حالتى ، مصطفى عزمی‌زاده، شاعر دیوانى عثمانى كه بیشتر با رباعیاتش شهرت یافته است. او در 15 شعبان 977، در خانواده‌اى اهل علم، در استانبول (قسطنطنیه) به دنیا آمد (ثریا، ج 2، ص 103؛ عطائى، ص 739). به مناسبت نام پدرش، پیرمحمد عزمی‌افندى، به عزمی‌زاده شهرت یافته است (گیب، ج 3، ص 221؛ د.ا.د. ترك، ذیل «عزمی‌زاده مصطفى حالتى»). پدرش معلم شاهزاده محمد (بعدها سلطان محمد سوم) بود و اشعارى به تركى عثمانى، چَغَتایى، عربى و فارسى سروده است (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «حالتى، عزمی‌زاده مصطفى»). حالتى از كودكى به تحصیل پرداخت و نزد علماى عصر خود، به‌ویژه از سعدالدین افندى*، شیخ‌الاسلام عثمانى (رجوع کنید به >دایرةالمعارف زبان و ادبیات تركى<، ذیل «خواجه‌سعدالدین افندى»)، درس خواند و در حدود بیست سالگى مدرّس شد و در مدارس استانبول به تدریس پرداخت و، با طى مراتب، به افتخار تدریس در مدرسه سلیمانیه نایل آمد (د.ا.د.ترك، همانجا). از 32 سالگى در شام و قاهره و بورسه و ادرنه به كار قضا پرداخت و بعد به مقام قاضى عسكرىِ آناطولى و سپس روم‌ایلى رسید و در این دوره بارها معزول و خانه‌نشین شد و سرانجام در 1038 بازنشسته گردید. وى در شعبان 1040 درگذشت و در صحن مدرسه‌اى كه به خودش تعلق داشت، به خاك سپرده شد (عطائى، ص 739ـ740؛ نعیما، ج 3، ص 73؛ بروسه‌لى، ج 2، ص 312).

عطائى، شاگرد حالتى، ضمن تأكید بر كثرت احاطه وى به علوم و فنون و یگانگی‌اش در انواع علوم و معارف، نوشته است كه پس از درگذشت او سه ـ چهار هزار جلد كتاب در كتابخانه‌اش بود كه بر حواشى آنها یادداشتهاى مفید و لطایف اشعار نوشته شده بود (ص 741).

آثار حالتى بر دو دسته‌اند :

1) آثار منظوم، كه عبارت‌اند از: دیوان اشعار، كه حاجی‌خلیفه (ج 1، ستون 784) آن را «اجلّ دواوین علماء الروم» به‌شمار آورده است. نسخ متعددى از آن در كتابخانه‌هاى استانبول هست كه از آن میان نسخه كتابخانه سلیمانیه دربردارنده 30 قصیده، 411 غزل، 3 مسدس، یك تركیب‌بند، 116 قطعه، 593 رباعى و 327 مفرد است (د.ا.د.ترك، همانجا). بسیارى از اشعار دیوان حالتى، به‌ویژه غزلیاتش، آكنده از اظهار شكایت از روزگار و قدرنشناسى ابناى زمانه است كه احتمالاً ناشى از آشفتگى زمانه و معزولیتها و خانه‌نشینیهاى دوران خدمت ادارى او بوده است (نعیما، ج 3، ص 74؛ عطائى، همانجا؛ گیب، ج 3، ص 222، 227). افزون بر دیوان، وى ساقی‌نامه (مثنوى)اى حدودآ پانصد بیتى، در بحر متقارب، دارد كه آن را صوفیانه به‌شمار آورده‌اند (رجوع کنید به گیب، ج 3، ص 225ـ 226؛ >دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، ذیل «حالتى»؛ د.ا.ترك، ذیل «حالتى، عزمی‌زاده مصطفى»). اگرچه عطائى (ص740) او را «استاد شعراى روم» نامیده، نظر غالب آن است كه وى از شعراى درجه اول عثمانى نیست (رجوع کنید به گیب، ج 3، ص 226؛ >دایرةالمعارف زبان و ادبیات تركى<، ذیل «حالتى (عزمی‌زاده مصطفى)»). آنچه مایه شهرت او به شاعرى شده، رباعیاتش است (د. اسلام، همانجا) كه تعداد آنها را بین نهصد تا هزار دانسته‌اند. بعضى نسخ دیوان او دربردارنده شمارى از رباعیهاى اوست. رباعیات وى به صورت مستقل هم تدوین شده است (د.ا.د.ترك، همانجا). بعضى او را «استاد رباعى» و «خیام رومى» نامیده‌اند و ندیم (شاعر معروف قرن دوازدهم/ هجدهم) شعر او را ستوده است (رجوع کنید به د.ا.ترك، همانجا). به نظر گیب (ج 3، ص 226ـ227)، رباعیات حالتى داراى اصالت و عمق رباعیات خیام نیست. از دیگر آثار حالتى، ترجمه حدود پانصد بیت از مثنوى مهر و مشترى عصّارِ تبریزى*، از فارسى به تركى، به منظور تكمیل ترجمه ناتمام پدرش است (حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 1914)؛ گرچه گفته شده كه این ترجمه همچنان ناتمام است (>دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، همانجا).

