حافظ برخوردار ، فقیه حنفى، نویسنده و شاعر پنجابیزبان قرن دوازدهم در شبهقاره هند. درباره زندگى او اطلاع چندانى در دست نیست. به گفته احمدحسین قلعهدارى (حافظ برخوردار، مقدمه، ص 44ـ45)، وى در حدود 1130 در تختهزاره، از توابع استان پنجاب پاكستان، متولد شد. شریف احمد نوشاهى، از مورخان پاكستانى، زادگاه او را «وستى شاهان والى»، در نزدیكى تخت هزاره، ذكر كرده است (رجوع کنید به ج 3، حصّه 1، ص 87). از اشعارش نیز برمیآید كه زادبومش تختهزاره بوده است (رجوع کنید به حافظ برخوردار، همانجا). او حافظ قرآن بود و از قوم رانجها (از اقوام قدیمى و مشهورِ پنجاب پاكستان كه در بخشهاى گجرات، جهنگ و سرگودها میزیستند) به شمار میرفت و از اینرو، به حافظ رانجها برخوردار تخت هزاروى، حافظ برخوردار ثانى، و رانجها برخوردار نیز شهرت داشت (همان مقدمه، ص 58ـ59؛ فقیر، ص 266؛ نوشاهى، همانجا). وى تحصیلات خود را در شهر سیالكوت تكمیل كرد و به همین سبب این شهر را در اشعارش وصف كرده است (رجوع کنید به حافظ برخوردار، همان مقدمه، ص 45). پس از اتمام تحصیلات، از سیالكوت به رسولنگر رفت و تا 1190 در آنجا زندگى كرد، سپس در روستاى چتیشیخان، در نزدیكى سیالكوت، ساكن شد و در همانجا فوت كرد و به خاك سپرده شد (رجوع کنید به همان مقدمه، ص 47ـ49).
از آثار حافظ برخوردار برمیآید كه وى بر زبان و ادب عربى، فارسى، هندى، ریخته (زبان اردوى كنونى) و پنجابى تسلط داشته است. او در علوم دینى، بهویژه مسائل فقهى، چیرهدست بود و در بیان احكام و اوامر و نواهى فقهى و وعظ، از زبان شعر استفاده میكرد. او عالمى متواضع، متدین، شب زندهدار و دوستدار اهل بیت علیهمالسلام بود؛ در وصف خصلتهایش اشعارى سرودهاند (رجوع کنید به همان، ص 45ـ47، 49ـ50؛ فقیر، ص 269).
حافظ برخوردار در تألیفات خود از زبان اصیل و معیار پنجابى استفاده كرده است. زبان آثار او ساده و روان، و در آثار مذهبى و فقهى آمیخته با زبان عربى و فارسى است. زبانِ داستانهاى عاشقانه، كه وى آنها را به شعر درآورده، بسیار جذاب است. حافظ برخوردار اولین شاعر پنجابى زبان است كه سبك شعرى خود را به جاى «شعر هندو»، «شعر پنجابى» انتخاب كرده و علاوه بر تشبیهات و استعارات از مَثَلها نیز استفاده كرده است (د. اردو، ذیل مادّه؛ فقیر، ص 267ـ269).
از حافظ برخوردار حدود چهل اثر به جامانده است.
