حُجَّت كوه‌كَمَرى ، سیدمحمد، فقیه و مرجع تقلید امامى قرن چهاردهم. وى در 1310 (=1271ش) در تبریز در خانواده‌اى روحانى به دنیا آمد. خانواده‌اش از سادات كوه‌كمر، محلى از توابع اَهَر در منطقه آذربایجان شرقى، بودند. نسب او به علی‌اصغر، فرزند امام سجاد علیه‌السلام، می‌رسد (مدرس تبریزى، ج 2، ص 23؛ شریف‌رازى، 1332ـ1333ش، ج 1، ص 93ـ94).

پدرش، سیدعلى كوه‌كمرى تبریزى، فرزند علینقى، از عالمان و فقهاى دوره خود بود. سیدعلى در تبریز به دنیا آمد. دروس عالى فقه و اصول را در نجف نزد میرزا حبیب‌اللّه رشتى*، فاضل ایروانى و فاضل شربیانى آموخت و نزد فاضل شربیانى بسیار محترم بود (مدرس تبریزى، ج 2، ص 25؛ آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم 4، ص 1494؛ مرعشى نجفى، ص 109). او از فاضل شربیانى، زین‌العابدین مازندرانى، سیدمحمد بحرالعلوم و محمدحسن مامقانى اجازه روایت داشت و فرزندش محمد و سید شهاب‌الدین مرعشى نجفى از او اجازه روایت داشتند (مرعشى نجفى، همانجا؛ المسلسلات فى الاجازات، ج 2، ص 425). وى پس از تكمیل تحصیلات به تبریز بازگشت و به تصدى امور دینى مردم پرداخت. سیدعلى در 1319ش در تبریز درگذشت. پیكرش را به قم منتقل كردند و در صحن حرم حضرت معصومه سلام‌اللّه‌علیها به خاك سپردند (مدرس تبریزى؛ آقابزرگ طهرانى، 1404، همانجاها). حاشیه بر فرائدالاصول و مكاسب شیخ‌انصارى از آثار اوست (المسلسلات فى الاجازات، همانجا). عموى سیدعلى، سیدحسین كوه‌كمرى* (مشهور به تُرك، متوفى 1299)، نیز از عالمان بنام و از شاگردان محمدحسن نجفى و شیخ مرتضى انصارى بود و و شاگردان بسیارى داشت (رجوع کنید به حرزالدین، ج 1، ص 262ـ265).

سیدمحمد حجت ادبیات، ریاضیات، طب‌قدیم و برخى علوم جدید را در تبریز آموخت. بیشتر دروس مقدماتى فقه و اصول و كتاب ریاض‌المسائل سیدعلى طباطبایى را نیز در همانجا نزد پدرش فراگرفت و خود به تدریس شرح لمعه شهیدثانى پرداخت (مدرس تبریزى، ج 2، ص 23؛ شریف‌رازى، 1332ـ 1333ش، همانجا). در 1330 (=1291ش) براى ادامه تحصیل به نجف رفت. فقه و اصول و حدیث و رجال را نزد سیدمحمدكاظم طباطبایى یزدى، سید ابوتراب خوانسارى، شیخ‌الشریعه اصفهانى، سیدمحمد فیروزآبادى، میرزا حسین نائینى، آقا ضیاء عراقى، على قوچانى و شیخ‌على گنابادى فراگرفت. ریاضیات و نجوم را نیز در نجف از حیدرقلی‌خان سردار كابلى آموخت. حجت در ایام تحصیل در نجف به بیمارى سختى مبتلا شد و به توصیه پدرش به تبریز بازگشت، اما پس از مدتى دوباره به نجف رفت و علاوه بر ادامه تحصیل، به تدریس نیز پرداخت (مدرس تبریزى، ج 2، ص 23ـ24؛ شریف‌رازى، 1332ـ 1333ش، ج 1، ص 98ـ99، 197؛ المسلسلات فى الاجازات، ج 2، ص 426).

وى از برخى استادان خود اجازه روایت داشت، از جمله از پدرش، آقاضیاء عراقى ، شریعت ‌اصفهانى،سیدابوتراب خوانسارى، عبداللّه مامقانى، سیدحسن صدر، شیخ محمدباقر بیرجندى، حاج‌شیخ‌عبدالكریم حائرى یزدى و محمدحسین كاشف‌الغطاء. از میرزاى نائینى، شریعت اصفهانى، آقاضیاءالدین عراقى و برخى دیگر از استادانش نیز گواهى اجتهاد دریافت نمود (مدرس‌تبریزى، ج 2، ص 24؛ المسلسلات فى الاجازات، ج 2، ص 427). سید شهاب‌الدین مرعشی‌ نجفى (ص135) از او اجازه روایت داشت.

