حدیدى ، جواد، استاد دانشگاه و پژوهشگر و مؤلف برجسته در ادبیات تطبیقى و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسى. در 5 آذر 1311 در خانوادهاى متدین در قم به دنیا آمد. پدرش به چراغسازى و كارهاى فنى دیگرى در همین حد اشتغال داشت و با آنكه سواد نداشت تقریبآ نیمى از اشعار شاهنامه را از حفظ بود (حدیدى،1380شالف، ص19؛همو،1374ش، ص59ـ60). حدیدى دوران كودكى را با تحمل مشكلات بسیار سپرى كرد. پدرش او را به «مكتب» برد اما اصرار داشت كه وى را به «مدرسه» نفرستد، چون، بنابه باور عامه مردم آن زمان، احتمال میداد مدرسه او را بیدین كند (همو، 1380ش الف، ص 19ـ20). سرانجام با وساطت یكى از روحانیون محله، پدر به درس خواندن او در مدرسه راضى شد و حدیدى موفق شد تحصیلات ابتدایى را در 1326ش در مدرسه سنائى قم به پایان رساند (همان، ص 21ـ22). به موازات تحصیل در مدرسه ابتدایى، با «امثله» و «شرح امثله» (دو كتاب از جامعالمقدمات) در خانه آشنا شد و سپس سایر كتابهاى جامع المقدمات و حاشیه ملاعبداللّه و شرحالفیه سیوطى و مغنى اللبیب ابنهشام و مطول تفتازانى و معالمالاصول حسنبن زینالدین، ابنشهیدثانى را فراگرفت. درسهاى دبیرستانى را نه در مدرسه، بلكه نزد خود خواند و پس از غلبه بر مشكلات گوناگون (همان، ص22ـ30؛ نیز رجوع کنید به همو، 1374ش، ص61ـ62، 104)، در شهریور 1328 دیپلم گرفت و بهرغم میل شخصیاش براى تحصیل در رشتههاى پزشكى و فلسفه، تحصیل در رشته دبیرى زبان فرانسه را از پاییز 1330ش در دانشسراى عالى آغاز كرد. وى براى گذران زندگى به تدریس در كلاسهاى شبانه آموزشگاههاى خصوصى و مدارس دولتى تهران پرداخت.
فوت پدر در 1331ش بر مشكلات وى افزود، با این حال توانست با احراز رتبه اول در 1333ش فارغالتحصیل شود و براى تدریس در دبیرستانها به مشهد برود. دو سال بعد دولت او را براى ادامه تحصیل به بلژیك فرستاد. حدیدى از بلژیك به سویس و از سویس به پاریس رفت و موضوع «اسلام از نظر ولتر» را براى پایاننامه خود برگزید. ولتر در فرانسه و بهطور كلى در غرب با نقدهاى بیپروا و گزندهاش نسبت به مسیحیت شناخته شده بود و اكنون یك مسلمان داوطلب شده بود تا درباره نظر او به اسلام تحقیق كند. حدیدى در مسیر تحقیق در این باب، نخست پنجاه و دو جلد كلیات ولتر و سپس مكاتبات او را مطالعه كرد و در 1960میلادى در دانشگاه سوربن از رساله خود دفاع كرد (همو، 1380ش الف، ص 34ـ38؛ همو، 1374ش، ص260ـ 265). حدیدى از دو گزینه ماندن در فرانسه و بازگشت به ایران، خدمت به میهن را انتخاب كرد و به مشهد بازگشت و در 1339ش با سمت دانشیار رشته زبان و ادبیات فرانسه در دانشگاه مشهد مشغول به كار شد (همو، 1380ش الف، ص 39). وى به موازات كارهاى آموزشى و تحقیقاتى طى سالیان دراز مسئولیتهاى ادارى را نیز برعهده گرفت، از جمله مدیریت مجله دانشكده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى مشهد را، كه خود آغازگر آن بود (همان، ص 40ـ41). حدیدى در مشهد، علاوه بر تدریس زبان و ادبیات فرانسه، به مطالعات تطبیقى روى آورد و تأثیر ادبیات فارسى را بر ادبیات فرانسه وجهه همت خود قرار داد (همان، ص 42).
