كشور است. پرستوهای دریایی، مرغابیها، كاكایی، عقابهای ماهیگیر و صدها پرنده دیگر بهوفور در این كشور دیده میشوند. این كشور كوچك به تنهایی 25% از افراد جمعیتهای پرستوی دریایی كاكلی بزرگ ، 40% از پرستوی دریایی كاكلی كوچك ، 30% از افراد جمعیتهای پرستوی دریایی پشت تیره و 5% از افراد جمعیت پرستوی دریایی گونهسفید را بهخود اختصاص داده است. از جمعیتهای بزرگ پرندگان امارات باید از باكلان گلوسیاه، انبوه عقابهای ماهیگیر در جزایر غرب ابوظبی، ماهیخورك سفید و سسك درختی كوچك در مانگروهای امارات متحده و صدها پرنده دیگر نام برد ( رجوع كنید به> «راهنمای باتلاقهای خاورمیانه» < ، ذیل "United Arab Emirates" ).
آب و هوای كشور عمان به سبب تأثیرات رطوبتی ناشی از وزش بادهای موسمی معتدل است. حیات وحش خشكیزی بحرین شامل انواع گوناگونی از پستانداران، خزندگان و پرندگان است. در حدود 75 نوع پستاندار خشكیزی در این كشور زندگی میكنند كه از مهمترین آنها میتوان از گرگ، گونههای مختلف روباه دشتی و روباه قرمز، رودك عسلخوار ، كفتار مخطط، گربهوحشی، گربه شنی، كاراكال، پلنگ، خرگوشهای سمدار كوهی، غزال معمولی، غزال سعودی ، غزال شنی، گاوآهوی عربی، بز عربی (طهر عربی)، بزكوهی، گوركن، شیر، یوزپلنگ، سمور و خارپشت ایرانی (برانت) نام برد. چهارده نوع معروف از جوندگان از قبیل یربوع (دوپای مصری)، جربیل و تعداد زیادی از خفاشها نیز در این كشور وجود دارند. 104 گونه پرنده در عمان شناخته شده كه 77 گونه از آنها بومی و 27 گونه مهاجرند. عمان از نظر خزندگانی چون انواع افعیها، مارهای بزرگ آبی (خانواده Hydrophridae ) لاكپشتها، آفتابپرست و مارهای خشكی غنی است. خزندگان عمان در حدود 74 گونهاند. دو گونه قورباغه، دوزیستان این كشور را تشكیل میدهند. سی گونه پروانه، سی گونه از حشرات تیره درمستیده (Dermestidae) ، دوگونه عنكبوت و انواعی از عقربها و زنبورها نیز در این كشور وجود دارند ( رجوع كنید به واین، ص 144، 146، 175ـ211).
خلیجفارس كه در محدوده ْ24 تا ْ30 عرض شمالی واقع است، وضع نیمه بستهای دارد كه فقط در بخش جنوبشرقی خود از طریق تنگه هرمز به دریای عمان و اقیانوس هند متصل میشود. خلیجفارس و دریای عمان تنوع خاصی به كشورهای حوزه خودشان بخشیدهاند. در این آبها تیرههای فراوانی از ماهیان، و سایر مهرهداران آبزی، همچنین انبوهی از بیمهرگان از جمله نرمتنان زندگی میكنند. به منظور شناسایی ماهیان خلیجفارس، تاكنون گزارشها، مقالات و كتبی تهیه شده است كه اولین گام جدّی و اساسی در این زمینه توسط بلگواد و لوپنتین در كتاب ماهیان خلیجفارس با معرفی 214 گونه متعلق به هفتاد خانواده برداشته شد ( رجوع كنید به اطلس ماهیان خلیج فارس و دریای عمان ، مقدمه). از مهمترین بیمهرگان خلیج میتوان از نرمتنان خوراكی و مروارید آن یاد كرد ( رجوع كنید بهتجلیپور، جاهای متعدد).