سید محمدحجت در نجف حلقه درس بزرگى داشت، اما به علت بیمارى ناچار نجف را ترك كرد. وى از 1309ش در قم سكونت گزید و در آنجا به تدریس پرداخت. شیوایى بیان، حسن سلیقه و تسلط در تدریس و احاطه‌اش بر آرا و منابع فقهى، شاگردان فراوانى را به حلقه درسش جذب نمود (مدرس تبریزى، همانجا؛
ریحان، ص 81؛
نورى همدانى، ص 37؛
مبرقعى، ص 72؛
زنجانى، ص 37). به گفته مرتضى حائرى یزدى*، از شاگردان مبرِّز و نیز داماد حجت (ص 16)، درس خارج فقه او، پس از درس آیت‌اللّه حاج شیخ عبدالكریم حائرى یزدى*، مهم‌ترین درس حوزه علمیه قم به شمار می‌رفت.

فقیهان بزرگى در درس حجت شركت كردند و شاگردان متعددى نزد او تربیت شدند، از جمله سیدمحمد محقق داماد، میرزا هاشم آملى، محمدعلى قاضى طباطبایى، شیخ موسى زنجانى، مرتضى حائرى یزدى، ابوطالب تجلیل تبریزى، علی‌صافى گلپایگانى، لطف‌اللّه صافى گلپایگانى، سید نصراللّه مستنبط، محمد كرمى، على غروى و جعفر سبحانى (حائرى یزدى، همانجا؛
شریف ‌رازى، 1332ـ 1333ش، ج 1، ص 194ـ197؛
مبرقعى، همانجا؛
موسوعة مؤلفى الامامیة، ج 1، ص 418، ج 2، ص 329؛
موسوعة طبقات الفقهاء، ج 14، قسم 1، ص 551).

حجت كوه‌كمرى، كه در علم حدیث نیز بسیار تبحر داشت، مورد احترام و اعتماد شیخ عبدالكریم حائرى یزدى بود تا آنجا كه حائرى در اواخر عمر احتیاطات فتوایى خود را به وى ارجاع می‌داد و نیز او را، به جاى خود، براى اقامه جماعت در حرم حضرت معصومه سلام‌اللّه ‌علیها تعیین كرد (شریف‌رازى، 1332ـ 1333ش، ج 1، ص 90ـ91، 112ـ113؛
همو، 1352ـ 1354ش، ج 1، ص 305؛
المسلسلات فى الاجازات، همانجا).

سیدمحمد حجت، پس از وفات حائری‌یزدى، همراه با سیدمحمدتقى خوانسارى* و سید صدرالدین صدر*، اداره حوزه علمیه قم را برعهده گرفت. این سه فقیه، در زمانى این مسئولیت را برعهده گرفتند كه اوضاع سیاسى و سخت‌گیریهاى رضاشاه پهلوى درباره فعالیتهاى دینى و تنگناهاى ایجاد شده در مورد عالمان دینى، حوزه قم را در وضع دشوارى قرار داده بود. حجت كوه‌كمرى در این اوضاع، بیشتر بر ساماندهى حوزه و رسیدگى به وضع معیشتى طلاب اهتمام داشت. وى در پاره‌اى مسائل سیاسى و اجتماعى، مانند مبارزه با بی‌حجابى، نیز اندكى دخالت می‌كرد، اما رویكرد عام او، اجتناب از برخورد فعال با مسائل سیاسى و رویارویى مستقیم با حكومت بود و از این‌رو، در دوران مرجعیت خود از ملاقات كردن با شاه وقت و دیگر رجال حكومتى پرهیز می‌كرد و آنان را به حضور نمی‌پذیرفت (شریف‌رازى، 1332ـ1333ش، ج 1، ص 104ـ105، 112؛
«نجوم امت»، ص 86ـ87؛
زنجانى، ص 40).

حجت كه پس از وفات حائری‌یزدى، یكى از مراجع تقلید شده بود، در پى رحلت سید ابوالحسن اصفهانى در 1326ش و حاج آقاحسین قمى در 1327ش، از مراجع تقلید مشهور گشت و مقلدان فراوانى، به‌ویژه در منطقه آذربایجان، یافت (حائرى یزدى، ص206؛
شریف‌رازى، 1332ـ1333ش، ج 1، ص113).