آثار دینى. مهمترین اثر فقهى وى كتاب انواع است كه در 1176 نگاشته و به تعبیر برخى مؤلفان، دایرةالمعارف فقه حنفى و نشاندهنده قوّت علمى اوست (حافظ برخوردار، همان مقدمه، ص 51ـ52؛ د. اردو، همانجا). نسخه خطى انواع در كتابخانه مركزى دانشگاه پنجاب لاهور و در كتابخانههاى شخصى احمد حسین قلعهدارى در قلعهدار گجرات و شریف احمد نوشاهى در ساهنپال گجرات نگهدارى میشود (حافظ برخوردار، همانجا؛ فقیر، ص 266ـ267). او در پاسخ هر سؤال شرعى، كتاب یا رسالهاى مستقل نوشته، كه از آن جمله است : شمسالعلوم، بحرالعلوم، فقه جمال (د. اردو، همانجا؛ قس فقیر، ص :266 فقه اجمال)؛ مسئله بانگ (اذان)، مفتاح المصلى، نجاتالمسلمین، شرفالنكاح، تنبیهالمفسدین، رساله نماز، نهرالعلوم، رساله سایه اصلى، میزان شریعت، مفتاحالفقه، شرحالحمد شریف، سراجالمعاملات، شرح خلاصه كیدانى، مفتاحالسعادت (حافظ برخوردار، همانجا؛ فقیر، ص 267؛ د. اردو، همانجا). اردو دائره معارف اسلامیه (همانجا) میان رسالههاى مذكور و كتابِ انواع تفكیك قائل شده و از كتابى به نام مفتاحالعلوم نیز یاد كرده است. از دیگر رسائل فقهى او، رساله قادریه است كه در جواب كتاب فرایض ورثه (یا فرایض هندوى/ فرایض هندى) تألیف حافظ برخوردار سلمانیوالا، درباره مسائل ارث نوشته است (رجوع کنید به د. اردو، همانجا؛ فقیر، ج 13، ص 269؛ ادامه مقاله). نسخه خطى این اثر در كتابخانه قلعهدارى وجود دارد (حافظ برخوردار، همان مقدمه، ص 51).
حافظ برخوردار به درخواست دوست خود، غلام محمدفانى، این آثار دینى را به زبان پنجابى ترجمه كرده است : قصیده بانَت سُعاد* از كعببن زهیر در مدح حضرت محمد صلیاللّهعلیهوآلهوسلم؛ قصیده بُرده* از شرفالدین محمد بوصیرى*؛ قصیدههاى غوثیه، روحى و چهل كاف از شیخ عبدالقادر گیلانى*. در میان آثار دینى او شرحهایى نیز به زبان پنجابى وجود دارد: شرح اسماءالحسنى؛ شرح نود و نه اسم حضرت محمد صلیاللّهعلیهوآله؛ شرح یازده اسماء و نود و نه اسماء شیخ عبدالقادر گیلانى؛ شرح درود مستغاث و شرح دعاى گنجالعرش. دستنویس این مجموعه در كتابخانه شخصى قاضى عبدالعزیز مانك در گجرات پاكستان و در كتابخانه شخصى سبط حسن ضیغم لاهور نگهدارى میشود (همان مقدمه، ص 47ـ49).
از جمله سرودههاى حافظ به زبان پنجابى حكایت پاك رسول دى و قصه حضرت بیبى فاطمه علیها سلام درباره حضرت محمد و فاطمه زهراست. از نسخه خطى این دو اثر در كتابخانههاى وحید قریشى در لاهور و احمدحسین قلعهدارى گجرات نگهدارى میشود (همان، ص 51). جنگنامه امام حسین(ع) نیز سرودهاى است حماسى درباره واقعه كربلا، مشتمل بر 1330 بیت. به نظر قلعهدارى (حافظ برخوردار، مقدمه، ص 51، 57ـ60)، حافظ برخوردار در این منظومه از ترجمه پنجابى آثارى چون روضةالشهداء* ملاحسین واعظ كاشفى (متوفى 910)، استفاده كرده است. این اثر به كوشش احمدحسین قلعهدارى، در 1358ش/1979 در لاهور به چاپ رسیده است (همان، ص 58).
آثار ادبى. حافظ برخوردار برخى قصههاى محلى و عاشقانه مشهور در هند را به زبان پنجابى به نظم درآورده است از جمله قصه هیر رانجها داستان عاشقانه و عارفانه مشهورى كه شاعران متعددى به زبان فارسى و پنجابى نظم كردهاند و منظومه یوسف و زلیخا، در پاسخ به یوسف و زلیخاى حافظ برخوردار سلمانیوالا. نسخه خطى برخى آثار ادبى حافظ برخوردار در كتابخانه شخصى احمدحسین قلعهدارى در قلعهدار گجرات موجود است (رجوع کنید به همان، ص 50ـ51).