S. I. Atallah, "The small mammals of the eastern Mediterranean region: their ecology, systematic and zoogeographical relationships", Saugetierkundliche Mitteilungen , vol. 25 (1977), vol. 26 (1978); A. Ben-Tvvia, Fish collections from the eastern Mediterranean, the Red Sea and Inland Waters of Israel , Jerusalem 1976; P. M. Brignoli, Zoogeographical observations of the caves spiders of the Middle East , Olomouc 1973; M. I. Evans, Important bird areas of the Middle East , Cambridge 1994; C. Gross, Mammals of the Southern Gulf , Dubai 1987; Handbook to Middle East amphibians and reptiles , by A. E. Leviton et al ., Ohio 1992; D. L. Harrison, The mammals of Arabia, London 1964-1972; D. L. Harrison and P. J. J. Bates, The mammals of Arabia , Sevenoaks 1991; J. D. Hassinger, "A Survey of the mammals of Afghanistan", Fieldiana zoology , vol.60 (1973); P. A. D. Hollom, R. Porter, and S. Christensen, Birds of the Middle East and North Africa: a companion guide , Calton 1988; M. Jennings, Birds of the Arabian Gulf , London 1981; N. A. Khalaf, "A list of the birds of Palestine", Gazelle , no.8 (1986); J. Kingdon, Arabian mammals: a natural history , London 1991; T. B. Larsen, The butterflies of Egypt , Cairo 1989; A. E. Leviton and S. C. Anderson, "The amphibians and reptiles of Afghanistan", in Proceedings of the California Academy of Sciences , 38, 1970, 163-206; R. Porter and D. Cottridge, Photographic guide to birds of Egypt and the Middle East, London 2001; K. Relyea, Inshore fishes of the Arabian Gulf , London 1981; T. J. Roberts, The mammals of Pakistan , London 1977; D. P. Sharabati, Saudi Arabian seashells , Netherland 1981; United States Defense Intelligence Agency, Venomous snakes of the Middle East : identification guide , Washington D. C., 1991; B. A. L. Vincett, Animal life in Saudi Arabia , Roma 1982; Y. Yom - Tov, E. Tchernov, eds., The zoogeography of Israel: the distribution and abundance at a zoological crossroad , Boston, 1980.
ه ) شمال افریقا. این ناحیه بین عرضهای جغرافیایی ْ15 تا ْ35 شمالی یعنی تقریباً بین ساحل جنوبی مدیترانه تا منطقه حاره شمالی در قاره افریقا قرار دارد. این سرزمین خشك و بیابانی وسیع با مساحت حدود ده میلیون كیلومترمربع، از لحاظ اقلیمی و شرایط طبیعی شباهت زیادی به جنوب غرب آسیا بهویژه عربستان دارد و تنها از سمت شمال و در باریكه ساحلی آن اقلیم مدیترانهای به بهبود وضعیت اقلیمی منطقه كمك كرده است. در این ناحیه یازده كشور اسلامی معادل 5ر22% تعداد كشورهای اسلامی قرار دارد كه عبارتاند از: مصر، لیبی، الجزایر، تونس، مراكش، سودان، موریتانی، مالی، نیجر، چاد و جمهوری عربی صحرا (مستوفیالممالكی، ص 38ـ39). شاید در باره هیچیك از جنبههای افریقا به قدر حیوانات وحشی آن تبلیغ نشده باشد. فیلمهای بیشمار، سخنرانیهای توأم با تصویر یا كتب عامهپسند و مقالاتی كه به قلم مكتشفان، طبیعتشناسان و صیادان سیاح و راهنمایان آنان انتشار یافته است افریقا را اغلب مانند باغوحش بسیار وسیعی در افكار مجسم میكنند كه عده كثیری از فیلان، شیران، زرافهها، گورخران، اسبان آبی، كرگدنها، میمونها، تمساحها، مارهای عظیمالجثه و سایر جانوران شگفتانگیز و خطرناك در آن است. این تصور تا حدی صحیح است زیرا هیچ ناحیه بزرگی دارای این اندازه از حیوانات فراوان و متنوع نیست. معهذا در حال حاضر هنگام صحبت در باره فراوانی و اهمیت حیوانات افریقا مبالغه میشود. در حالی كه خزندگان، میمونها و پرندگان استوایی هنوز نسبتاً فراوان هستند، اغلب حیوانات بزرگ رو به زوال نهادهاند. این زوال تا حدی نتیجه شكار نامحدود صیادان حرفهای سفیدپوست، ورزشدوستان و بومیان و تاحدی نیز نتیجه تجاوز رو به افزایش به عرصه حیاتوحش بوده است ( رجوع كنید بهمشیری، ص 213).
