ديو ، موجودى افسانهاى كه در برخى متون فارسى با جنّ و غول و شيطان يكسان دانسته شده است. شاهنامه فردوسى از كهنترين متون ادبى است كه در آن از ديوهاى بسيار سخن گفته شده است. اصولا ديوهاى شاهنامه و ديگر آثار حماسى فارسى، «سياه» هستند (رجوع کنید به د. ايرانيكا، همانجا؛ نيز رجوع کنید به ادامۀ مقاله). نخستين ديو شاهنامه، ديوى سياه است كه سيامك، پسر گيومرث، را ميكشد (فردوسى، دفتر يكم، ص 23) و فرزند اهرمن است (فردوسى، دفتر يكم، ص 22). ديوها در شاهنامه گاه صفت «اهرمن» را دارند (همان، ص 23؛ نيز رجوع کنید به همان، ص 36). در سامنامه منسوب به خواجوى كرمانى نيز ديوها از تخم اهريمناند (ج 2، ص 333) و ابرهاىْديو (همان، ص 332) به ابليس سوگند ميخورد. در قصۀ اميرارسلان، از قصههاى عاميانۀ دورۀ قاجار، نيز فولادزرهديو به روح ابليس سوگند ياد ميكند (نقيبالممالك شيرازى، ص 312) و در جنگ با اميرارسلان از روح ابليس مدد ميخواهد (همان، ص 319). در جايى از داستان (ص310) نيز فولادزرهديو «اهرمن واژگون كردار» معرفى شده است.
صفت نرّه در تركيب «نرّه ديو» در شاهنامه (مثلا دفتر يكم، ص 37) و سامنامه (مثلا ج 1، ص 119، 312) براى ديوها بهكار رفته است.
در شاهنامه ديوها جادوگرى و افسون ميدانند (رجوع کنید به فردوسى، دفتر يكم، ص 37). در قصۀ اميرارسلان (ص 452) نيز الهاكديو در ساحرى قرينهاى ندارد. الهاكديو، ملك شاپور، پسر پادشاه پريان، را با طلسم، «خواببند» كرده است و تا كشته نشود، ملك شاپور از خواب بيدار نميشود (نقيبالممالك شيرازى، ص 436).
صفت ديگر ديو در شاهنامه، «وارونه» است (دفتر يكم، ص 23). اميرارسلان نيز فولادزرهديو را «واژگون كردار» خطاب ميكند (نقيبالممالك شيرازى، ص 318).
مطابق شاهنامه، طهمورث به خونخواهى پدرش (سيامك)، سپاه ديوها به پيشروى سياه ديو را درهم ميشكند و ديوهاى بسيارى را دربند ميكند و ديوها نوشتن نزديك به سى زبان را به طهمورث ياد ميدهند (دفتر يكم، ص 37). از اينرو طهمورث، «ديوبند» لقب ميگيرد (فردوسى، دفتر يكم، ص 41).
در شاهنامه، مازندران جايگاه ديوهاست (رجوع کنید به فردوسى، دفتر دوم، ص 6). ديوهاى مازندران، ارزنگ، ديوسپيد، سَنجه، كولادغندى و بيد نام دارند (فردوسى، همان، ص20، 37؛ نيز رجوع کنید به فردوسى، دفتر چهارم، ص 353ـ354). در مازندران، ديوى به نام گُنارَنگ نگهبان سنگلاخ ديوان است (فردوسى، دفتر دوم، ص 36). در رفتن كيكاووس به مازندران، ديوسپيد بر فراز سپاه ايران خود را به صورت ابرى سياه درميآورد و بدينطريق همه آنان را نابينا ميكند (فردوسى، دفتر دوم، ص 15؛ نيز رجوع کنید به ادامۀ مقاله، كه ابرهايديو در سامنامه نيز به شكل ابر درميآيد). رستم در خوان هفتم به جنگ ديوسپيد ميرود، او را ميكشد و جگرش را درميآورد و از خون آن چشم كيكاووس بينا ميشود (همان، ص 43ـ44). در شاهنامه هيئت و شكل ديوان، بهندرت وصف شده، اما دربارۀ ديوسپيد آمده است كه بدنش مانند كوه، رنگش سياه و موى سرش مانند برف سفيد بود (همان، ص 42). كشتن ديوسپيد و ديگر ديوان مازندران از افتخارات رستم است (مثلا رجوع کنید به دفتر سوم، ص 145، 270؛ دفتر پنجم، ص 341، 348، 353).
