حاكم ، جامع، مسجدجامعى از دوره فاطمیان در قاهره. این مسجد، بدان سبب كه بناى آن در دوره حاكم بامراللّه به پایان رسیده، به مسجد حاكم شهرت یافته است. آن را جامع‌الخُطبه، جامع‌الانَوار و به سبب نزدیكى به دروازه باب‌الفتوح (در قاهره)، مسجدجامع باب‌الفتوح نیز خوانده‌اند (مقریزى، ج 2، ص277). بناى این مسجد در 380 به دستور العزیزباللّه آغاز گردید و او در 381 در مسجد نیمه‌كاره نماز جمعه برپا كرد. پس از وى، پسرش، حاكم بامراللّه، در 393 بناى آن را تكمیل كرد و بعدها منبر كتیبه‌دارى با تاریخ 403 به آن افزود و براى تأمین مخارج مسجد، موقوفاتى تعیین كرد (همانجا؛ مبارك، ج 4، ص167).

مسجد حاكم تا حكومت المستنصرباللّه فاطمى (حك : 427ـ 487)، كه حصار شهر قاهره گسترش یافت، در خارجِ شهر قرار داشت (مقریزى، همانجا؛ حسن ابراهیم حسن، ص 539). در زلزله 702 بخشى از بناى مسجد فروریخت. در دوره سلطان بیبرس‌دوم* دروس‌فقه مذاهب‌چهارگانه در این مسجد دایر گردید. ملك ناصر حسن‌بن محمدبن قلاوون در 760 جامع را بازسازى و زمین دیگرى وقف آن نمود (مقریزى، ج 2، ص 278ـ 279؛ مبارك، همانجا). در 1212 فرانسویان از این مسجد به جاى پادگان استفاده كردند و در 1222 شیخ عمر مكرم، نقیب‌الاشراف قاهره، بخشى از مسجد را تعمیر كرد و سال بعد در جانبِ راستِ محراب اصلى، محراب دیگرى ساخت. در پایان قرن سیزدهم/ نوزدهم، اولین موزه اسلامى مصر در این مسجد بنیان نهاده شد (برنس ـ ابوسیف، ص65). در دهه‌هاى اخیر نیز بعضى قسمتهاى مسجد تعمیر شده است (حُسنی‌محمد نویصر، ص 190ـ191).

مسجد حاكم مستطیل شكل (با ابعاد تقریبى 120 متر × 113 متر) و داراى صحنى مستطیل (به ابعاد 78 متر × 66 متر) است كه شبستان و سه رواق در چهار طرف آن قراردارد (رجوع کنید به حسنى محمد نویصر، ص 184، 187؛ یاور، ص 185). بیشتر بنا آجرى است، به جز نماى ورودى و مناره‌ها كه از سنگ است (برنس ـ ابوسیف، ص 63). این مسجد هفت ورودى دارد. مدخل اصلى در وسط ضلع شمالى است و در هر طرف آن دو ورودى و در هر یك از اضلاع شرقى، غربى و جنوبى نیز یك در تعبیه شده است (رجوع کنید به خلوصى، ص 195). مدخل اصلى شش متر از دیوار مسجد جلوتر نشسته (حسنى محمد نویصر، ص 185) و با طاقچه‌هاى تزیینى آراسته شده است (ماینكه ـ برگ، ص 224). در بخش فوقانى آن كتیبه‌اى هست كه نام بانى و تاریخ ساخت بنا بر آن حك شده است. در اوایل سده دهم، بقعه‌اى معروف به بقعه قُرقماس در نزدیكى این مدخل بوده، كه از بین رفته است (حسنى محمد نویصر، همانجا).

در ضلعِ جنوبى صحن، شبستان (به ابعاد 78 متر × 34 متر)، شامل پنج «فرش‌اندازِ» موازى با دیوار قبله، قرار دارد. فرش‌اندازها با پنج ردیف ستون از هم جدا شده‌اند و راهرو عریضى از مقابل محراب آنها را قطع می‌كند (همان، ص 187؛ سعاد ماهر محمد، ج 1، ص 238). ستونها آجری‌اند و طاقگانها، قوسهاى نوك تیز دارند (یاور، ص 187). محراب مسجد، با طاقى نیم دایره و آرایه‌هاى گچى، در انتهاى راهرو عریض میانى واقع است (حسنى محمد نویصر، همانجا).

هر یك از رواقهاى شرقى و غربى داراى سه فرش‌انداز عمود بر دیوار قبله است و رواق شمالى، كه مقابل شبستان قرار دارد، داراى دو فرش‌انداز موازى با دیوار قبله است. صحن، در مغرب و مشرق نُه و در شمال و جنوب یازده طاق‌نما دارد (همانجا؛ خلوصى، ص 194ـ195؛ یاور، ص 185ـ186).

