حدائقُ السِّحر فى دقائقِ الشّعر ، كتابى در فن بدیع، تألیف رشیدالدین وطواط*، از منشیان دربار خوارزمشاهیان در قرن ششم. به نوشته رشیدالدین وطواط (ص 55)، پیش از حدائق‌السّحر شاعران فارسى زبان در فنون بدیعى یا بعضى از آن فنون، كتابهایى تألیف كرده بودند كه به دست ما نرسیده است. وى (ص 1) انگیزه تألیف كتاب خود را مطالعه ترجمان‌البلاغه رادویانى ذكر كرده و گفته كه آن كتاب بس ناخوش بوده و از راه تكلّف تنظیم شده و با خطاهایى همراه بوده است. با این حال، در كتاب خود شواهد بسیارى از آن آورده و فصول و ابواب آن را نیز در نظر داشته و احیانآ سرمشق كار خویش قرار داده است.

احمد آتش، دانشمند معاصر ترك، كه ترجمان‌البلاغه* را چاپ و منتشر كرده است، از كتابى با نام محاسن‌الكلام تألیف ابوالحسن نصربن‌حسن مَرغینانى (درباره او رجوع کنید به باخرزى ج 1، ص 666ـ 671) نام برده و افزوده است كه تمام شواهد عربى كه رشیدالدین وطواط در حدائق‌السّحر ذكر كرده، غیر از اشعار خود او، مأخوذ از این كتاب است (رادویانى، مقدمه، ص یاـ یب).

به‌گفته یاقوت حموى (ج 6، ص 2632)، رشیدالدین كتاب خود را در معارضه با ترجمان‌البلاغه تألیف كرده است. به هر حال، رشیدالدین تا حدودى به ترجمان‌البلاغه توجه داشته، اما افزودن شاهدهایى از قرآن مجید و احادیث نبوى و كلام فصحاى عرب، گویاى اهتمام او براى اصلاح و تكمیل آن كتاب است.

حدائق‌السّحر، با توجه به زمان تألیف و اشتمال آن بر تعداد درخور توجهى از صناعات بدیعى، یكى از منابع مهم فن بدیع در زبان فارسى و متضمن اطلاعات گران‌بها و اظهارنظرهاى عالمانه‌اى درباره شاعرانى نظیر قطران تبریزى*، عنصرى*، فرخى سیستانى* و مسعودسعد سلمان* است (براى نمونه رجوع کنید به ص 9ـ10، 32، 41ـ42، 82، 87). از امتیازات دیگر كتاب، ذكر نام برخى كتابهاى علوم بلاغىِ فارسى و عربى است، مانند ترجمان‌البلاغه (ص 1)؛
رسائل ابوالحسن اهوازى (ص 3)؛
كتاب اشتقاق، و اعجازالقرآن، درباره تشبیهات، هر دو از علی‌بن عیسی‌رمانى (ص 43)؛
و كنزالغرائب، تألیف خورشیدى، در شرح كتاب احمدبن محمد منشورى (ص 55).

حدائق‌السّحر اندكى پس از تألیف مورداقبال شاعران و ادیبان واقع شد و آثار بسیارى در تقلید از آن یا تفسیر آن نوشته شد كه برخى از آنها به چاپ رسیده است. برخى از مهم‌ترین این آثار عبارت‌اند از: جزء سوم كتاب المعجم فى معاییر اشعارالعجم* تألیف شمس‌الدین محمدبن‌قیس رازى (تهران 1314ش)؛
حقایق الحدائق تألیف شرف‌الدین رامى تبریزى و دقایق‌الشعر تألیف علی‌بن محمد مشهور به ‌تاج‌الحلاوى، كه هر دو به اهتمام محمدكاظم امام چاپ شده‌اند (تهران 1341ش؛
براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به رشیدالدین وطواط، مقدمه اقبال آشتیانى، ص سز ـ سى).

حدائق‌السّحر، به صورت مستقل یا به ضمیمه بعضى كتابها و دیوانها، بارها چاپ شده است، اما چاپ انتقادى آن به اهتمام عباس اقبال آشتیانى در 1308ش در تهران منتشر شد.

---

منابع :
(1) علی‌بن حسن باخرزى، دمیةالقصر و عصرة اهل‌العصر، چاپ محمد تونجى، ج 1، دمشق [?1391/ 1971[؛
(2) محمدبن عمر رادویانى، ترجمان‌البلاغه، چاپ احمد آتش، استانبول 1949، چاپ افست تهران 1362ش؛
(3) محمدبن محمد رشیدالدین وطواط، حدایق السحر فى دقایق ‌الشعر، چاپ عباس اقبال آشتیانى، تهران 1362ش؛
(4) یاقوت حموى، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.

/ عباس ماهیار /