وى در قم، مدرسه‌اى دینى به نام مدرسه حجّتیه ساخت كه بناى آن از 1324ش آغاز شد. این مدرسه علاوه بر محل سكونت طلاب و مدرّسان، داراى مسجد و كتابخانه نیز بود و از مدارس مهم و بزرگ آن زمان به شمار می‌رفت (رجوع کنید به شریف‌رازى، 1332ـ1333ش، ج 1، ص 185ـ190). فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مدرسه حجّتیه، به كوشش رضا استادى، در 1354ش به چاپ رسید. مدرسه حجّتیه اینك بخشى از «مركز جهانى علوم اسلامى» است كه طلاب غیرایرانى مقیم قم، در آنجا به تحصیل علوم دینى می‌پردازند.

سیدمحمد حجت، پس از یك دوره بیمارى سخت، در 62 سالگى در 1331ش در قم وفات یافت و در حجره‌اى كنار مسجد مدرسه حجّتیه به خاك سپرده شد. در سوك او مجالس متعددى برگزار و در رثایش اشعار بسیارى سروده شد (شریف‌رازى، 1332ـ1333ش، ج 1، ص 168ـ184؛
همو، 1352ـ 1354ش، ج 1، ص 318ـ319). به گفته حائرى یزدى (ص 206ـ213)، وى بارها از روز فوت خود خبر داده بود و ساعاتى پیش از وفات، مُهرِ نامه‌هاى خود را شكست (نیز رجوع کنید به شریف‌رازى، 1332ـ1333ش، ج 1، ص 165ـ166).

پرهیزكارى، بردبارى، پرهیز شدید از تظاهر و حافظه قوى حجت را ستوده‌اند (همان، ج 1، ص 100، 104ـ105، 111ـ 112). مرتضى مطهرى (ص 292) نیز، به مناسبتى، از اراده قوى او یاد كرده است. وى از شهرت به شدت پرهیز داشت و در زمان مرجعیت خود اجازه نداد در مجالس و منابر نامى از او برده شود یا عكس او در جراید به چاپ رسد (شریف‌رازى، 1332ـ 1333ش، ج 1، ص 106).

حجت در حدیث و فقه و اصول تألیفات بسیارى دارد. مهم‌ترین آثار حدیثى وى عبارت‌اند از: لَوامِعُ الاَنوار الغَرَویة فى مُرْسَلاتِ الآثارِ النَّبَویة، درباره روایات مرسل نبوى و تعیین موارد قابل اعتماد آن؛
مُسْتَدْرَكُ المُسْتَدرَك فى اِستِدراكِ ما فاتَ عن صاحبِ المُسْتَدرَك، كه تكمله‌اى است بر مُسْتَدْرَكُ الوَسائل محدّث نورى؛
و جامعُ الاحادیث و الاصول (نام دیگر آن : مَجْمَعُ الاحادیث)، كه ناتمام ماند (همو، 1352ـ1354ش، ج 1، ص 319ـ320؛
حسینى اشكورى، ص 41ـ42).

آثار مهم فقهى او عبارت‌اند از : كتاب‌البیع؛
كتاب‌الصلوة؛
كتاب‌الوقف؛
تَنْقیحُ المطالبُ المُبْهَمَة فى عَمَلِ الصُّوَرِ المُجسّمة؛
و مناسك حج كه ابتدا در تهران و سپس در 1368 در قم و تبریز چاپ سنگى شد؛
خلاصةالاحكام، ترجمه فارسىِ بِدایةُ الهدایة (اثر موجز فقهى شیخ حرّ عاملى)، كه در 1343 در تهران منتشر شد؛
منتخب‌الاحكام (تهران 1325ش؛
مدرس تبریزى، ج 2، ص 24ـ25؛
آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 26، ص 239؛
مشار، 1340ـ1344ش، ج 5، ستون 387ـ388؛
شریف‌رازى، 1352ـ 1354ش، همانجا)؛
حاشیه بر بعضى كتابهاى فتوایى، از جمله وسیلة النجاة سید ابوالحسن اصفهانى (تهران 1370) و عروةالوثقى سیدمحمد كاظم طباطبایى یزدى. حاشیه عروه ابتدا در 1366 در قم و سپس همراه با حواشى پنج تن از مراجع، در 1371 در تهران چاپ شد (مشار، 1340ـ1344ش، ج 5، ستون 387؛
همو، 1344ش، ستون 621ـ622). حجت در اصول فقه، رسالة الاستصحاب و حاشیه بر كفایة الاصول آخوند خراسانى را نگاشت (مدرس تبریزى، ج 2، ص 24؛
آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 2، ص 25؛
براى دیگر رساله‌هاى فقهى و اصولى او رجوع کنید به مرعشى نجفى، ص 135؛
حسینى اشكورى، ص 48ـ49، 50ـ53). اثر رجالى وى، حاشیه‌اى بر تَنْقیحُ المَقال عبداللّه مامَقانى است (مرعشی‌ نجفى، همانجا). به گفته سید شهاب‌الدین مرعشی‌نجفى (همانجا)، برخى تألیفات حجت كوه‌كمرى، به خط خود او، در كتابخانه ایشان بوده است.