جانوران مصر شامل پستانداران معروفی از قبیل شتر (معروف به كشتی بیابان؛ معروفترین پستاندار این كشور)، برخی میمونها (مثل بابون)، اسب و گاو است. بیابانها دارای غزال دُركاس، بزكوهی، كفتار، گاوآهو، شغال، روباه قرمز و شنی، خرگوش و سیاهگوش است. در حدود دویست گونه پرنده از قبیل عقاب طلایی ، عقاب شاهی ، نوك قاشقی (كفچه نوك) و دیگر پرندهها در این كشور وجود دارد. انواع آبزیان در دریای سرخ، آبهای مدیترانه و رود نیل زندگی میكنند كه از آن جمله میتوان به بیش از 190 گونه ماهی از قبیل فیل ماهی و ماهی خاردار اشاره كرد. خزندگان مصر نیز بسیارند. از خزندگان معروف، كبرای مصر (به عنوان سمبل سلطنتی توتانخامن) و گونهای دیگر از كبراها (Elapidae) با نام علمی Naja nigrocollis ، افعی شاخدار ، بوآی شنی مصر و كبرای سیاه بیابان قابل ذكر است ( رجوع كنید بهد. آمریكانا ، ذیل "Egypt.1" ؛ > «شرمالشیخ» < ، ذیل "Fauna" ).
شتر یك كوهانه در لیبی و شمال افریقا نشو و نما دارد. از دیگر پستانداران لیبی میتوان از آداكس (از خانواده گاوها: Bovidae )، كفتار، روباه، شغال، راسو ( ی مخطط صحرایی ) ، غزالها، گربه وحشی و برخی جوندگان بیابانی از قبیل دوپاها و خرگوشهای بیابانی اشاره كرد. خزندگان مخصوصاً سوسمارها، آفتابپرست، مارهای سمّی و غیرسمّی نیز در بیابانها وجود دارند. پرندگان مهاجر در فصل سرما
از اروپا به این منطقه پرواز میكنند و به انواع بومی از قبیل چكاوك، كبك، باقرقره (كوكر شكمسیاه)، عقاب طلایی، قوش و لاشخور میپیوندند ( د. آمریكانا ؛ د. بریتانیكا ، 1973، ذیل "Libya" ).
بین شمال و جنوب تونس تفاوت فاحشی از نظر اقلیم وجود دارد. اقلیم شمال تونس، مدیترانهای با تابستانهای گرم خشك و زمستانهای مرطوب معتدل است. در جنوب به دلیل نزدیكی به صحرا، خشكی هوا بیشتر است. گربه وحشی، لكلك سیاه، كفچه نوك سفید، فلامینگوی بزرگ، عقاب ماهیگیر، عقاب تالابی، عقاب جنگلی ، سارگپه، دال معمولی ، و دیگر پرندگان شكاری، همچنین خزندگانی مثل آفتابپرست، بوآیشنی و لاكپشت مهمیزدار از جانورانی هستند كه به علت تجارت آنها، در معرض خطرند. از پستانداران مشهور این كشور گونههایی از راسته نهنگها (Cetacea) از قبیل نهنگ خاكستری ، دلفین معمولی، دلفین بینی بطری، شنگ معمولی، شغال، یوزپلنگ، كاراكال، گربه وحشی، شیر، پلنگ، كفتار، فكِ مدیترانهای ، گراز، مرال، آداكس، آنتلوپ بزرگ افریقا با نام علمی Alcelaphus buselaphus و گونههایی از غزال است ( رجوع كنید به > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ، های...» < ، ذیل "Tuniss" ).