اكوان ديو، از ديگر ديوان مشهور شاهنامه، به شكل گورخرى ظاهر ميشود كه مانند خورشيد، طلاييرنگ است و خطى مشكين بر يال دارد (فردوسى، دفتر سوم، ص 289، 291). اكوان ديو زمينى را كه رستم در آن خوابيده بود به صورت گِرد ميبُرد و او را بر هوا بلند ميكند و از رستم ميپرسد كه او را به دريا بيندازد يا خشكى. رستم كه ميداند ديو وارونهكار است، ميگويد: «خشكى» و اكوان او را به دريا مياندازد و رستم نجات مييابد (فردوسى، دفتر سوم، ص 292ـ293). در روايات عاميانه، نام ديگر اكوانديو «آلابرزنگى» است (انجوى شيرازى، 1354ش، ص 62).
در روايات كهن، از جمله شاهنامه، ديوان از لحاظ ظاهر با آدميان تفاوت چندانى ندارند (متينى، ص 132). آنچه از ديوان مازندران در كوشنامه، منظومهاى از قرن ششم، ذكر شده است، نشان ميدهد كه سنجه، شاه مازندران بوده است و ديوان مردمانى قوى و تنومند و سياهپوست بودهاند (رجوع کنید به متينى، ص130)، چنانكه در سامنامه (ج 2، ص 3) تن ابرهايديو مانند نيل، سياه است. در دارابنامه طرسوسى (ج 2، ص 467) اسكندر در سفر به زنگبار با ديوهايى روبهرو ميشود كه رئيس آنها، مهكال، زنگى است و در جايى اسكندر او را «اى ملعون سياه» خطاب ميكند (طرسوسى، ج 2، ص 472). نام آلابرزنگى براى اكوانديو نيز به ارتباط ديو بازنگ و زنگبار و رنگ سياه اشاره دارد.
در منظومههاى حماسياى كه به پيروى از شاهنامه سروده شدهاند نيز ديوها حضور دارند و پهلوانان ايرانى دائم با آنها در ستيزند. مثلا، در گرشاسپنامه (ص 282ـ283) گرشاسپ، مِنهرَاسديو را ميكشد و سام در سامنامه، به ترتيب، مَكوكال ديو (ج 1، ص 124ـ125)، ابرهايديو (ج 2، ص 333) و نَهَنكالديو (ج 2، ص 356) را ميكشد. در سامنامه (ج 1، ص 236ـ237) همچنين از موجودى ديوزاده به نام فرهنگ ياد شده است.
در گرشاسپنامه، اندكى بيشتر از شاهنامه شكل ديو وصف شده است: پهناى منهراسديو سه برابر آدمى و بلندياش چهل اَرَش و تنش نيلگون است؛ با سنگى ميتواند كوه را با زمين هموار كند؛ هنگاميكه ميغرد، هوش و جان از شير ميبَرَد؛ از نَفَسَش ابر و از دندانش برقِ رعد پديد ميآيد؛ با جستى، عقاب را از آسمان و نهنگ را از قعر دريا ميگيرد و نهنگ را در برابر خورشيد بريان ميكند و ميخورد؛ در غار زندگى ميكند و اگر از دور كشتياى ببيند مردم آن را ميگيرد و ميخورد (اسدى طوسى، ص 273، 281، 283). وصفديو در سامنامه از اين هم واضحتر است: نهنكالديو شاخ دارد و ميخواهد شاخش را بر بدن سام فرو ببرد (ج 2، ص 356)، صورتِ ابرهايديو مانند آدمى و بدنش مانند نرّه ديو است، دو دندان پيشش مانند گراز و همۀ پيكرش مانند نيل سياه است (ج 2، ص 3) و به شكل ابر درميآيد و پريدخت، معشوقۀ سام، را ميربايد (ج 1، ص 432).
