حاجی‌بیگوف ، عُزَیر (یا عزیر حاجى بیگلى)، موسیقی‌دان، روزنامه‌نگار و نمایشنامه‌نویس آذربایجانى. وى در 1302/ 1885 در روستاى آغجابدیع، نزدیك شهر شوشه قره‌باغ، به دنیا آمد. زندگى و تحصیل در شهر شوشه، كه از كانونهاى شعر و موسیقى قفقاز بود (رجوع کنید به صفروفا، ص 11ـ12)، وى را به شعر و هنر بسیار علاقه‌مند كرد. دایى عزیر نیز، كه نخستین معلم موسیقى او بود، در جهت دادن به علایق او بی‌تأثیر نبود. عزیر در سیزده سالگى در گروه هم‌سرایان نمایشنامه مجنون لیلی‌نین مزارى اوسته (مجنون بر سر مزار لیلى)، كه در 1315/ 1897 به اجرا درآمد، شركت كرد (همان، ص 12ـ13؛ د. آ.، ج 10، ص 147؛ >دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، ذیل "Hacibeyli, Uzeyir Ebdulhuseyn Ogiu")، كه ظاهرآ نخستین گام وى در مسیر فعالیتهاى هنرى بود. عزیر از 1317 تا 1322/ 1899ـ 1904 در دانشسراى گورىِ گرجستان به فراگیرى زبان و ادبیات روسى و علوم جدید پرداخت و با موسیقى غربى نیز تا حدودى آشنا شد (صفروفا، ص 14؛ حبیب بیگلى، ص 70)، سپس در یكى از مدارس روستاهاى قره‌باغ به‌تدریس اشتغال یافت. وى هم‌زمان با انقلاب 1905 به باكو منتقل شد و ضمن معلمى، به روزنامه‌نگارى روى آورد و افزون بر نوشتن مقالات و داستانها و نمایشنامه‌هاى كوتاه انتقادى و طنزآمیز براى نشریات، سردبیرى بعضى از آنها را نیز برعهده گرفت (د. آ.، ج 10، ص 148). مقالات و نمایشنامه‌هایى از او كه به انقلاب مشروطیت ایران ارتباط دارند، به زبان فارسى ترجمه شده‌اند (رجوع کنید به رئیس‌نیا، ص 175ـ242). او در همین دوره، داستان شنل گوگول را به تركى ترجمه و در 1327/1909 منتشر كرد (>دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، همانجا).

حاجی‌بیگوف با ساختن اپراى لیلى و مجنون، براساس

منظومه‌اى به همین نام از فضولى* و اجراى آن در 1325/1908 در باكو، بنیان‌گذار هنر اپرا در جهان اسلام به شمار آمده است (گلسرخى، ص 73؛ >تاریخ آذربایجان<، ج 5، ص 255؛ احمدوف، ص 475؛ >دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، همانجا). وى از 1327 تا 1331/ 1909 ـ 1913 چندین اپرا تألیف و تصنیف كرد (رجوع کنید به گلسرخى، ص 76؛ حاجی‌بیگوف، مقدمه میرزا ابراهیموف، ص 5ـ12؛ رئیس‌نیا، ص 132ـ163). براساس بعضى از این آثار، فیلمهایى ساخته شده است (رجوع کنید به د. آ.، ج 10، ص 150؛ بهار، ج 2، ص 375). فیلم آرشین مال‌آلان جایزه دولتى اتحاد شوروى را در 1325ش/ 1946 دریافت كرد (>دایرةالمعارف بزرگ شوروى<، ج 5، ص 163). برخى آثار او نیز به زبانهاى دیگر، از جمله فارسى، ترجمه شده‌اند (رجوع کنید به آرین‌پور، ج 2، ص 290؛ رئیس‌نیا، ص 170؛ ملك‌پور، ج 2، ص 98، پانویس40).

حاجی‌بیگوف در پى اغتشاشات ناشى از انقلاب كمونیستى، در بهار 1336/1918 به ایران پناهنده شد (اصلانوف، ص 125) و در تابستان همان سال، رهبرى گروه هنرمندان ایرانى باكو در انزلى و رشت را برعهده گرفت (حبیب بیگلى، ص 71؛ رئیس‌نیا، ص 169ـ170). ملك‌پور (ج 2، ص 121) از سهم بسزاى وى در پی‌ریزى شالوده‌هاى نمایشهاى موسیقایى در ایران سخن گفته است. عشقى در ساختن اپراى رستاخیز شهریاران ایران، به موسیقى اپراى لیلى و مجنون توجه داشته است (رجوع کنید به ص 332). آثار حاجى بیگوف بارها در تبریز و تهران و رشت و انزلى به اجرا درآمده است (رجوع کنید به آرین‌پور، همانجا؛ ملك‌پور، ج 2، ص 98، پانویس40؛ رنجبر فخرى، ص 76، 151ـ152، 160، 254ـ256، 284، و جاهاى دیگر؛ نفیسى، ص 461؛ د. آ.، همانجا).