در شمال الجزایر، حیاتوحش از نوع حیات وحش مناطق مدیترانهای است، با جانورانی از جمله گوزن قرمز و گراز. حیاتوحش بیابان از تنوع بیشتری برخوردار است و شامل جانورانی از قبیل پلنگ، یوزپلنگ، شیر، گونههای مختلف غزال، كفتار، شغال و آنتلوپها است. خزندگان بیابانی شامل انواع مارها، افعیها و بزمجهها است. از گونههای در حال انقراض و یا در معرض آسیب الجزایر، آداكس، غزال داما ، غزال دركاس، سگ وحشی ، مكك بربری ، گوسفند بربری، یوزپلنگ، شنگ معمولی و برخی گونههای خفاش است. از پرندگان معروف الجزایر، شترمرغ، كشیمها (podicipedidae) ، غواصها (Gaviidae) ، شماری از حواصیل (Ardeidae) ، انبوهی از گونههای خانواده مرغابی (Anatidae) و دیگر پرندگان است ( رجوع كنید به> «الجزایر» < ، ذیل "Flora and fauna" ؛ ماسیكوت؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ، های...» < ، ذیل "Algeria" ).
حیات وحش در مراكش تركیبی از گونههای اروپایی و افریقایی است. از عناصر اروپایی میتوان به روباه، خرگوش، سمورها (Mustelidae) و سنجاب و از عناصر غالب افریقایی میتوان به غزال، گراز، پلنگ، بابون، بز وحشی و مار شاخدار اشاره كرد. از گونههای در معرض خطر و یا آسیب مراكش میتوان از آداكس، گونههایی از جربیل، یوزپلنگ، نهنگِ Eubalaena glacialis ، مكك بربری و گوسفند بربری و برخی گونههای دیگر نام برد ( رجوع كنید بهماسیكوت، ذیل "Morocco" ؛ > «مراكش» < ، ذیل Fauna" " ).
و هزاران پرنده دریایی و مهاجر از شمال است. خزندگان سودان شامل كروكودیلها، سوسمارها و تعدادی مارهای سمّی است. حشرات نیز تنوع زیادی دارند كه در این میان مگس تسهتسه از اهمیت فراوانی برخوردار است ( رجوع كنید بهد. بریتانیكا ، 1985؛ ماكروپدیا ، ج 28، ص 264؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونه ، های...» < ، ذیل "Sudan" ؛ > «سودان» < ، ذیل "Flora and fauna" ).
تعداد گونههای خشكیزی چاد بالغ بر 627 گونه است كه 22 گونه از آنها در معرض انقراضاند. بدون شك تعداد واقعی گونههای در حال انقراض از این هم فراتر است. در چاد مهمترین گونههای جانوران خشكیزی و بعضاً در معرض خطر انقراض بر اساس اطلاعات وزارت جهانگردی و محیط زیست و مراكز تحقیقاتی دیگر عبارتاند از: آداكس، فیل، شیر، پلنگ، كرگدن سیاه ، میمونهای بزرگ، گورخر افریقایی، گوسفند آبی غرب افریقا (Manatee) ، اسبهای وحشی، گراز، و زرافه پرندگان مهم و تاحدی در معرض خطر انقراض چاد عبارتاند از كشیم بزرگ ، دلیجه ، گلاریون بال سرخ ، مرغ حق ، بوف افریقایی ، سارگپه جنگلی و كركس افریقایی ( رجوع كنید به أصم، ص 162؛ ماسیكوت، ذیل "Chad" ).
حیات وحش در نیجر همچون سایر كشورهای افریقایی شامل گونههای متنوعی از ردههای مختلف جانوری است. از پستانداران شاخص میتوان از دو خانواده Cercopithecidae (میمونهای دنیای قدیم) و Galagonidae از راسته نخستیها، گونههایی از گرگ و روباه، گونههای یوزپلنگ، كاراكال، و گربههای شنی و وحشی متعلق به گوشتخواران، فیل افریقایی، زرافه، آداكس، گونههایی از غزال، گاوآهو و سایر گونههای خانواده گاو نام برد. از خزندگان میتوان از چندگونه لاكپشت، كروكودیل نیل ، شش خانواده از سوسمارها و هشت خانواده از مارها با گونههای بسیار معروفی همچون بوآ نام برد. دیگر ردههای مهم عبارتاند از: رده دوزیستان با گونههایی محدود و ماهیان استخوانی و بیمهرگان متعدد ( رجوع كنید به > « , پایگاه اطلاعاتی گونهها ، ی...» < ، ذیل "Niger" ).
