responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 5783

 

حَبله ‌رود ، ریزابه رودخانه گُلو و رودى دائمى در فیروزكوه و گرمسار. این رود به طول حدود 240 كیلومتر، از ارتفاع حدود 800 ، 2 مترى دامنه كوههاى سائو و شاه‌محمد قله و هما، در شمال‌شرقى فیروزكوه، از كوهستان البرز سرچشمه می‌گیرد و به نام رود گورسفید با مسیر عمومى شمالى ـ جنوبى، از دامنه شمالى كوه مارآب/ ماراب عبور می‌كند، سپس به سمت مغرب تغییر مسیر می‌دهد و نخست با رودخانه ساواشى مخلوط می‌شود و فیروزكوه نام می‌گیرد. این رود پس از پیوستن به نمرود در حوالى دهستان حبلرود/ هبلرود، حبله‌رود را تشكیل می‌دهد و در 46 كیلومترى جنوب‌شرقى گرمسار به رود گلو می‌پیوندد (افشین، ج 2، ص 374، 382، 378؛ جعفرى، ج 2، ص 199ـ201؛ نقشه جمهورى اسلامى ایران؛ جغرافیاى كامل ایران، ج 1، ص 479، محل ریزش آن را مسیله آورده است). قسمت علیاى حبله‌رود، از سرچشمه تا محل تلاقى آن با ساواشى، گورسفید نام دارد و حدود 36 كیلومتر است. حبله‌رود در دشت گرمسار (دشت خوار) به شاخه‌هاى متعددى تقسیم می‌گردد و از آن براى آبیارى استفاده می‌شود. بقیه آب حبله‌رود، پس از گذشتن از روستاى علی‌آباد باقرى، به سوى جنوب‌شرقى تغییر مسیر می‌دهد و در 46 كیلومترى جنوب‌شرقى گرمسار در ارتفاع 745 مترى با پیوستن به رود گلو (یا ایوانكى)، كه یكى از شاخه‌هاى رودخانه وَرَگى است، و پس از تلاقى با چند رود وارد حاشیه كویر می‌شود و در ریگزارهاى شمال‌غربى دریاچه نمك (كویر گرمسار) فرومی‌رود (افشین، ج 2، ص 374، 378ـ379).

حوضه آبریز حبله‌رود در بُنِكوه گرمسار حدود 200، 3 كیلومترمربع و میانگین آبدهى آن در همین محل حدود 270 میلیون متر مكعب است. در سالهاى پرباران (مواقع پرآبى) مقدار آبدهى آن به 522 میلیون مترمكعب نیز رسیده است. میانگین آبدهى لحظه‌اى آن، 8ر6 مترمكعب است. سطح كل حوضه آبریز آن در مصب رودخانه با شاخه‌هاى آن بیش از 500 ، 21 كیلومترمربع است و چون مقدار زیادى از آب حبله‌رود از چشمه‌هاى آهكى تأمین می‌شود نوسانات آبدهى آن كم است (همان، ج 2، ص 374ـ375).

آب حبله‌رود در قسمت علیا (سرآب) شیرین و مناسب است، اما با افزوده شدن شاخه‌هاى دیگر به آن و وجود سازندهاى شیمیایى گچ‌دار و نمك‌دار، آب رودخانه شور و نامناسب می‌گردد (همان، ج 2، ص 374، 383). به‌طور كلى، منشأ شورى حبله‌رود وجود تشكیلات و گنبدهاى (تپه‌هاى) نمكى در بخش پایاب (سفلاى حوضه آبریز) و زمینهاى رُسى و كمى شورِ دشت گرمسار است (بهرامى، ص 605؛ اسدى، ج 2، ص 871).

حبله‌رود و سرشاخه‌هاى آن، در مسیر خود، قسمتهایى از زمینهاى شهرستان فیروزكوه را آبیارى می‌كند (فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 39، ص 2، 7، 14، 22، 60). راه تهران ـ مشهد و راه‌آهن تهران ـ مشهد و تهران ـ فیروزكوه از روى رودخانه و شاخه‌هاى حبله‌رود عبور می‌كند (كیهان، ج 1، ص 88؛ اطلس راههاى ایران، ص 41).