بسیارى از شاگردان حجت، تقریرات درس او را نگاشته‌اند، كه نسخه‌هاى خطى شمارى از آنها در كتابخانه شخصى او بوده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 26، ص 238؛
حسینى اشكورى، ص 19ـ22، 35ـ38، 49ـ50). درس او در مبحث بیع، به قلم یكى از شاگردانش، یحیى فاضل‌همدانى، در 1373/1333ش در قم چاپ شد. همچنین تقریر دیگرى از این مبحث به قلم ابوطالب تجلیل تبریزى، با عنوان البیع در همان سال در تبریز و بار دیگر در 1368ش در قم به چاپ رسید (مشار، 1340ـ1344ش، ج 5، ستون 387ـ388؛
همو، 1344ش، ستون 138؛
موسوعة مؤلفى الامامیة، ج2، ص329). على صافى گلپایگانى نیز تقریرات درس اصول فقه او را با عنوان المَحَجَّة فى تقریرات الحُجَّة نوشت كه در 1377ش در قم چاپ شد. تفسیر معروف التبیان فى تفسیر القرآن* تألیف شیخ طوسى نخستین‌بار به همت میرزا على آقا شیرازى و حمایت سیدمحمد حجت، در دو مجلد، در فاصله سالهاى 1362 تا 1365/ 1322ـ 1325ش در تهران چاپ سنگى شد (شریف‌رازى، 1352ـ 1354ش، ج 1، ص 320؛
ایرانى قمى، ص 39ـ40).

حجت كوه‌كمرى به جمع‌آورى و نگاهدارى میراث شیعه بسیار علاقه‌مند بود و از این‌رو از زمان اقامت در نجف، نسخه‌هاى خطى ارزشمندى را در كتابخانه شخصى خود گردآورد («نجوم امت»، ص 91؛
نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 2، ص 273، ج 12، ص 25، ج 14، ص 75، 177، ج 18، ص 259، 327، ج 21، ص 2ـ3). فهرستى از این آثار در 1377ش به اهتمام سیدجعفر حسینى اشكورى با ثبت شصت اثر منتشر شده، ولى برخى منابع (براى نمونه رجوع کنید به «نجوم امت»، ص 91ـ 99) تعداد آنها را (با ذكر عنوان) 125 اثر دانسته‌اند. آثار و تألیفات سیدحسین كوه‌كمرى و تقریرات نگاشته شده شاگردان او هم نزد محمد حجت بوده است (رجوع کنید به شریف‌رازى، 1352ـ 1354ش، ج 1، ص 308؛
حسینى اشكورى، ص 20ـ21، 40). مجموعه نسخ خطى كتابخانه محمد حجت كوه‌كمرى هم اكنون در كتابخانه عمومى آیت‌اللّه مرعشى نجفى نگهدارى می‌شود (استادى، ص 689).

دو تن از فرزندان سیدمحمد حجت كوه‌كمرى از عالمان دینى بودند. سیدمحسن حجت در 1337 یا 1338 (= 1297 یا 1298ش) در نجف به دنیا آمد. وى همراه پدرش به تبریز و سپس به قم رفت. پس از تحصیل فقه و اصول نزد پدر خود، در 1325ش به نجف رفت و در دروس فقه، اصول و هیئت سید عبدالهادى شیرازى، محمدكاظم شیرازى، محمدطاهر اردبیلى سیدمحسن حكیم* و سیدابوالقاسم خویى* شركت كرد و خود حلقه درس تشكیل داد (شریف‌رازى، 1332ـ1333ش، ج 1، ص 140ـ142، 193، ج 2، ص 369؛
همو، 1352ـ1354ش، ج 2، ص 130ـ131؛
جواهركلام، ج 3، ص 1357). سیدمحسن حجت در حدود 1373/ 1333ش به قم بازگشت و به تدریس علوم دینى و اقامه جماعت در مسجد مدرسه حجّتیه پرداخت. وى در 1356ش در قم وفات كرد و در مدرسه حجّتیه، در كنار پدرش، به خاك سپرده شد (همو، 1352ـ1354ش، ج 2، ص 131؛
جواهركلام، ج 3، ص 1359). وى آثارى در فقه و اصول و تفسیر تألیف كرد (براى این آثار رجوع کنید به مشار، 1340ـ1344ش، ج 5، ستون 214ـ215؛
امینى، ص 374؛
شریف‌رازى، 1352ـ1354ش، ج 2، ص 132؛
جواهر كلام، ج 3، ص 1358ـ1359).