در مالی از پستانداران عالی، سه خانواده Galagonidae با گونه شاخص گالاگوی سنگالی و گالاگوی كوتوله ، Cercopithecidae با گونههای میمون گریوت، میمون پاتاس ، چند زیرگونه از بابون گینه و Hominidae (انسان نماها) با شامپانزه وجود دارد. از گونههای در حال انقراض، آداكس، از گونههای در معرض خطر انقراض و آسیبپذیر، شامپانزه، سگ وحشی، گونههایی از غزال، فیل افریقایی، پوزپلنگ، گوسفند بربری، شیر، گوسفند آبی غرب افریقا و شنگ گردن راه راه قابل ذكر است ( رجوع كنید به ماسیكوت؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونهها ، ی...» < ، ذیل "Mali" ).
برای مطالعه بیشتر علاوه بر منابع مندرج در پایان مقاله رجوع كنید به
B. Bruun, Common birds of Egypt , Cairo 1985; E. Hufnagl, Libyan mammals , Cambridge 1972; K. Kowalski and B. Rzebik-Kowalska, Mammals of Algeria, Warsaw 1991; A. T. Mahi, Fauna, ecology and socio-economic conditions in the Khartoum Nile environment , Bergen 1982; D. J. Osborn and I. Helmy, The contemporary land mammals of Egypt ) including Sinai ), 1980, 1-579; H.- H. Schleich, W. Kجstle and K. Kabisch, Amphibians and reptiles of North Africa: biology, systematics, field guide, Koenigstein 1996.
و) شرق و مركز افریقا. این ناحیه در منطقه گرم و مرطوب استوا و جنب استوا تقریباً از ْ15 شمالی تا ْ15 جنوبی و متقارن نسبت به استوا قرار دارد. كشورهای مسلمان واقع در شرق این ناحیه عبارتانداز: سومالی، جیبوتی، مجمعالجزایر كومور (= جَزَر القُمُر، واقع در اقیانوس هند). به سمت غرب این ناحیه یعنی حوضه خلیج گینه و اقیانوس اطلس نیز كشورهایی نظیر نیجریه، گینه، گامبیا و سنگال قرار دارند كه جمعیتی بیش از 50% مسلمان در خود جای دادهاند ( رجوع كنید به مستوفیالممالكی، ص41).
حیاتوحش سومالی همچون برخی دیگر از كشورهای افریقایی شامل گونههای متنوعی از پستانداران مهم از قبیل زرافه، پلنگ، شیر و گورخر است. گونههای فراوانی از مارهای سمّی نیز در این كشور وجود دارند. پرندگان سومالی از دید پرندهشناسان، در شمار زیباترین پرندگان افریقا هستند. از انواع آنها میتوان به شترمرغها و ، خانواده هوبره (Ohididae) ، مرغ شاخدار، كبك، خانواده كبوتر و حواصیل اشاره كرد. از پستانداران معروف، گونههای متعلق به دو خانواده Galagonidae و Cercopithecidae از راسته نخستیها، خانواده دلفینها، از راسته گوشتخواران گونههای گرگ، روباه، كفتار، كاراكال، شیر، پلنگ، یوزپلنگ، از راسته فردسُمان گونههایی مثل غزالها و گاوآهو و تعداد فراوانی از دیگر افراد خانواده گاو قابل ذكرند. از خزندگان فراوان این كشور میتوان گونههایی از لاكپشتها، گونههای فراوانی از گكوها، آگاماها، دو شاخ زبانها، افعیها و سایر خانوادههای متعلق به راسته مارها را ذكر كرد. دوزیستان این كشور با داشتن هفت خانواده از
تنوع خوبی بر خور دارند. دریاهای اطراف سومالی غنی از انواع ماهیان است. ماهی تون و كوسه از فراوانترینِ آنهاست ( رجوع كنید به د. آمریكانا ؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونهها ، ی...» < ، ذیل "Somalia" ).