گفتنى است كه علاوه بر حافظ برخوردار رانجها تخت هزاروى، بیش از ده نفر دیگر به حافظ برخوردار در شبهقاره شهرت داشتهاند (رجوع کنید به نوشاهى، ج 3، حصه 1، ص 83ـ88؛ قس حافظ برخوردار، همان مقدمه، ص 37ـ40). به گفته قلعهدارى (حافظ برخوردار، مقدمه، ص 40ـ41)، رشید نیاز در كتاب تاریخ سیالكوت، و برخى مورخان دیگر، حافظ برخوردار رانجها و حافظ برخوردار سلمانیوالا و حافظ برخوردار بحرالعشق را یك نفر دانسته و شرح احوال هر سه را در هم آمیختهاند؛ از اینرو، در ادامه این مقاله نام این دو تن به تفكیك و با توضیح كوتاهى میآید.
1) محمد حافظ برخوردار، مشهور به بحرالعشق (متوفى 1093)، كنیهاش ابوالعنایت، ملقب به بحرالعشق، زندهدل، حافظ برخوردار، حافظ صاحب و غیره. وى پسر ارشد، خلیفه اعظم و سجادهنشین حضرت نوشه گنج بخش بود. وى قرآن را از حفظ داشت، علوم رایج را از عبداللّه لاهورى و عبدالحكیمِ سیالكوتى* فراگرفته بود و به زبان فارسى هم شعر میسرود. مزارش در دهكده ساهنپال در نواحى گجرات است (نوشاهى، ج 3، حصه 1، ص 83ـ85).
2) حافظ برخوردار سلمانیوالا. وى در 1030 در قصبه سلمانى یا مسلمانى چیمه چتهه، در نزدیكى گوجرانواله، در ایالت لاهور، متولد شد. او نیز حافظ قرآن بود و از اینرو، حافظ تخلص میكرد. علوم دینى را در سیالكوت از عبدالحكیم سیالكوتى آموخت، سپس به جهانآباد رفت. سه اثر از وى به جامانده است: فرایض هندوى (یا فرایض هندى/ فرایض ورثه)، كتابى است منظوم درباره ارث كه در 1081 آن را به زبان پنجابى نظم كرده است (حافظ برخوردار، همان مقدمه، ص 41ـ43). اردو دائره معارف اسلامیه (همانجا) و فقیر محمد فقیر (ص 269) شرح احوال و آثار این دو حافظ برخوردار را تفكیك نكرده و تمام آثار حافظ برخوردار رانجها را به حافظ برخوردار سلمانیوالا، نسبت دادهاند. از سال تألیف كتاب انواع (1176) و نیز بخش آثار همین مقاله برمیآید كه حافظ برخوردار رانجها آثار فراوانى در زمینه مسائل فقهى تألیف كرده ولى حافظ برخوردار سلمانیوالا در مورد مسائل فقهى فقط فرایض هندوى را در 1081 نظم كرده است (نیز رجوع کنید به حافظ برخوردار، همانجا).
دو اثر دیگر سلمانیوالا، قصه میرزا صاحبان و داستان یوسف و زلیخاست. شهرتى كه او در ادبیات پنجابى از داستان میرزا صاحبان كسب كرد، باعث شد كه آثار حافظ برخوردار رانجها تخت هزاروى، به نام او معروف و نسبت داده شود (رجوع کنید به همان مقدمه، ص 44).
احمد قلعهدارى (حافظ برخوردار، مقدمه، ص 37ـ40، 66) و شریفاحمد نوشاهى (ج 3، حصه 1، ص 86ـ88) نام چهارده نفر دیگر را كه به حافظ برخوردار شهرهاند، فهرست كرده و اطلاعات كمى درباره هر یك از آنان آوردهاند. درستى مدعاى آنان نیازمند منابع و تحقیق بیشترى است.
منابع : (1) اردو دائره معارف اسلامیه، لاهور 1384ـ1410/1964ـ1989، ذیل «حافظ برخوردار» (از آصفخان)؛ (2) حافظ برخوردار، جنگنامه امام حسین(ع)، چاپ احمدحسین قلعهدارى، لاهور 1979؛ (3) فقیر محمد فقیر، «پنجابى ادب. 10: ابتداء 1707 ع تك»، در تاریخ ادبیات مسلمانان پاكستان و هند، ج 13، لاهور: پنجاب یونیورسئى، 1971؛ (4) شریف احمد شرافت نوشاهى، شریف التواریخ، ج 3: تذكرةالنوشاهیه، حصّه 1: تحائفالاطهار، گجرات 1403/1983.