حدیدى در 1363ش به درخواست خود بازنشسته شد. وى كه قبل از آن تاریخ براى همكارى با ستاد انقلاب فرهنگى، به عنوان مسئول كمیته برنامهریزى زبان فرانسه، به تهران آمده بود، تا 28 مرداد 1381، كه پایان عمر او بود، در این شهر اقامت گزید. او كه در نوجوانى و جوانى خوب درس خوانده بود و در میانسالى از رهگذر تدریس و مدیریتهاى گوناگون تجربه كافى اندوخته بود، در دوران پختگى فرصت یافت تا در میدانهایى گستردهتر به كار و تحقیق و تألیف بپردازد و تواناییهاى خود را بیشتر آشكار سازد. ازینپس وى عمدتآ با پنج مؤسسه به همكارى پرداخت :
1) فرهنگستان زبان و ادب فارسى (عضو پیوسته از 1375ش، مدیر گروه ادبیات تطبیقى).
2) مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى (از 1367ش، ویرایش حدود هشتصد مقاله).
3) انتشارات سروش (از 1367ش تا 1373ش، ترجمه حدود صد مقاله).
4) مركز ترجمه قرآن مجید به زبانهاى خارجى (از 1373ش، ترجمه قسمتى از قرآن مجید به زبان فرانسه و تألیف ده مقاله فارسى و فرانسه براى درج در مجله ترجمان وحى و ویرایش كلیه مطالب مجلد؛ همو، 1380ش ب، ص 17).
5) مركز نشر دانشگاهى (از 1363ش، شركت در برنامهریزى و تألیف و تدوین 24 عنوان كتاب درسى آموزش فرانسه و نشر مجله لقمان به زبان فرانسه در زمینههاى مذهبى، فلسفى، عرفانى و ادبى؛ همان، ص 12).
آثار. آثار حدیدى را، از كتاب و مقاله، میتوان در دو موضوع اصلى «اسلام و مسلمانان» و «ادبیات فارسى و فرهنگ ایرانى» دستهبندى كرد، به شرط آنكه ادبیات تطبیقى را شاخهاى از ادبیات فارسى محسوب كنیم.
كتابهاى وى عبارت است از :
1) اسلام از نظر ولتر (چاپ اول: مشهد 1343ش، چاپ پنجم: تهران 1374ش)، كه رساله دكترى او در دانشگاه سوربن است. متن فرانسوى این كتاب در 1974 میلادى انتشار یافته است. حدیدى نخستین بار با این كتاب در محافل علمى و ادبى و اسلامى ایران شناخته شد. وى در این كتاب موضوعى بكر را متهورانه مورد تحقیق قرار داده و با روشى عالمانه ثابت كرده كه «ولتر ابتدا از در دشمنى با اسلام وارد میشود... ولى بعد به تحقیق و تفحص درباره اسلام میپردازد و هرچه مطالعات و تحقیقاتش عمیقتر میشود تدریجآ نظرش نیز درباره اسلام عوض میشود، به طورى كه در بیست سال آخر زندگیش... به دفاع از اسلام میپردازد» (همو، 1380ش الف، ص 60ـ61؛ نیز رجوع کنید به فرهنگ آثار ایرانى ـ اسلامى، ذیل «اسلام از نظر ولتر»).
2) ایران در ادبیات فرانسه (مشهد 1346ش)، در وصف تصور فرانسویان از ایرانیان.
3) برخورد اندیشهها (تهران 1356ش)، مجموعه مقالاتى در باب مجادلات كلامى و نیز ادبیات تطبیقى.
4) میراث سوم (تهران 1364ش). مؤلف كتاب، كه روژه گارودى است، در این كتاب میخواسته است ثابت كند كه تمدن غرب علاوه بر آنكه وامدار فرهنگ یونان و روم باستان و فرهنگ مسیحیت است، وامدار میراث سومى نیز هست كه فرهنگ و تمدن اسلامى است و معمولاً آن را انكار میكند. حدیدى عنوان اصلى كتاب را از >وعدههاى اسلام< در ترجمه به میراث سوم تغییرداده كه برگرفته از فصل اول كتاب است (رجوع کنید به حدیدى، 1380ش الف، ص 68).
5) حدیث عشق در شرق (تهران 1372ش) تألیف ژان ـ كلود واده. مؤلف در این كتاب كوشیده است ثابت كند نوع ادبى جدیدى كه به نام ادبیات دربارى در قرن دوازدهم میلادى در جنوب فرانسه پدید آمده متأثر از ادبیات اندلس است و ادبیات اندلس را نیز اعراب مسلمانى كه به اسپانیا راه پیدا كردند به وجود آوردند و محتمل است كه اعراب نیز این مضامین را از فرهنگ ایرانى اخذ كرده باشند (رجوع کنید به همان، ص 70ـ76؛ نیز رجوع کنید به واده، پیشگفتار حدیدى، ص 1ـ5).