حاجی‌بیگوف در 1329/1911، براى تكمیل تحصیلات خود در زمینه موسیقى، به مسكو رفت و پس از شركت در دوره‌هاى موسیقى انجمن فیلارمونیك مسكو، در 1331/ 1913 در هنرستان موسیقى سن‌پترزبورگ ادامه تحصیل داد و در حین تحصیل و پس از آن، به خلق دیگر آثار خود پرداخت (د. آ.، ج 10، ص 148).

حاجی‌بیگوف، كه با محمدامین رسول‌زاده* مناسبات دوستانه‌اى داشت (رجوع کنید به رسول‌زاده، پیشگفتار رئیس‌نیا، ص 23)، در دوره حكومت جمهورى آذربایجان (1336ـ1338/ 1918ـ 1920) به رهبرى رسول‌زاده، ابتدا از نویسندگان روزنامه آذربایجان و سپس سردبیر آن بود (رجوع کنید به اصلانوف، ص 125ـ 131). اصلان كنعان مقالات حاجی‌بیگوف را در آن روزنامه گردآورى و در كتاب >در برابر فتنه‌ها< انتشار داده است.

حاجى بیگوف پس از این زمان، به سِمَتهاى گوناگونى رسید، از جمله ریاست بخش موسیقى اداره امور هنرى كمیسرى معارف خلق، ریاست هنرستان موسیقى دولتى آذربایجان، عضویت در فرهنگستان علوم، و نمایندگى شوراى عالى اتحاد جماهیر شوروى. وى در این سمتها عناوین و نشانهاى گوناگونى دریافت كرد و ضمن تدریس و تصنیف موسیقى، چون اپراى كوراوغلو (1316ش/1937) و اپراى نیمه تمام فیروزه و چند آهنگ و ترانه تبلیغى و غنایى، اثر نظرى خود با عنوان >مبانى موسیقى عامیانه آذربایجان< را در 1324ش/ 1945 منتشر كرد، كه از آن میان، اپراى كوراوغلو تحسین بسیار برانگیخت (رجوع کنید به گلسرخى، ص 78ـ80). حاجى بیگوف در 2 آذر 1327/ 23 نوامبر 1948 درگذشت (>دایرةالمعارف بزرگ شوروى<، ج 5، ص 163). بعضى صاحب‌نظران ایرانى آثار او را ستوده‌اند (رجوع کنید به بهار، ج 2، ص 375ـ377؛ گلسرخى، ص 72).

---

منابع :
(1) یحیى آرین‌پور، از صبا تا نیما، ج 2، تهران 1357ش؛
(2) محمدتقى بهار، بهار و ادب فارسى، به‌كوشش محمد گلبن، تهران 1371ش؛
(3) محمدامین رسول‌زاده، گزارش‌هایى از انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه رحیم رئیس‌نیا، تهران 1377ش؛
(4) محمود رنجبر فخرى، نمایش در تبریز از انقلاب مشروطه تا نهضت ملى نفت، تهران 1383ش؛
(5) رحیم رئیس‌نیا، عُزیر و دو انقلاب، تهران 1357ش؛
(6) زمفیرا صفروفا، عزیر حاجی‌بیكوف، باكو 1985؛
(7) محمدرضابن ابوالقاسم عشقى، كلیات میرزاده عشقى، چاپ هادى حائرى (كورش)، تهران 1375ش؛
(8) ایرج گلسرخى، «عزیر عبدالحسین حاجی‌بكوف»، پیام نوین، سال 3، ش 1 (مهر 1339)؛
(9) جمشید ملك‌پور، ادبیات نمایشى در ایران، ج 2، تهران 1363ش؛
(10) سعید نفیسى، به روایت سعید نفیسى: خاطرات سیاسى، ادبى، جوانى، به‌كوشش علیرضا اعتصام، تهران 1381ش؛


(11) Teymur Ahmadov, Azarbayjan Yazichilari, Baku 1995;
(12) Mir Abbas Aslanov, "U. Hajibayov Azarbayian qazetinin redaktorukimi", in Azarbayjan demokratik respublikasi, ed. Vilayat Quliyev etal. Baku 1992;
(13) Azarbayjan Savet Ensiklopediyasi, Baku 1976-1987;
(14) Azarbayjan tarikhi, ed. M. A. Ismayilov etal., vol.5, Baku: Elm Nashriyyati, 2001;
(15) Great Soviet encyclopedia, New York 1973-1983, s.v. "Gadzhibekov, Uzeir Abdul Gusein Ogly" (by E. Abasova);
(16) Isa Habibbayli, XX.asr Azarbayjan Yazichilari, Baku 1992;
(17) Uzeyir Hajibayov, Sechilmish asarlari, Baku 1985;
Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi, Ankara: Ataturk Kultur Merkezi, 2002-

/ رحیم رئیس‌نیا /