از ویژگیهاى مسجدحاكم، سه‌گنبد آجرى است؛ یكی‌در بالاى محراب و دو گنبد در گوشه‌هاى فرش‌انداز قبله. قاعده این گنبدها ابتدا مربع بوده و سپس هشت ضلعى شده است. گوشواره‌هاى گنبدِ بالاى محراب مقرنس‌كارى دارند (یاور، ص 188).

در دو گوشه نماى ورودى مسجد، دو منار عظیم با بدنه‌اى سنگى دیده می‌شود كه مكعب مستطیلى آجرى هر دو را تا نیمه پوشانده است (حسنى محمد نویصر، ص 185). مناره شمالى، با 70ر23 متر ارتفاع، مانند دیگر مناره‌هاى مصرى از چند بخش تشكیل شده است. پایین‌ترین قسمت آن استوانه‌اى است كه روى بدنه مكعب مستطیل قرار گرفته، سپس بخش هشت ضلعى با طاق‌نما و پنجره‌ها و سه ردیف مقرنس‌كارى قرار دارد و در بالاترین قسمت، گنبد خیارى شكلى نصب شده است. نقش ستاره پنج گوش بر روى این مناره را حاكى از علاقه حاكم به نجوم دانسته‌اند (همان، ص 186؛ هیلن برند، ص 169). منار غربى نیز، با ارتفاع 60ر24 متر، مانند مكعب مستطیلى است كه روى آن میله منار به شكل هشت وجهى سربرآورده است. این منار نیز از چند طبقه تشكیل شده است و گنبدى مانند منار شمالى دارد. قسمت مقرنس‌كارى آن ابعاد كوچك‌ترى دارد. تزیینات این منار با دو نوار كتیبه‌اى و دو نوار نقوش اسلیمى همراه با قابهاى نقوش هندسى، غنی‌تر است (حسنى محمد نویصر؛ هیلن برند، همانجاها).

تزیینات مسجد، شامل كتیبه‌هایى از آیات قرآن به خط كوفى همراه با نقوش گیاهى به سبك بیزانسى و سامرا، بر طاقگانهاى مسجد كار شده است. حكاكیهاى روى شاه‌تیرهاى بین طاقگانها هم شبیه تزیینات رایج در سامراست (برنس ـ ابوسیف، ص 65؛ اتینگهاوزن و گرابار، ص 178ـ179).

در ساخت مسجد حاكم، از برخى سنّتهاى ویژه معمارىِ مساجد غرب جهان اسلام استفاده شده است، از جمله برآمده و عریض ساختن فرش‌انداز روبه‌روىِ محراب كه پیش از آن نیز در جامع دمشق اجرا گردیده بود (هیلن برند، ص 80) و الگوبردارى از طرح كلى جامع ابن‌طولون (عكاشه، ص 189). برخى سنّتهاى معمارى دوره فاطمیان نیز در ساخت این مسجد مورد توجه بوده است، از جمله ورودى با شكوه كه پیش از آن در مسجد مهدیه* در تونس اعمال گردیده بود و ساخت گنبد بالاى محراب و گنبدهایى در زوایاى دیوار قبله كه در مسجدالازهر سابقه داشت. مناره مسجد حاكم، با سازه مكعب مستطیلى كه بخش پایین آن را پوشانده است، علاوه بر آنكه نوآورى بود، سبب تكوین ساخت مناره در دوره‌هاى بعد، از جمله دوره ممالیك*، گردید (ماینكه ـ برگ،همانجا؛ برنس ابوسیف، ص64؛هیلن‌برند، ص168ـ169).

---

منابع :
(1) حسن ابراهیم حسن، تاریخ‌الدولة الفاطمیة فى المغرب، و مصر، و سوریة، و بلادالعرب، قاهره 1964؛
(2) حسنى محمد نویصر، الآثار الاسلامیة، قاهره 1996؛
(3) محمد ماجد عباس خلوصى، عمارة المساجد: تصمیم و تاریخ و طراز و عناصر، بیروت 1998؛
(4) سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاؤها الصالحون، ج 1، (قاهره 1971)؛
(5) ثروت عكاشه، القیم الجمالیة فى العمارة الاسلامیة، قاهره 1414/ 1994؛
(6) على باشا مبارك، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، قاهره 1980ـ1983؛
(7) احمدبن على مقریزى، كتاب المواعظ و الاعتبار بذكر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق 1270، چاپ افست قاهره (بی‌تا.)؛
(8) طلعت رشاد یاور، العمارة العربیة الاسلامیة فى مصر، بغداد 1989؛


(9) Doris Behrens-Abouseif, Islamic architecture in Cairo, Leiden 1989;
(10) Richard Ettinghausen and Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: 650-1250, Harmondsworth, Eng. 1987;
(11) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh 1994;
(12) Viktoria Meinecke - Berg, "Egypt", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984.

/ عباس بحرى مقدّم /