6) از سعدى تا آراگون: تأثیر ادبیات فارسى در ادبیات فرانسه (تهران 1373ش)، كتابى مفصّل در بررسى تأثیر ادبیات فارسى بر ادبیات فرانسه، از آغاز قرن هفدهم میلادى تا 1982/1361ش (زمان مرگ لویى آراگون) است. این كتاب را باید حاصل عمر حدیدى و دستاورد وى از سى سال تدریس ادبیات تطبیقى و تاریخ ادبیات و مطالعه در كتابخانههاى معتبر فرانسه، نظیر كتابخانه ملى و كتابخانه دانشگاه سوربن، دانست (رجوع کنید به حدیدى، 1380ش الف، ص 77). كتاب «دادوستد فرهنگى ایران و فرانسه را در مدت چهار قرن دربرمیگیرد» (همو، 1373ش، ص 7) و خواننده میتواند مراحل تحول مبادلات فرهنگى میان ایران و فرانسه را به آسانى دنبال كند (همان، ص 8). ترجمه فرانسوى این كتاب، به قلم خود حدیدى، در 1378ش در تهران منتشر شده است.
7) دروازههاى آب (هفده گفتار؛ تهران 1376ش)، مجموعه مقالاتى به زبان فرانسه در ادبیات تطبیقى و معارف اسلامى.
8) رهروان حقیقت (هفده گفتار؛ تهران 1380ش)، مجموعه مقالاتى به زبان فارسى، عمدتاً در باب ترجمه قرآن و ادبیات تطبیقى، كه بعضى از آنها به زبان فرانسه در كتاب دروازههاى آب آمده است.
9) ترجمه و تفسیر و واژگان سوره فاتحه و بقره (قم 1421)، با همكارى یحیى علوى، قرآنشناس مسلمان شده فرانسوى، داراى دكترا در فلسفه اسلامى از دانشگاه سوربن و استاد دانشگاه مشهد.
10) نگاهى در آینه (تهران 1374ش)، كه زندگینامه حدیدى به روایت سوم شخص است و سالهاى 1317ش تا 1354ش را دربرمیگیرد. او در این كتاب صحنههایى از حوادث سالهاى جنگ جهانى دوم در ایران و وقایع 30 تیر 1331 و 28 مرداد 1332 و آتشسوزى منا در 1354ش را، كه خود شاهد بوده، بهتفصیل بیان كرده است.
حدیدى علاوه بر شركت در همایشهاى متعدد، عضو «انجمن نویسندگان فرانسوى زبان» و «انجمن ایرانشناسى اروپا» و «انجمن مطبوعات فرانسوى زبان» نیز بوده و به دریافت جوایز علمى و فرهنگى متعددى نایل شده كه «عنوان شوالیه در افتخارات فرهنگى» از وزارت فرهنگ فرانسه (1372ش/ 1993) از آن جمله است. فرهنگستان زبان و ادب فارسى نیز در 1379ش از وى، به عنوان استاد برگزیده، تقدیر كرد.
حدیدى از حیث منش، مردى شریف و متین و معتقد به اعتقادات اسلامى و صاحب اخلاقى كریم بود و پشتكارى شگفتانگیز داشت. نثر فارسى او استوار و روشن و دلنشین بود. او اگر عمرى طولانیتر مییافت، بیگمان با تألیف آثار بیشتر به تحكیم و توسعه ادبیات تطبیقى در ایران مدد بیشترى میرساند.
منابع : (1) جواد حدیدى، از سعدى تا آراگون: تأثیر ادبیات فارسى در ادبیات فرانسه، تهران 1373ش؛ (2) همو، «پیشگامان ادبیات تطبیقى در ایران: گفت و گو با دكتر جواد حدیدى»، (گفتوگو كننده): امید قنبرى، در زندگینامه و خدمات علمى و فرهنگى دكتر جواد حدیدى، تهران : انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1380ش الف؛ (3) همو، «تلاشى بینظیر در عرصه ادبیات تطبیقى: گفت و گو با دكتر جواد حدیدى»، (گفتگوكنندگان) : علیاصغر محمدخانى و دیگران، كتاب ماه ادبیات و فلسفه، سال 4، ش 10 و 11 (مرداد و شهریور 1380ب)؛ (4) همو، نگاهى در آینه، تهران 1374 ش؛ (5) فرهنگ آثار ایرانى ـ اسلامى: معرفى آثار مكتوب از روزگار كهن تا عصر حاضر، به سرپرستى احمد سمیعى (گیلانى)، تهران: سروش، 1385ش ـ، ذیل «اسلام از نظر ولتر» (از عبدالمحمد روح بخشان)؛ (6) ژان ـ كلود واده، حدیث عشق در شرق: از سده اول تا سده پنجم هجرى، ترجمه جواد حدیدى، تهران 1372ش.