حِبْرى ، عبدالرحمان، مورخ، عالم دینى و شاعر عثمانى. وى در ذیحجه 1012 در ادرنه به دنیا آمد. نام اصلیاش نورالدین قالقان دَلَن سلیمان بود (د. ا. د. ترك، ذیل مادّه؛ لوند، ص 411). پدرش، خباززاده حسن افندى ملقب به صالباش (متوفى 1039)، از منسوبان علمیه (رجوع کنید به پاكالین، ذیل Ilmiyye"") و از مدرّسان مدارس تحصیلات عالى بود (د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ عطائى، ص 733). حبرى، به مناسبت لقب پدرش، به صالباشزاده نیز معروف شده است (د. ا. د. ترك، همانجا). وى كه تحصیلات خود را در زادگاهش آغاز كرده بود، در استانبول ادامه تحصیل داد و موفق به اخذ اجازه و كسب صلاحیت «ملازمت» (رجوع کنید به پاكالین، ذیل "Mulazim"؛ اوزون چارشیلى، ج 2، ص 587ـ588) و مدرّسى (رجوع کنید به پاكالین، ذیل "Muderris") شد. پس از سالها تدریس و طىِ سلسله مراتب مدرّسى، در جرگه قضات جاى گرفت و در شهرهاى توقات/ توقاد، تیره و قرینآباد به كار قضا پرداخت. وى به روایتى در 1069 احتمالا در ادرنه (د. ا. د. ترك، همانجا) و به روایتى دیگر در 1087، در واپسین محل خدمت خود، یعنى در سیروز/ سرز (بروسهلى، ج 3، ص 97؛ لوند، ص 412)، درگذشت.
آثارش حاكى از آناند كه او افزون بر علوم شرعى، بر تاریخ و ادبیات نیز تسلط داشته است (بروسهلى، همانجا). آثار شناخته شده وى عبارتاند از :
1) انیسالمسامرین (انیس مصاحبان شبانه)، درباره ادرنه، در چهارده فصل. وى پس از شرح فتح ادرنه به دست تركان عثمانى در 763، درباره قلاع، محلات و كوچهها، مساجد و مدارس، كاروانسراها و رباطها، حمامها، قهوهخانهها، باغها، پلها، چشمهها و قصبات و نیز علما و سلاطین و قضات و شعراى مدفون در شهر، اطلاعاتى به دست داده است. این اثر در 1046 تألیف گردیده؛ كلمه «خاتمه» در پایان آن به حساب ابجد نشاندهنده همان تاریخ است. نسخ خطى این اثر در كتابخانه دانشگاه استانبول، كتابخانه سلیمانیه، و كتابخانه دانشكده زبان و تاریخ ـ جغرافى دانشگاه آنكارا موجود است (لوند، همانجا). احمد بادى افندى ادرنوى، بعدها براساس اثر مورد بحث و با تجدیدنظر كردن و افزودن اطلاعات و مطالب جدید بر آن، كتاب سه جلدى ریاض بلده ادرنه را تألیف كرد (میدان لاروس، ذیل "Badi (Ahmed) Edirneli" ).
2) دفتر اخبار (دفتر اخباران قانونى شهنشاه پادشاه عالم پناه آلعثمان و وزرا و موالیان)، كه تاریخ مختصر عثمانى از زمان عثمان غازى (حك : 680ـ724) تا دوره سلطنت سلطان ابراهیم (1049ـ1058) است و در شش دفتر تدوین شده و بهویژه منبع عمدهاى براى ادوار سلطنت مراد چهارم و سلطان ابراهیم است. نسخ خطى آن در كتابخانه دولتى بایزید و كتابخانه مركزى دانشگاه استانبول نگهدارى میشوند (لوند، ص 383ـ384؛ د. ا. د. ترك، همانجا).
3) تاریخ فتحروان، گزارش لشكركشى اول سلطان مراد چهارم به ایران و فتح قلعه ایروان/ روان (نیمه دوم 1044ـ نیمه اول 1045) است. نسخه خطى این اثر در كتابخانه سلیمیه ادرنه نگهدارى میشود (د. ا. د. ترك، همانجا).
4) تاریخ فتح بغداد، گزارشى است از لشكركشى سلطان مراد چهارم در 1048 كه منجر به فتح بغداد شد. نسخهاى از این اثر در كتابخانه سلیمیه ادرنه موجود است (همانجا).
5) حدائقالجنان، در بردارنده «مطایبات و محاضرات»، در هشت باب (بروسهلى، ج 3، ص 98). نسخهاى از آن در كتابخانه موزه توپقاپیسراى موجود است (د. ا. د. ترك، همانجا).
6) مناسك مسالك، راجع به سفر حج حبرى در 1041ـ 1042 و در بردارنده اطلاعاتى درباره منازل راه و مناسك حج. نسخهاى از این اثر، مشتمل بر ده باب و یك تتمه، در كتابخانه سلیمانیه موجود است. سئویم ایلگورل متن آن را در چند شماره >مجله مؤسسه تاریخ دانشكده ادبیات دانشگاه استانبول<منتشر كرده است (همانجا).
7) ریاضالعارفین كه ترجمه الرسالة العلیة فى الاحادیث النبویه ملاحسین واعظ كاشفى* (شامل چهل حدیث) از زبان فارسى به تركى است. این ترجمه، كه با اضافاتى همراه است، تسلط مترجم را به فارسى و تركى نشان میدهد. نسخهاى از این اثر در كتابخانه مركزى دانشگاه استانبول و نسخهاى دیگر در كتابخانه فاتح نگهدارى میشود (بروسهلى، ج 3، ص 97؛ د.ا.د.ترك، همانجا). ترجمه مذكور از حدیث سى و ششم فراتر نرفته است (د. ا. د. ترك، ذیل "Kirk hadis. Turk edebiyati").
بروسهلى از دو اثر دیگر حبرى (رسالهاى درباره اوقات پنجگانه نماز و دیوانچه، مشتمل بر سرودههایش) نامبرده (ج 3، ص 98) كه نسخهاى از آنها به دست نیامده است (د. ا. د. ترك، ذیل مادّه).
منابع : (1) محمدطاهر بروسهلى، عثمانلى مؤلفلرى، استانبول 1333ـ 1342؛ (2) محمدبن یحیى عطائى، حدائق الحقائق فى تكملة الشقائق، در شقائق نعمانیه و ذیللرى، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوة، 1989؛
(3) EI2, s.v. "Hibri" (by V.L. Menage); (4) Agah Sirri Levend, Turk edebiyati tarihi, Ankara 1988; (5) Meydan Larousse: buyuk lugat ve ansiklopedi, Istanbul: Meydan Yayinevi, 1990-1991; (6) Mehmet Zeki Pakalin, Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sozlug, Istanbul 1971-1972; (7) TDVIA, s.vv. "Hibri, Abdurrahman Efendi" (by Sevim Ilgurel), "Kirk hadis. Turk edebiyati" (by Abdulkadir Karahan); (8) Ismail Hakki Uzuncarsili, Osmanli tarihi, vol.2, Ankara 1983.