ابودلف خزرجى در نیمه اول سده چهارم در معرفى دو شهر دماوند، به نامهاى ویعه و شلمه/ شلمبه، به دره‌اى به نام هیر/ هبر داراى درخت و آبهاى معدنى و آبهاى جارى كه آب آن به خوار رى می‌رود، اشاره كرده است (ص 76). ابن‌حوقل در قرن چهارم (ص 379) از آب جارىِ شهر خوار، كه از دماوند سرچشمه می‌گیرد، سخن گفته، كه مقصود از آن حبله‌رود است.

ظاهراً نخستین بار ابن‌اسفندیار در تاریخ طبرستان (تألیف در 613؛ ج 1، ص 124) به حبله‌رود به‌صورت «رزان بهبله‌رود»، از نواحى تمیشه، اشاره كرده است. رشیدالدین فضل‌اللّه (ص 82) از قلعه استونابند هبلرود یاد كرده است. حمداللّه مستوفى نیز در قرن هشتم در كتاب نزهةالقلوب (ص 161ـ162) نوشته است كه آب‌خوار از فیروزكوه می‌گذرد. روملو (ج 2، ص 997) در ذكر وقایع 909 آورده است كه شاه‌اسماعیل براى قلع و قمع گروهى به فیروزكوه رفت و كنار حبله‌رود اردو زد. به‌گفته اسكندرمنشى در قرن یازدهم، امیرحسین كیا چلاوى، تمام مناطق رستمدار و جبال فیروزكوه دماوند و هبلرود و اطراف آن را تصرف كرد (ج 1، ص29). به‌نوشته كمال‌الدوله قاجار (ص 181)، حبله‌رود، جلگه‌خوار و حدود 62 قریه، آبادى و حاكم‌نشین ارادان (آرادان، شهرى در شهرستان گرمسار) را آبیارى می‌كند. اعتمادالسلطنه (ج 1، ص 23ـ24) از نمرود نام برده است كه برخى قراى معتبر فیروزكوه را سیراب می‌كرد و پس از پیوستن به دَلی‌چاى، به بلوك خوار تهران می‌رسید. در 1334 پتروف (ص 83ـ84) نوشته كه سرچشمه حبله‌رود دامنه‌هاى جنوبی‌البرز است و نسبت بارندگى در این دامنه از دامنه‌هاى شمالى آن بسیار كمتر است. هنگامى كه این رود به دره‌ها و دامنه‌هاى قشلاق می‌رسد در مجراى اصلى، آبى دیده نمی‌شود زیرا این رود به نهرهاى متعدد تقسیم می‌شود و به مصرف آبیارى قطعات متفرق زمین می‌رسد. در زمستان،كه مصرف‌آب در كشاورزى كمتراست، سطح آب در مجراى اصلى بالا می‌آید و رودى بزرگ تشكیل می‌دهد.

حبله‌رود، كه به لهجه مازندرانى هَبْلِروُدْ یا هَلْبِروُدْ گفته می‌شود (هبله‌رودى، مقدمه كیا، ص دو)، رودخانه خوار (غلام‌حسین مهندس، ص 13) نیز خوانده شده است. خوار نزدیك به هشتاد قریه دارد و با توجه به اینكه در بلوك خوار قناتى وجود ندارد، تمام آب رودخانه به مصرف كشاورزى می‌رسد و مازاد آن به زمین فرو می‌رود و با نفوذ این آبها، در دامنه كویر، زهوارهاى متعدد تولید می‌شود. در توصیف رودخانه خوار و محسّنات آن آمده كه در سرچشمه رود، مراتع بسیارى وجود دارد كه احشام زیادى در آنجا چرا می‌كنند و رودخانه در هنگام طغیان، كودهاى حیوانى و املاح معدنى را می‌شوید و به دشت گرمسار حمل می‌كند و پس از ته‌نشین شدن این املاح، دشت خوار، به خصوص زمینهاى كویر جنوبى، یكى از بهترین و حاصلخیزترین زمینها به‌شمار می‌رود (همانجا؛ كیهان، ج 1، ص 87). به نوشته مسعود كیهان (ج 3، ص 125)، حبله‌رود آب لازم را براى پنبه ــكه دو برابر گندم آب نیاز دارد و مدت آبیارى آن 25 تا سى روز است ــ تأمین می‌كند.