2) آثار منثور، كه عبارت‌اند از: منشآت، مجموعه نامه‌هایى كه وى به بعضى معاصران خود نوشته كه حاكى از مهارتش در نگاشتن نثرمنشیانه است (عطائى، همانجا)؛ تذكرةالاولیاء و مراقد الاصفیاء فى اطراف بغداد، درباره مزارات و شرح‌احوال اولیاى مدفون در بغداد و اطراف آن (>دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، همانجا)؛ نتائج الافكار یا حاشیة على شرح المنار لابن مَلَك، در اصول؛ حاشیة على شرح دُرر و غُرر لِمُلاخسرو؛ تعلیقات على شرح الهدایة؛ تعلیقات على شرح المفتاح، در فقه؛ و شرح مغنی‌اللبیب در نحو (همانجا؛ بروسه‌لى، ج 2، ص 312). هیچ‌یك از آثار حالتى به‌چاپ نرسیده است (براى اطلاع از محل نگهدارى نسخ خطى آنها رجوع کنید به د.ا.د.ترك، همانجا).

---

منابع :
(1) محمدطاهر بروسه‌لى، عثمانلى مؤلفلرى، استانبول 1333ـ1342؛
(2) محمد ثریا، سجل عثمانى، استانبول 1308ـ1315/ 1890ـ1897، چاپ افست انگلستان 1971؛
(3) حاجی‌خلیفه؛
(4) محمدبن یحیى عطائى، حدائق‌الحقائق فى تكملة الشقائق، در شقائق نعمانیه و ذیللرى، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوة، 1989؛
(5) مصطفى نعیما، تاریخ نعیما، (استانبول) 1281ـ1283؛


(6) EI2, s.v. "Haleti, Azmi-zade Mustafa" (by Fahir I‌z);
(7) E. J. W.Gibb, A history of Ottoman poetry, ed. Edward G. Browne, vol.3, London 1965;
(8) IA. s.v. "Haleti, Azmi- zada Mustafa" (by Ali Canib Yontem);
(9) Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, 1976-1998, s.vv. "Haleti (Azmªâzaªde Mustafa)" (by Harun Tolasa), "Hoca Sadeddin Efendi" (by Halil Ersoylu);
(10) Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi, Ankara: Ataturk Kultur Merkezi, 2002-, s.v. "Haleti" (by M. Cunbur);
(11) TDVIA, s.v. "Azmizade Mustafa Haleti" (by Haluk Ipekten).

/ رحیم رئیس‌نیا /