در قصههاى عاميانه، شكل و هيئت و خصوصيات ديوان دقيقتر وصف شده است: ديوان در آب غوطه ميخورند و در هوا پرواز ميكنند (اسكندرنامه، ص 378؛ طرسوسى، ج 2، ص 473؛ هفت لشكر، ص 67)؛ هنگاميكه به هوا ميروند، تنوره ميكشند (هفت لشكر، ص 68)؛ تنومند و كوه پيكرند (نقيبالممالك شيرازى، ص470). مثلا، در اميرارسلان (ص 471) در وصف كشته شدن الهاكديو آمده است كه پيكرش چون دو پارچه كوه بر زمين افتاد. در هفت لشكر، عرض و طول مَكوكالديو نيمفرسنگ است و شاخهاى بلند از سرش به در رفته (هفت لشكر، ص 67)، طول ديوسپيد از فرق سر تا پاشنۀ پا 250 اَرَش است، شاخ بر سر دارد، از سر تا پا مثل شيرسفيد است و نقطههاى رنگارنگ بر تن دارد (هفت لشكر، ص 172؛ قس ديوسپيد در شاهنامه، كه سياهرنگ است). ديوى ديگر سرش مانند «گنبددوار» (چرخ، آسمان) است، شاخهاى بلندى بر سر دارد، «تنوره» (دامن) چرمين از چرم نهنگ (= تمساح) بر دور كمر و خلخالهاى طلا بر دست و پا و ميان شاخهاى خود دارد (هفت لشكر، ص 309ـ310). در قصههاى عاميانه سلاح خاص ديوان، «دارشمشاد» (تنه درخت شمشاد) است كه گاه چند سنگ آسياب هم بر آن تعبيه شده است (مثلا رجوع کنید به نقيبالممالك شيرازى، ص 314؛ هفت لشكر، ص 173).
در برخى قصههاى عاميانه ديو مانند اژدهاست. مثلا در دارابنامه طرسوسى (ج 2، ص 463ـ464) ديو مانند مارى بالدار است كه آتش از دهانش مشتعل ميشود، كه مطابق با ويژگيهاى اژدهاست. يكى از بنمايههاى قصهها اين است كه اژدهايى دخترى را اسير ميكند و جوانى بيگانه به سرزمين دختر ميرود و اژدها را ميكشد و با دختر ازدواج ميكند (رجوع کنید به افشارى، ص 38ـ43). در بعضى قصههاى عاميانۀ فارسى، به جاى اژدها، ديوى دخترى را ميربايد و از او تمناى وصال دارد اما دختر، كه گاه پرى است، از ازدواج با ديو امتناع ميكند و جوانى از راه دور به نجات دختر ميرود و ديو را ميكشد و با دختر ازدواج ميكند (مثلا رجوع کنید به انجوى شيرازى، 1352ش، ج 1، ص 85ـ86). در قصۀ اميرارسلان (ص 328ـ329) نيز فولادزرهديو، فرخلقا (معشوقۀ اميرارسلان)، منظر بانو (دختر ملك شاهرخپرى) و گوهرتاج (دختر ملك لعلشاه) را در شب عروسياش با ملك فيروز (پسر اقبال شاهپرى) ميربايد. الهاكديو نيز ماهمنير، همسر ملك شاپور، را ميدزدد و از او كام ميطلبد اما كامروا نميشود (نقيبالممالك شيرازى، ص 435ـ436).
در اسكندرنامه نسخۀ نفيسى (ص 378ـ379) ديوها يار پرياناند، اما در بيشتر قصهها ديوها و پريان باهم دشمناند و پريان براى رهايى از آزار ديوان، از آدميان يارى ميخواهند. مثلا، در دارابنامه طرسوسى (ج 2، ص 454) مَلِكِ پريان، براى رهايى از مهكالديو و ديوان ديگر، از اسكندر يارى ميخواهد و در قصۀ حمزه (ج 1، ص 218ـ223، 231ـ233) اميرالمؤمنين حمزه در كوه قاف به كمك پريان ميرود تا شهرستان آنها را از ديوان پس بگيرد. در دارابنامه طرسوسى (ج 2، ص 471) خضر* به اسكندر ميآموزد كه از خاك جايى كه پيامبر آخر زمان صلواتاللّهعليه متولد ميشود، مشتى خاك به چشم ديوان بپاشد تا كور شوند. در اسكندرنامه كبير (ج 2، ص 158)، هر ديوى كه كشته شود و خونش بر زمين بريزد، از هر قطره خون او ديوى ديگر پديد ميآيد؛ از اينرو، هنگامى كه قهرمان داستان بر ديو ضربه ميزند بايد مشتى خاك هم بر دهان ديو بيفكند تا ديو به جهنم واصل شود. اسكندر همچنين از اسم اعظم خدا (نامِ مِهين)، كه طهمورث ديوبند آن را ميدانست، آگاه بود. چنانكه طهمورث ديوبند به بركت آن، همۀ ديوها را تحت فرمان خود درآورد (طرسوسى، ج 2، ص 465).
