حدیقةالشعراء ، تذكره شاعران پارسیگوى ایران و هند در دوره قاجار، تألیف احمدبن ابوالحسن شیرازى مشهور به دیوان بیگى. سیداحمد دیوان بیگى در 1241 در شیراز متولد شد. نُه ساله بود كه پدرش درگذشت و جدّ مادریاش، آقا محمدعلى، سرپرستى وى را برعهده گرفت. دیوانبیگى در زادگاهش بزرگ شد. خاندان او از سادات و تاجران مشهور شیراز بودند (دیوان بیگى، ج 1، ص 5؛ فسائى، ج 2، ص 1130). وى دو سال به تحصیل علوم پرداخت و مدتى در یزد و شیراز به تجارت مشغول شد و به طور پراكنده به مطالعه حدیث و تاریخ و شعر نیز میپرداخت (دیوانبیگى، ج 1، ص 5ـ6). وى تا پیش از حركت به هرات در 1277، كدخداى محله میدان شاه شیراز بود تا اینكه با حسامالسلطنه سلطان مراد میرزا، از شاهزادگان و رجال قاجار، هم سفر شد و از شیراز به خراسان رفت. دیوانبیگى در امور دیوانى مهارت یافت و در دستگاه حسامالسلطنه، ایشیك آقاسى* شد و تا فوت حسامالسلطنه، با همین منصب، وى را در سفرهایش همراهى میكرد (فسائى، همانجا).
تألیفات دیوانبیگى عبارتاند از: تذكره حدیقةالشعراء، اخبار الیزد، تاریخ قاجاریه، نخبةالمصیبات احمدى، و ذیل ریاضالجنة.
حدیقةالشعراء، مهمترین تألیف دیوانبیگى، موجب شهرت وى در عرصه ادب فارسى شده است. در این تذكره، 1440 شاعر مرد و هشتاد شاعر زن سالهاى 1200 تا 1310 معرفى شدهاند كه به این لحاظ، حدیقةالشعراء كاملترین تذكره پس از آتشكده آذر شناخته شده است (دیوانبیگى، ج 1، مقدمه نوائى، ص یازده). دیوان بیگى از 1260 تا 1270 به تذكرهنویسى پرداخت، اما به سبب اشتغال در امور دیوانى مدتها از تألیف تذكره بازماند، چنان كه سه سال رئیس عدلیه یزد شد و در آن مدت به تألیف كتاب اخبارالیزد پرداخت. وى در 1293 در تهران و در 1296 در كرمانشاهان به تنظیم و تألیف تذكره مشغول شد. ابتدا شرححال شاعران معاصر خود را نوشت ولى با تشویق حسینقلى خان سلطان (مؤلف تذكره مناقب حسامیه) و مطالعه آتشكده آذر، شرح حال شاعران متقدم و نیز شرح حال عرفا و علماى مذهبى را نیز به این تذكره افزود. دیوان بیگى، كه خود از درویشان سلسله نعمةاللهیه* بود، به شرح حال عرفا بسیار اهمیت داده است (رجوع کنید به همان، ج 1، ص 6ـ7، همان مقدمه، ص دوازده).
اقبال آشتیانى سال فوت دیوانبیگى را 1310 دانسته اما با توجه به اینكه او در زمان تألیف فارسنامه ناصرى (1312 یا 1313) زنده بوده است (رجوع کنید به فسائى، همانجا)، مرگ وى باید پس از این تاریخ بوده باشد (رجوع کنید به گلچین معانى، ص 29).
حدیقةالشعراء داراى یك مقدمه و سبب تألیف است. مقدمه با حمد خدا و نعت پیامبر اكرم آغاز شده و در سبب تألیف، دیوانبیگى مختصرى از شرح حال خود را نوشته است و با بیان چگونگى مراحل تذكرهنویسى، به طبقهبندى اشعار شاعران پرداخته است (رجوع کنید به ج 1، ص 7ـ9). حدیقةالشعراء به ترتیب الفبایى تنظیم شده است. در این ترتیب، شاعران ابتدا با تخلص و اگر تخلص نداشتند با اسم، اسم پدر، كنیه و القاب معرفى شدهاند.
از دیگر مسائل مطرح شده در تذكره حدیقةالشعراء است : معرفى سلسله مذاهب و مشایخ، اسامى آبادیها و مناطق شهرى، نام ایلها و طوایف ایرانى، نشانى مقابر بزرگان، ذكر انجمنهاى ادبى و استادان شعرشناس، مشاعرههاى شاعران، ساخت مساجد و عمارات موقوفه، ذكر انواع خط و خوشنویسى، بیان علوم رایج در آن زمان و تحصیلات شاعران در آن علوم، و ارتباط مؤلف با بعضى از كاتبان و نسخهنویسان حدیقةالشعراء.
اطلاعات مندرج در حدیقةالشعراء یا برگرفته از تذكرههاست یا خود دیوانبیگى وقایع را به چشم دیده یا از معتمدان شنیده و هر جا لازم بوده به منابع اشاره كرده كه همین امر ارزش تذكره را دو چندان كرده است. مهمترین منابع دیوانبیگى در تألیف حدیقةالشعراء، سفینةالمحمود، گنج شایگان، تذكرهاماناللهى، آتشكده آذر، مجمعالفصحا، تذكره نائین، و مناقب حسامیه بودهاند (رجوع کنید به گلچین معانى، ص 28). عبدالحسین نوائى، با استفاده از نسخه خطى و ریزفیلمهاى موجود در كتابخانه دانشكده ادبیات دانشگاه تهران، به تصحیح حدیقةالشعراء پرداخته و آن را در سه جلد به چاپ رسانده است (تهران 1364ـ1366ش). این تصحیح فهرستها و تعلیقات جامعى دارد. مصحح، با مراجعه به منابع معتبر، اشتباهات مؤلف را بر طرف كرده و براى تكمیل مطالب، در ذیل شرححال هر شاعر، دیگر اقوال را با ذكر منابع آورده است. در ضمن، به سبب حجم اشعار، به گزینش اشعار شاعران پرداخته است (رجوع کنید به دیوانبیگى، ج 1، همان مقدمه، ص سیزدهـ چهارده، هفده).
منابع : (1) احمد دیوانبیگى، حدیقةالشعراء، چاپ عبدالحسین نوائى، تهران 1364ـ1366ش؛ (2) حسنبن حسن فسائى، فارسنامه ناصرى، چاپ منصور رستگار فسائى، تهران 1367ش؛ (3) احمد گلچینمعانى، «(درباره) حدیقةالشعراء»، وحید، سال 2، ش 8 (مرداد 1344).