سیدحسن، فرزند دیگر حجت، در 1301ش در نجف به دنیا آمد. در 1309ش همراه پدرش به قم رفت (شریف‌رازى، 1332ـ1333ش، ج 1، ص 192ـ193؛
جواهر كلام، ج 1، ص 518). علوم دینى را نزد برخى استادان حوزه قم و سپس پدرش و حاج آقاحسین بروجردى* فراگرفت (شریف رازى، 1352ـ1354ش؛
جواهر كلام، همانجاها). وى از حدود 1330ش / 1370 در شهر رى و سپس در تهران سكونت گزید و به تدریس اشتغال یافت، و پس از وفات پدرش به قم رفت و در مدرسه حجّتیه به تدریس و تألیف چند اثر فقهى پرداخت و در 1368ش درگذشت (شریف‌رازى، 1332ـ1333ش، ج1، ص192ـ 193؛
جواهركلام، ج 1، ص 518ـ519؛
مشار، 1344ش، ستون 682).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فى القرن الرابع عشر، مشهد 1404؛
(3) رضا استادى، گروهى از دانشمندان شیعه، قم 1383ش؛
(4) محمدهادى امینى، معجم‌المطبوعات النجفیة: منذ دخول الطباعة الى النجف حتى الان، نجف 1385/1966؛
(5) اكبر ایرانی‌قمى، روش شیخ‌طوسى در تفسیر تبیان، تهران 1371ش؛
(6) عبدالحسین جواهركلام، تربت پاكان قم، قم 1382ـ1383ش؛
(7) مرتضى حائرى یزدى، سرّ دلبران: عرفان و توحید ناب در ضمن داستان‌ها، به كوشش رضا استادى، قم 1377ش؛
(8) محمد حرزالدین، معارف الرجال فى تراجم العلماء و الادباء، قم 1405؛
(9) جعفر حسینى اشكورى، فهرست كتب خطى كتابخانه سیدمحمد حجت كوهكمرى، قم 1377ش؛
(10) علیرضا ریحان، آینه دانشوران، چاپ ناصر باقرى بیدهندى، قم 1372ش؛
(11) عزالدین زنجانى، «مصاحبه با استاد آیت‌اللّه سیدعزالدین زنجانى»، حوزه، سال 4، ش 5 (آذر و دى 1366)؛
(12) محمد شریف‌رازى، آثار الحجة، یا، تاریخ و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم 1332ـ(1333ش)؛
(13) همو، گنجینه دانشمندان، تهران 1352ـ1354ش؛
(14) مرتضى مبرقعى، «مصاحبه با آیةاللّه سیدمرتضى مبرقعى»، حوزه، سال 8، ش 1و2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(15) محمدعلى مدرس تبریزى، ریحانةالادب، تهران 1374ش؛
(16) شهاب‌الدین مرعشى نجفى، الاجازة الكبیرة، او، الطریق و المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، اعداد و تنظیم محمد سمامى حائرى، قم 1414؛
(17) المسلسلات فى الاجازات : محتویة على اجازات علماء الاسلام فى حق... شهاب‌الدین الحسینى المرعشى النجفى، جمعها نجله محمود مرعشى، قم: كتابخانه آیةاللّه مرعشى نجفى، 1416؛
(18) خانبابا مشار، فهرست كتابهاى چاپى عربى، تهران 1344ش؛
(19) همو، مؤلّفین كتب چاپى فارسى و عربى، تهران 1340ـ1344ش؛
(20) مرتضى مطهرى، گفتارهاى معنوى، تهران 1370ش؛
(21) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانى، قم : مؤسسة الامام الصادق، 1418ـ1424؛
(22) موسوعة مؤلفى الامامیة، قم : مجمع الفكر الاسلامى، 1378ـ1379ش؛
(23) «نجوم امت، :7 آیت‌اللّه سیدمحمد حجت»، نور علم، ش10 (خردد 1364)؛
(24) حسین نورى همدانى، «مصاحبه با استاد آیت‌اللّه حسین نورى»، حوزه، سال 5، ش 3 (مرداد و شهریور 1367).

/ سعید عدالت ‌نژاد /