حبیب نجّار ، شخصیتى مسیحى كه در منابع اسلامى به مؤمن آلیس ملقب است. نسب او را، به اختلاف، حبیببن اَبریا، حبیببن مرى و حبیببن اسرائیل ضبط كردهاند (رجوع کنید به مقاتلبن سلیمان، ج 3، ص 577؛ طبرى، جامع، ج 22، ص 102؛ ثعلبى، قصصالأنبیاء، ص 365). شغلهاى گوناگونى چون ریسمانبافى و كفاشى براى او ذكر شده (رجوع کنید به طبرى، جامع، همانجا؛ ماوردى، ج 5، ص 13؛ سیوطى، ج 5، ص 261)، گرچه حرفه وى در بیشتر منابع نجّارى و لقبش نجّار است و گفتهاند چون پیش از ایمان آوردن بتتراش بوده است (رجوع کنید به مقدسى، ج 3، ص 130؛ زمخشرى، ج 4، ص 10) او را با این لقب خواندهاند (براى تفصیل بیشتر رجوع کنید به بوسه، ص 171ـ172). درباره زندگى زاهدانه و رفتارهاى عابدانه وى مطالب اندكى در منابع آمده است (براى نمونه رجوع کنید به ثعلبى، قصصالأنبیاء، همانجا).
نام حبیب نجّار صریحاً در قرآن نیامده، اما در منابع اسلامى، ضمن نقل ماجراى «اصحابالقریة» (رجوع کنید به یس: 13ـ29)، به نام وى تصریح شده است. بنابر این آیات، پس از اینكه اصحاب قریه دو رسولى را كه براى دعوت آنان به توحید آمده بودند، تكذیب میكنند، مردى شتابان از دور دست شهر میآید و مردم را به پیروى از رسولان فرا میخواند و ایمان خود را به پروردگار آشكار میسازد. پس از مرگ وى، قوم او با صیحهاى هلاك میگردند. در منابع اسلامى، این مرد مؤمن حبیب نجّار دانسته شده است.
در تفاسیر و تواریخ اسلامى این داستان با تفصیل بیشتر و گاه با اختلافاتى نقل شده است. بر این اساس، عیسى علیهالسلام دو تن از حواریون خود را به انطاكیه ــكه در قرآن «القَرْیة» خوانده شده است ــ میفرستد. فرستادگان عیسى در حوالى شهر با چوپان پیرى روبهرو میشوند و او را به پرستش خدا و دین عیسى علیهالسلام دعوت میكنند. چوپان از آنان درخواست معجزه میكند و ایشان پسر بیمار او را شفا میدهند و پیرمرد ــكه همان حبیب نجّار است ــ به گفتههاى آنان ایمان میآورد. دلایل دیگرى نیز براى ایمان آوردن حبیب نقل شده است، از جمله اینكه رسولان، پسر او را كه هفت روز از مرگش میگذشت زنده كردند و دیگر اینكه خودِ حبیب را كه به جذام مبتلا بود شفا دادند. فرستادگان پس از ورود به انطاكیه، به دستور پادشاه زندانى میشوند. عیسى رسول سومى را به یاریشان میفرستد و آنان در حضور پادشاه معجزاتى از خود نشان میدهند، اما پادشاه و اطرافیان او ــبنابه قولى ــ تصمیم به قتل رسولان میگیرند. حبیب نجّار هنگامیكه از این خبر آگاه میشود، شتابان خود را به منكران میرساند و آنان را به پذیرش یگانهپرستى و معاد دعوت میكند، اما مردم به او حمله میكنند و او را به طرز فجیعى به قتل میرسانند (براى نمونه گزارشهاى منابع تفسیرى و تاریخى از این ماجرا رجوع کنید به مقاتلبن سلیمان، ج 3، ص 575ـ 577؛ طبرى، تاریخ، ج 2، ص 18ـ21؛ مسعودى، ج 1، ص 74؛ ثعلبى، الكشف و البیان، ج 8، ص 124ـ125).
در منابع تفسیرى و روایى، از حبیب نجّار و ایمان وى تجلیل شده است. اگر چه به نوشته برخى منابع، وى پیش از ایمان به رسولان، مشرك بوده است و حتى گفتهاند هفتاد سال بت میپرستیده است (رجوع کنید به مقاتلبن سلیمان، ج 3، ص 576؛ قرطبى، ج 15، ص 18)، ولى عدهاى وى را در زمره كسانى چون ورقةبن نوفل*، بحیرا* و قسبن ساعده* شمردهاند كه پیش از بعثت پیامبر اكرم به او ایمان داشتهاند (رجوع کنید به بغوى، ج 1، ص 79؛ فخررازى، ج 3، ص 104)، چنانكه تصریح شده حبیب نجار ششصد سال پیش از ظهور اسلام، به حضرت محمد صلیاللّهعلیهوآلهوسلم مؤمن بوده است (قرطبى، همانجا). براساس حدیثى نبوى، حبیب نجّار ــكه از او با لقب مؤمن آلیس یاد شده است ــ به همراه حزقیل* (ملقب به مؤمن آلفرعون) و حضرت على علیهالسلام كسانیاند كه حتى لحظهاى به خدا كافر نشدند (رجوع کنید به ثعلبى، قصصالأنبیاء، ص 366؛ طبرسى، ج 8، ص 659). در احادیث دیگرى از پیامبر اكرم، حبیب نجّار از صدیقان، مقربان الهى و اهل بهشت و یكى از مصادیق «ثُلَّةٌ من الاَوَّلین» (واقعه: 13) معرفى شده است (رجوع کنید به مقاتلبن سلیمان، ج 3، ص 578؛ كوفى، ص 354، 465؛ ابنبابویه، ص 385؛ نیز رجوع کنید به مجلسى، ج 13، ص 58، ج 14، ص 273ـ274).
در منبعى متقدم، محل دفن حبیب نجّار بازار انطاكیه ذكر شده است (رجوع کنید به مقدسى، ج 3، ص 130ـ131؛ نیز رجوع کنید به هروى، ص 17؛ یاقوت حموى، ج 1، ص 387)، اما به گزارش منابع جدید، مقبره وى در مشرق انطاكیه، در دامنه كوه سلبیوس، كه جبل حبیب نجّار نامیده میشود، قرار دارد (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ بوسه، ص 157). در خیابان اصلى انطاكیه نیز مسجدى به نام حبیب نجّار هست كه ابتدا كلیساى جامع انطاكیه بوده و در دوره اسلامى، مسجد شده است (بوسه، ص 156). در منبعى قدیمى نیز از وجود این مسجد خبر داده شده است (رجوع کنید به ابنعبدربّه، ج 6، ص 268). همچنین در یكى از تراجم نسبتآ متأخر، از قریهاى به نام سیدى حبیب نجّار سخن گفته شده است (رجوع کنید به محبى، ج 2، ص 140). در انطاكیه امروزى قریهاى به این نام وجود ندارد، اما ناحیه همجوار مسجد حبیب نجّار، داربوس نام دارد كه شاید همان قریه باشد (بوسه، ص 157).
براى یافتن پیشینه تاریخى ماجراى حبیب نجّار در منابع مسیحى، بهویژه در عهد جدید، تلاشهایى شده است. گاهى حبیب نجّارِ منابع اسلامى را با یكى از پیامبران عهد جدید به نام آغابوس (درباره او رجوع کنید به كتاب اعمال رسولان، 10:21ـ11) یكى دانستهاند (براى نمونه رجوع کنید به بلاغى، ج 6، ص 12؛ براى رد این نظر رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). همچنین در برخى منابع، به قرابت معنایى نام تئوفیلس (به معناى دوستدار خدا)، كه در عهد جدید آمده (رجوع کنید به انجیل لوقا، 3:1)، با نام حبیب نجّار توجه شده است (رجوع کنید به كاشانى، ج 7، ص 477، پانویس؛ بوسه، ص 159)، اما براساس توضیحات مفسران مسیحى عهد جدید، تطبیق این دو فرد صحیح به نظر نمیرسد (رجوع کنید به بروس، ص 12ـ13؛ >دانشنامه معیار كتاب مقدّس<، ذیل "Theophilus"؛ بوسه، ص 158ـ159). علاوه بر این، گفته شده كه حبیب نام چند تن از شهداى مسیحى بوده است (بوسه، ص 170).
منابع : (1) علاوه بر قرآن؛ (2) كتاب مقدّس. عهد جدید؛ (3) ابنبابویه، امالى الصدوق، بیروت 1400/1980؛ (4) ابنعبدربّه، العقد الفرید، چاپ على شیرى، بیروت 1408ـ1411/ 1988ـ1990؛ (5) فردریك فایوى بروس، تفسیر كتاب اعمال رسولان، ترجمه ریتا نیسان و شموئیل ایطالیایى، (بیجا): شوراى كلیساهاى جماعت ربانى، آموزشگاه كتاب مقدّس، (بیتا.)؛ (6) حسینبن مسعود بغوى، تفسیر البغوى، المسمّى معالم التنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العك و مروان سوار، بیروت 1415/1995؛ (7) عبدالحجه بلاغى، حجة التفاسیر و بلاغ الاكسیر، یا، من لایحضُرُه المفسر و التفسیر، (قم) 1345ش؛ (8) احمدبن محمد ثعلبى، قصص الأنبیاء المسمى عرائس المجالس، بیروت: المكتبة الثقافیة، (بیتا.)؛ (9) همو، الكشف و البیان، المعروف تفسیر الثعلبى، چاپ على عاشور، بیروت 1422/2002؛ (10) زمخشرى؛ (11) عبدالرحمانبن ابیبكر سیوطى، الدر المنثور فى التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت 1421/2001؛ (12) طبرسى؛ (13) طبرى، تاریخ (بیروت)؛ (14) همو، جامع؛ (15) محمدبن عمر فخررازى، التفسیر الكبیر، قاهره (بیتا.)، چاپ افست تهران (بیتا.)؛ (16) محمدبن احمد قرطبى، الجامع لاحكام القرآن، بیروت: دارالفكر، (بیتا.)؛ (17) فتحاللّهبن شكراللّه كاشانى، منهج الصادقین فى الزام المخالفین، با مقدمه و پاورقى و تصحیح ابوالحسن شعرانى، چاپ علیاكبر غفارى، تهران 1378ش؛ (18) فراتبن ابراهیم كوفى، تفسیر فرات الكوفى، چاپ محمدكاظم محمودى، تهران 1410/1990؛ (19) علیبن محمد ماوردى، النكت و العیون: تفسیر الماوردى، چاپ عبدالمقصودبن عبدالرحیم، بیروت 1412/1992؛ (20) مجلسى؛ (21) محمدامینبن فضلاللّه محبى، خلاصة الاثر فى اعیان القرن الحادى عشر، بیروت : دارصادر، (بیتا.)؛ (22) مسعودى، مروج (بیروت)؛ (23) مقاتلبن سلیمان، تفسیر مقاتلبن سلیمان، چاپ عبداللّه محمود شحاته، (قاهره) 1979ـ 1989؛ (24) مطهربن طاهر مقدسى، كتاب البدء و التاریخ، چاپ كلمان هوار، پاریس 1899ـ1919، چاپ افست تهران 1962؛ (25) علیبن ابیبكر هروى، الاشارات الى معرفة الزیارات، چاپ على عمر، قاهره 1423/2002؛ (26) یاقوت حموى؛
(27) Heribert Busse, "Antioch and its prophet Habib al-Najjar", Jerusalem studies in Arabic and Islam, vol. 24 (2000); (28) EI2, s.v. "Habib - al - Nadj djar" (by G. Vajda); (29) The International standard Bible encyclopedia, ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979-1988, s.v. "Theophilus" (by T. E. Provence).