طبیعت صخرهای كشور جیبوتی انواعی از جانوران از قبیل كاراكال، آنتلوپها، غزالها، شغال، كفتار، فیل افریقایی، داگونگ، گونههایی از میمونها، گورخر افریقایی و شمار انبوهی از پرندگان مانند شترمرغ، انواع حواصیل، عقاب ماهیگیر و نیز تعداد زیادی از خزندگان را در خود جای داده است ( د. بریتانیكا ، 1985، میكروپدیا ؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونهها ، ی...» < ، ذیل "Djibouti" ).
چهار جزیره تشكیلدهنده جزایر كومور در اندازه، شكل و وضع پستی و بلندیها متمایزند و انواع گوناگونی از زیستگاهها را در خود جای دادهاند. غنای گونههای جانوری در این جزایر نسبتاً پایین است، اگرچه به دلیل مجاورت آن با ماداگاسكار و قاره افریقا، غنای آن از سایر جزایر اقیانوس هند بیشتر است. تنها
گونههای بازمانده از پستانداران خشكیزی شامل سه گونه خفاش میوهخوار، سه گونه خفاش حشرهخوار و دو گونه لمور است. 25 گونه خزنده خشكیزی و دو گونه لاكپشت دریایی در آبهای اطراف جزایر دیده میشود. تنوع گونهای پرندگان و دوزیستان نیز نسبتاً اندك است ( رجوع كنید به شیپر ، 2001).
تنوع حیاتوحش در نیجریه شامل گونههای فراوانی از نخستیان از جمله شامپانزه و گوریل ، سگ وحشی افریقایی ، پلنگ، فیل، زرافه، غزالها، شیر، گرگ، كروكودیل نیل (افریقایی) و بسیاری از گونههای مار و تعداد فراوانی از رده پرندگان است ( رجوع كنید به لطفی، ج 13، ص 297؛ د. بریتانیكا ، 1985، میكروپدیا ، ذیل "Nigeria" ).
در گینه تیرههای حیواناتی نظیر شیر، فیل، پلنگ و كفتار یا منقرض شدهاند و یا به صورت محدود در برخی مناطق زندگی میكنند. در حالی كه برخی انواع دیگر نظیر میمونها، پرندگان، خزندگان، حشرات و غیره به وفور یافت میشوند. منطقه كوههای نیمبا كه از 1981 منطقه حفاظت شده نام گرفت، تنها نمونه منحصر به فرد در جهان است كه در آن تركیبی نادر از سوسماران و پرندگان ملاحظه میشود. این منطقه مورد توجه جامعه بینالمللی و محل مطالعه زیستشناسان قرار گرفته است ( رجوع كنید به مسائلی، ص 13). نوارهای باریكی از جنگلهای رودخانهای پناهگاهی برای پرندگان است اما جانوران بزرگ از قبیل پلنگ، شامپانزه، گوسفند آبی غرب افریقا، گوزن بزرگ غرب افریقا، دو گونه كروكودیل در رودخانهها، در كنار رودخانهها و یا در ساوان یافت میشوند ( د. بریتانیكا ، 1985، میكروپدیا ، ذیل "Gambia" ؛ > « , پایگاه اطلاعاتی گونهها ، ی...» < ، ذیل "Guinea" ). چندین گونه میمون و آنتلوپ، گراز افریقایی، شیر، پلنگ، كفتار و سگ شكارچی وحشی در سنگال وجود دارند. كروكودیل، اسب آبی و لاكپشت نیز در رودخانهها یافت میشوند ( د. بریتانیكا ،
برای مطالعه بیشتر، علاوه بر منابع مندرج در پایان مقاله رجوع كنید به
C. Barlow and T. Wacher, A field guide to birds of the Gambia and Senegal , New Haven 1997; E. Edberg, A naturalist , s guide to the Gambia , Channel Islands 1982; D. C. D. Happold, The mammals of Nigeria , Oxford 1987; N. G. Hedges, Reptiles and amphibians of east Africa, Nairobi 1983; J. Kingdon, East African mammals: an atlas of evolution in Africa , Chicago 1984; A. Mckay and J. Mckay, Poisonous snakes of east Africa: and the treatment of their bites, Nairobi 1985; D. Richards, A photographic guide to birds of east Africa, Cape town, 2000; S. N. Stuart, R. J. Adams, and M. D. Jenkis, "Biodiversity in Sub- Saharan Africa and its islands: conservation, management and sustainable use", Occasional papers, no.6 (1990); J. G. Williams, Birds of east Africa , London 1995.
"Algeria", 2002. [Online(. Availabe: http://www. arab.net/ algeria/ index.html )12 June 2005(; Bahrain. Ministry of Housing, Municipalities and Environment, "Bahrain: country profile, information provided by the government of Bahrian to the United Nations Commission on Sustainable Development", 1997. )Online(. Available: http://www.un.org )11 June 2005(; "Bali: the island of paradise", 2002. )Online(. Available: http://www. balinetwork. com )12 June 2005(; "Birding in Indonesia", ed. R. Oliver, 2005. )Online(. Available: http://www. indo.com/birding )12 June 2005(; "The Convention on Biological Diversity in Qatar", in Convention on Biological Diversity , 2005. )Online(. Available: http:// www.biodiv. org/ world/ map.asp? lg=0& ctr=qa )11 June 2005(; "A Directory of wetlands in the Middle East", compiled by Derek A. Scott, in Wetlands International . )Online(. Available: http:// www. wetlands. org/inventory &/ Middle East Dir/ Title 1.htm )11 June 2005(; Wendy Elliman, "Flora and fauna in Israel", Israel Ministry of Foreign Affairs , 2004. )Online(. Available: http://www.mfa.gov.il/ MFA)9 June 2005(; Encyclopaedia Britannica , Chicago 1973, s.v. "Libya" (by William Bayne Fisher); EIr . s.vv. "Afghanistan. III: fauna" (by K. Habibi), "Fauna. III: fauna of Central Asia" (by O. L. Kryzhanovski § ); Encyclopedia Americana , Danbury 1984, s.vv. "Egypt" (by Robert L. Tignor), "Libya" (by Stuart Schaar), "Somalia"; Ensiklopediya ¦yi Sa ¦vetii Tajik , Dushanbe 1978-1988; "Geography of Bangladesh", 2 Dec. 2003. )Online(. Available: http:// www.infobd. com )12 June 2005(; Malaysia in brief , KualaLumpur: Ministry of Foreign Affairs (Malaysia), )1997 ?(; Paul Massicot, "Animal infor-information on endangered mammals", April 2005. )Online(. Available: http://www.animal info. org/countind. htm )9 June 2005(; Kha ¦lnazar Mohabatov, Tajikistan , Paris 1999; "Morocco", 2002. )Online(. Available: http://www.arab.net/morrocco/index. html )13 June 2005(; The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985; Jan Schipper, "Terrestrial ecoregions-Comoros forests", 2001. )Online(. Available: http://www.world wildlife.org/ wildworld/profiles/terrestrial/at 0105-full. html )12 June 2005(; "Sharmel Sheikh", 2002. )Online(. Available: http://www.Sharmelsheik. com )12 June 2005(; Mirna Souri, "Birds and animals of Lebanon", 4 May 2004. )Online(. Available: http://csrd.lau.edu.lb/ Publications/ Student Reports )12 June 2005(; "Sudan", 2002. )Online(. Available: http://www.arab.net/sudan/ index. html )12 June 2005(; Syrien: Nخrdlicher Landesteil der vereinigten arabischen Republik , Bonn: Kurt Schroeder, 1961; "Terrestrial biodiversity", )Online(. Available: http://www.total.com/fondation )13 June 2005(; "UNEP- WCMC species database", 12 July 2005. )Online(. Available: http://www.unep-wcmc.org )12 June 2005].