حامى آمِدى ، احمد، شاعر دیوانى عثمانى قرن دوازدهم. وى به مناسبت زادگاهش، آمِد (دیاربكر كنونى)، به آمدى (گیب، ج 4، ص 71) و نیز دیاربكرى (بروسه‌لى، ج 2، ص 139) ملقب شده است. در 1090 به دنیا آمد و پس از تحصیلات مقدماتى، در خدمت درویشْآگاهِ سمرقندىِ آمدى تلمذ كرد و از ابراهیم هاشم آمدىِ شاعر، خوشنویسى فراگرفت (>دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، ذیل «حامى»). در حدود سى سالگى به استانبول عزیمت كرد و در آنجا، تحت حمایت و تربیت عبداللّه‌پاشا محسن‌زاده كدخداى صدارت (دستیار صدراعظم) درآمد و از كاتبان (منشیان) دیوان وزارت شد (>دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، همانجا؛ >دایرةالمعارف زبان و ادبیات تركى<، ذیل «حامى، احمد»)، سپس به دستگاه حاجى عبداللّه‌پاشا كوپریلی‌زاده، كه به مقام بیگلربیگى* دیاربكر منصوب شده بود، پیوست و كاتب دیوان او شد و در 1130 به همراه وى به زادگاه خود برگشت (د. ا. د. ترك، ذیل مادّه). در این زمان، به مناسبت اتمام دوخت و تزیین چادرى كه اصناف آمِد براى بیگلربیگى آماده كرده بودند، قصیده‌اى سرود كه از صله‌هاى قابل توجه پاشا برخوردار شد و به دستور وى، ابیاتى از آن خوشنویسى و بر دیواره‌هاى چادر نصب گردید (د. ترك، ذیل «حامى»). حامى در مأموریتهاى عبداللّه‌پاشا در وان و به‌ویژه ارزروم، كه سه سال طول كشید، عهده‌دار همان وظیفه بود و در همین مدت با شعرا و ادباى معروف ارزروم نشست و برخاست داشت (>دایرةالمعارف زبان و ادبیات تركى<، همانجا). وى در لشكركشى عثمانى به ایران در 1137 نیز شركت داشت (د. ا. د. ترك، همانجا).

حامى به سبب خدماتش در جریان لشكركشى به تبریز، به دریافت رتبه خواجگان (عالی‌ترین رتبه منشیان) نایل گردید (>دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، همانجا). قصیده 375 بیتى او درباره فتوحات آذربایجان و به‌ویژه تصرف تبریز و پرداختن به نقش عبداللّه‌پاشا در آن، چندان موردپسند پاشا قرار گرفت كه به او صله‌هاى هنگفت داد (د. ترك، همانجا). پس از استعفاى عبداللّه‌پاشا كوپریلی‌زاده از سرعسكرىِ تبریز در 1138، حامى هم از خدمات دولتى بازنشسته شد و اوقات خود را صرف شعر و ادب كرد. كاشانه او در دیاربكر در زمستانها، و كوشكش در كنار دجله در تابستانها، محفل شعرا و ادبا بود (د. ترك؛ >دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، همانجاها). وى در 1143، مقارن با قیام پاتروناخلیل*، به استانبول سفر كرد و با مشكلاتى مواجه شد. گزارش این سفر را در قصیده‌اى 268 بیتى داده است (د. ترك، همانجا). در 1156 نیز، در بازگشت از ارزروم، گرفتار راهزنان شد و با حالى پریشان به دیاربكر بازگشت؛ در قصیده‌اى 121 بیتى، معروف به قصیده لامیه (د. ا. د. ترك، همانجا)، كه آن را براى احمدپاشا، والى ارزروم نوشته، از آن حادثه تلخ سخن رانده است (د. ترك؛ >دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك< ، همانجاها). با این همه، كمكهاى والى دیاربكر، رفاه او را دوباره تأمین كرد (>دایرةالمعارف زبان و ادبیات تركى<، همانجا). وى در 1160 در زادگاه خود درگذشت (بروسه‌لى، همانجا).

بعضى او را از شاعران قدرتمند دوران خود به شمار آورده‌اند (رجوع کنید به اوزقریملى، ذیل «حامى (احمد)»؛ >دایرةالمعارف زبان و ادبیات تركى<، همانجا)، اما بعضى او را از شاعران درجه دوم قرن دوازدهم دانسته‌اند (رجوع کنید به د. ا. د. ترك؛ >دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، همانجاها). به نظر گیب (همانجا)، شعر حامى ویژگیهاى شاعرانِ فارسی‌مآب عثمانى (شاعران ترك زبانى كه تحت تأثیر شعر فارسى بودند) را دارد. حامى بی‌آنكه تمایل زیادى به كاربرد استعاره و تشبیه داشته باشد، در شرح حوادث روزمره زندگى مهارت داشته است (د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه)؛ لیكن این سروده‌هایش از مبالغه‌هاى ناسنجیده خالى نیست. تأثیر نفْعى عمر افندى (متوفى 1045) و نابى یوسف (متوفى 1124) در قصایدش و تأثیر نابى و احمد ندیم (متوفى 1143) در غزلیاتش محسوس است (اوزقریملى، ذیل «ندیم (احمد)»). بعضى ابیات و مصراعهاى حِكْمى و حماسى او به صورت مَثَل درآمده است (د. ا. د. ترك، همانجا).

دیوان اشعار وى در 1272 در استانبول منتشر شده است (د. اسلام، همانجا؛ براى اطلاع از نسخه‌هاى خطى موجود رجوع کنید به >دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، همانجا).

---

منابع :
(1) محمدطاهر بروسه‌لى، عثمانلى مؤلفلرى، استانبول 1333ـ1342؛


(2) EI2, s.v. "Hami-i Amidi" (by Abdulkadir Karahan);
(3) E. J. W. Gibb, A history of Ottoman poetry, ed. Edward G. Browne, vol.4, London 1967;
(4) Atilla Ozkirimli, Turk edebiyati tarihi, Ankara 2004;
(5) TA, s.v. "Hami";
(6) Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, 1976-1998, s.v. "Hami, Ahmed";
(7) Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi, Ankara: Ataturk Kultur Merkesi, 2002-, s.v. "Hami" (by S. Erdem);
(8) TDVIA, s.vv. "Diyarbakir" (by Nejat Goyunc), "Hami-i Amidi (by Abdulkadir Karahan).

/ رحیم رئیس‌نیا /