در 1333ش، «بِدِه» حبله‌رود در قسمت گرمسار حداكثر یك هزار و حداقل دویست سنگ (هر سنگ = 3ر13 لیتر آب) در ثانیه آب داشت كه، باتوجه به فصل بارندگى، از صد تا یك‌هزار سنگ متغیر و به‌طور متوسط آب آن سیصد سنگ بود كه 130 سنگ آن متعلق به املاك اربابى و 170 سنگ به مصرف شرب روستاهاى خالصه می‌رسید (بهرامى، ص 603، 605). حبله‌رود پس از رسیدن به جلگه خوار، در محلى به نام سرآب به سه شعبه لات (آبرفت طبیعى) سفید، لات فردان و لات كردوان تقسیم می‌شود. در جلگه گرمسار آب حبله‌رود به 75 نهر تقسیم می‌شود كه با نظام‌نامه مخصوص، زیرنظر كاركنان خالصه‌هاى خوار، میان قراى خالصه و اربابى قسمت می‌گردد (كیهان، ج 2، ص 355ـ356؛ بهرامى، ص 607).

ظاهراً قبل از 1339ش، از دهانه رودخانه در نزدیكى كردان (كردوان)، لات جدیدى تشكیل شد كه به بعضى از قرا خسارت وارد كرد، اما براى آبادىِ یك قطعه بزرگ از كویر بسیار سودمند بود (رجوع کنید به غلام‌حسین مهندس، ص 14).




منابع :
(1) ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانى، تهران [?1320ش[؛
(2) ابن‌حوقل؛
(3) مسعدبن مهلهل ابودلف خزرجى، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسكى، ترجمه ابوالفضل طباطبائى، تهران 1354ش؛
(4) نوش‌آذر اسدى، نگاهى به گرمسار: سرزمین خورشید درخشان، تهران 1378ش؛
(5) اسكندر منشى؛
(6) اطلس راههاى ایران، تهران: گیتاشناسى، 1385ش؛
(7) محمدحسن‌بن على اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، چاپ سنگى تهران 1301ـ 1303، چاپ تیمور برهان لیمودهى، چاپ افست تهران 1362ـ 1363ش؛
(8) یداللّه افشین، رودخانه‌هاى ایران، تهران 1373ش؛
(9) تقى بهرامى، جغرافیاى كشاورزى ایران، تهران 1333ش؛
(10) میخائیل پلاتونوویچ پتروف، مشخصات جغرافیاى طبیعى ایران، ترجمه ح. گل‌گلاب، تهران 1336ش؛
(11) عباس جعفرى، گیتاشناسى ایران، تهران 1368ـ1379ش؛
(12) جغرافیاى كامل ایران، تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزى آموزش، 1366ش؛
(13) حمداللّه مستوفى، نزهةالقلوب؛
(14) رشیدالدین فضل‌اللّه، كتاب تاریخ مبارك غازانى: داستان غازان خان، چاپ كارل‌یان، لندن 1358/1940؛
(15) حسن روملو، احسن‌التواریخ، چاپ عبدالحسین نوائى، تهران 1384ش؛
(16) غلام‌حسین مهندس، «اراضى كویرخوار»، مجله فلاحت و تجارت، دوره 3، ش 8 (1299)؛
(17) فرهنگ جغرافیائى آبادیهاى كشور جمهورى اسلامى ایران، ج :39 سمنان، تهران: سازمان جغرافیائى نیروهاى مسلح، 1368ش؛
(18) محمدحسن كمال‌الدوله قاجار، مرل، و محمدكریم قاجار، جهان نماى مظفرى، چاپ سنگى (تهران 1316)؛
(19) مسعود كیهان، جغرافیاى مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛
(20) نقشه جمهورى اسلامى ایران: براساس تقسیمات كشورى، مقیاس 000،600، 1:1 تهران: گیتاشناسى، 1383ش؛
(21) محمدعلى هبله‌رودى، مجمع‌الامثال، ویراسته صادق‌كیا، تهران 1344ش.

/ معصومه رضازاده شفارودى /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 5783
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست