بحورالالحان ، کتابی معروف در موسیقی ایرانی و عروض فارسی از میرزامحمّدنصیرفرصت شیرازی * (1271ـ 1339). این کتاب از دو جزء و یک خاتمه تشکیل شده است : جزء اول مقدمه ای است در بحث از موسیقی قدیم ایرانی و جدول هفت دستگاه آن (ص 4-27)؛ جزء دوم ، که در حقیقت جزء بزرگتر و مهمتر آن است ، با مقدمة کوتاهی در عروض و اسامی بحرهای نوزدهگانة شعر آغاز می شود (ص 29-46) و با مجموعه ای از اشعار (غزلیات ، رباعیات ، یک مثنوی ، یک ساقی نامه ، مقطعات ، مناجات به نظم و نثر) ادامه می یابد (ص 47ـ332)؛ و در خاتمة کتاب نیز به حرمت تغنی از نظر اسلام اشارة کوتاهی شده است (ص 333(

بحورالالحان را می توان اولین مأخذ یا یکی از نخستین مآخذ تلقی کرد که در آن از تغییر نظام ادواری به دستگاهی سخن رفته است . این کتاب با وجود اختصار، به منزلة پلی است میان موسیقی قدیم و جدید ایران . فرصت اگرچه هیچگونه اشاره ای به منابع مورد استفادة خود نکرده ، اما از قراین چنین برمی آید که به برخی از آثار پیشینیان ، همچون شرح ادوار عبدالقادر مراغی (ص 255)، بهجت * الروح عبدالمؤمن (ص 61-62) و «رسالة » غزنوی (ص 41-46) نظر داشته است . در عین حال ، حتی اگر مندرجات این کتاب مبتنی بر آثار دیگران باشد، اقتباس صرف نیست ؛
زیرا گذشته از ایجاز و اختصار سودمند، چون با بیانی ساده و شیوا نگارش یافته ، در حد خود، برای آگاهی از مبانی موسیقی قدیم ایران ، درخور مراجعه و استفاده است . مهمترین مزیّت کارِ فرصت ، تعیین مقام غزلها در بهترین مواقع و مواضع تغنّی آنهاست .

بحورالالحان نخستین بار در 1332 به خط میرزا محمود خوشنویس ابن علی نقی شیرازی و به صورت چاپ سنگی در بمبئی انتشار یافت و چاپ حروفی آن در 1367ش به اهتمام محمدقاسم صالح رامسری در تهران منتشر شد. چاپ اخیر زیبایی و دقت چاپ سنگی بمبئی را ندارد، اما فهرستهای آخر آن مزیّتی شمرده می شود.

---

منابع :
(1) عبدالمؤمن بن صفی الدین ، رسالة موسیقی ، بهجت الروح ، چاپ ه .ل . رابینو دی برگوماله ، تهران 1346 ش ؛
(2) عبدالرحمن بن سیف الدین غزنوی ، «رساله » ، مجله موسیقی ، دورة 3، ش 12 (مرداد 1336 ش )؛
(3) محمدنصیربن جعفر فرصت ، بحورالالحان ، چاپ محمدقاسم صالح رامسری ، تهران 1367 ش ؛
عبدالقادربن غیبی مراغی ، شرح ادوار ، چاپ تقی بینش ، تهران 1370 ش .

/ تقی بینش /