ديو در بعضى از متون فارسى، از جمله در بعضى از ترجمههاى كهن فارسى قرآن مجيد (رجوع کنید به فرهنگنامه قرآنى، ج 2، ص 622)، به معناى جنّ است. باب چهارم مرزباننامه (ج 1، ص 147ـ192) به مناظرۀ ديوِگاوْپاى و داناينيكْ دين اختصاص دارد كه باتوجه به اينكه پاى اين ديو به سان پاى گاو است، ميبايست جنّ باشد (بعضى جنّها سمّ دارند؛ رجوع کنید به جنّ* ). چنانكه نويسندۀ كتاب نيز او را از «مَرَده عفاريت» معرفى ميكند (وراوينى، ج 1، ص 148) و عفريت نام ديگر جنّ است (رجوع کنید به جنّ*). همچنين اينكه در حكايتى از مرزباننامه (ج 1، ص 101) ديوى در تن شاهزاده ميرود و در رگهاى او جارى ميشود و او را ديوانه يا مجنون ميكند، نشان ميدهد كه ديو در مرزباننامه بهمعناى جنّ بهكار رفته است (قس شميسا، ص 1281ـ1282، كه باب چهارم مرزباننامه را مربوط به اختلاف آرياييان با مازندرانيان ديوپرست ميداند). در اسكندرنامه نيز ديو و جنّ يكسان دانسته شدهاند، چنان كه اسكندر فرمان ميدهد تا همۀ فيلها را در آهن بگيرند، زيرا ديوان ــ مانند جنّها (رجوع کنید به جنّ)ــ از آهن بسيار ميترسند (اسكندرنامه، ص 378). در دارابنامه بيغمى (ج 2، ص 724، 726) خناسِ جنّى، پسر شَطلاطِ جنّى، در كوه قاف پادشاه همۀ ديوان و پريان است. دختر او، مهلقا، پرى است. برادر خناس جنّى نيز ملك قبطپرى است و به اين ترتيب، جنّ و ديو و پرى يكساناند.
در ادب فارسى ديو به معناى شيطان هم بسيار بهكار رفته (مثلا سعدى، ص 115؛ مولوى، دفتر اول، ص 93؛ همان، دفتر دوم، ص 114) و گذشته از تعبير «ديونفس»، ديو در متون اخلاقى و عرفانى مجازآ به معناى نفس اماره است (رجوع کنید به دهخدا، ذيل «ديو»).
منابع : (1) ابونصر عليبن احمد اسدى طوسى، گرشاسبنامه، چاپ حبيب يغمايى، تهران، 1354ش؛ (2) اسكندرنامه (روايت فارسى كاليستنس دروغين)، چاپ ايرج افشار، تهران، 1343ش؛ (3) اسكندرنامه كبير، تهران، چاپ سنگى 1317ش؛ (4) مهران افشارى، تازه به تازه نو به نو، تهران 1385ش؛ (5) ابوالقاسم انجوى شيرازى، مردم و شاهنامه، تهران 1354ش؛ (6) همو، قصّههاى ايرانى، تهران 1352ش؛ (7) محمدبن احمد بيغمى، دارابنامه بيغمى، چاپ ذبيحاللّه صفا، تهران 1381ش؛ (8) خواجوى كرمانى، سامنامه، چاپ اردشير بنشاهى (خاضع)، بمبئى 1319ش؛ (9) دهخدا؛ (10) مصلحالدينبن عبداللّه سعدى، بوستان (سعدينامه)، چاپ غلامحسين يوسفى، تهران 1363ش؛ (11) سيروش شميسا، «مرزباننامه و خاطره شكست ديوان»، چيستا، سال اول، شماره 10، خرداد 1361ش؛ (12) ابوطاهر طرسوسى، دارابنامه طرسوسى، چاپ ذبيحاللّه صفا، تهران 1356ش؛ (13) ابوالقاسم فردوسى، شاهنامه، چاپ جلال خالق مطلق، نيويورك 1366ش ـ ؛ (14) فرهنگنامه قرآنى، زيرنظر محمدجعفر ياحقّى، مشهد 1374ش؛ (15) قصّه حمزه (حمزهنامه)، چاپ جعفر شعار، تهران 1347ش؛ (16) جلال متينى، «روايتى ديگر درباره ديوان مازندران»، ايراننامه، سال سوم، شماره 1، پائيز 1363ش؛ (17) جلالالدين محمد مولوى، مثنوى، چاپ محمد استعلامى، تهران 1369ـ1370ش؛ (18) محمدعلى نقيبالممالك شيرازى، اميرارسلان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1340ش؛ (19) سعدالدين وراوينى، مرزباننامه، چاپ محمد روشن، تهران 1367ش؛ (20) هفت لشكر (طومار جامع نقالان)، از كيومرث تا بهمن، چاپ مهران افشارى و مهدى مداينى، تهران 1377ش؛
(21) Encyclopeddia Iranica, s.v. "DIV" (by Mahmoud Omidsalar), New York, Vol, VIII, 1996.