چینیلى كوشْك ، كاخى تابستانى در استانبول متعلق به قرن نهم. این كوشك، كه به فرمان سلطان محمد فاتح (حك : 855ـ886) ساخته شده، بخشى از مجموعه سراى جدید یا طوپقاپی‌سراى* است (گودوین، 1971، ص 137). این بنا در محوطه باروى سُورِسلطانى، و در خارج از محدوده اصلى كاخ، در دامنه تپه‌اى بنا شده است كه از حیاط اول كاخ به دهانه خلیج می‌پیوست (عارسون، ج 8، ص 592). ضلع ورودى بنا از سطح زمین ارتفاع چندانى نداشت، ولى ضلع مشرف به خلیج آن بلند و برفراز صفه‌اى از عهد روم شرقى ایجاد شده بود.

براساس كتیبه بنا، این كاخ در 877 احداث شده است (گودوین، 1971، ص 108، 137؛ عارسون، همانجا). از معمارِ چینیلى كوشك اطلاعى در دست نیست؛ اما وجود نام على (علیه‌السلام) و كتیبه‌هاى كاشی‌كارى شده، نشان می‌دهد كه در ساخت بنا استادكاران ایرانى شركت داشته‌اند. كونل نیز كاشی‌كاریهاى این بنا را اثر استادكاران ایرانى دانسته است (نیز رجوع کنید به گودوین، 1977، ص 79).

به نوشته طورسون بیگ، چینیلى كوشك به «طور اكاسره» (به‌شیوه معمارى كاخهاى ایرانى) بنا گردیده است. در روزگار سلطان مراد چهارم تغییراتى در داخل بنا ایجاد شد؛ در یكى از اتاقهاىِ ضلعِ چپ مشرف به بوستان، «چشمه»اى (آب‌انبار شیردار) با سنگ صیقلى آراسته به نقش برجسته طاووس ساخته شد كه در هر یك از دو جانب آن، كتیبه‌اى منظوم تعبیه شده و در یكى از آنها این كوشك، سِرْچه سراى (كاخ بلورین) نامیده شده است. چینیلى كوشك در 26 رجب 1150 براثر آتش‌سوزى ویران شد (گودوین، 1971، ص 472، پانویس 245) و در دوره محمود اول (1143ـ1167) مرمت گردید.

در قرن سیزدهم از این بنا مراقبت نشد و اطرافش به صورت زمینهاى بایر در آمد. این كاخ در 25 رمضان 1290، پس از ایجاد تغییرات فراوانى در ساختمان آن، موزه آثار باستانى شد رجوع کنید به( همانجا).

در زمان عثمان حمدى بیگ (متوفى 1328)، مدتى از چینیلى كوشك به عنوان تنها موزه ترك استفاده می‌شد (عارسون، ج 8، ص 595). با كشف تابوتهاى بزرگ سنگى، روبه‌روى چینیلى كوشك موزه تابوتها و سنگ‌مزارها احداث گردید و بقیه اشیا، با توسعه تدریجى موزه آثار باستانى، از چینیلى كوشك به آنجا انتقال داده شد؛ اما بار دیگر، آثار دوره اسلامى به چینیلى كوشك ــ كه در فاصله سالهاى 1328 تا 1338 بازسازى شده بودــ برگردانده شد. چینیلى كوشك از آن پس تحت مدیریت موزه طوپقاپی‌سراى قرار گرفت، اما در جنگ جهانى دوم تعطیل و اشیاى آن به مكانهاى دیگرى منتقل شد. از 1321ش/ 1942، مرمت دوباره چینیلى كوشك آغاز گردید و در 1332ش/ 1953، به مناسبت پانصدمین سالگرد فتح استانبول، موزه فاتح و در 1346ش/ 1967 موزه هنر كاشی‌كارى ترك گردید.

(اكنون) چینیلى كوشك بناى سنگى دو طبقه‌اى (اونسال، ص 59) با سنگ سفید است كه در لابه‌لاى سنگها ردیفهایى از آجر قرمز كار شده است. بخش پایینىِ نماى رو به خلیج، آجركاریها و نقوش تزیینى شبیه به طرح گلیم دارد (براى تصویر این بخش رجوع کنید به عارسون، ج 8، ص 594، تصویر 1243). رواق طبقه بالا داراى سرستونهایى است كه با شیوه معمارى دوره فاتح هماهنگى ندارد و احتمالا در مرمتهاى قرن دوازدهم به این شكل درآمده است رجوع کنید به( گودوین، 1977، همانجا).

درِ ورودى كاخ در ایوان بزرگ كاشی‌كارى شده‌اى قرار دارد. در هریك از دو طرف این ایوان، یك طاقچه كوچك رجوع کنید به( اونسال، تصویر 110) و پلكانى در كنار طاقچه سمت راست تعبیه شده است.

چینیلى كوشك، براساس طرحى كه در آن یك ایوان در هریك از چهار طرف محوطه مركزى قرار گرفته، ساخته شده است (اونسال، ص 59). در هر گوشه بنا اتاقى با طاقهاى تزیینى گنبدى و نیم گنبدى قرار دارد. دیوار اتاقهاىِ سمتِ ورودى، از درون، سه ضلعى و پنجره‌هاى دیوارهاى جانبى، قناس‌اند. اتاقهاى مشرف به باغ، مستطیل‌شكل و بزرگ‌ترند و روى هر یك گنبدى (همانجا) قرار گرفته است. در وسط (ضلع مشرف به خلیج)، اتاق پنج گوش گنبدپوشى با پنجره‌ها و لچكیها (ویژه معمارى ترك) بر مدخل تنگه بوسفور نیز اشراف دارد رجوع کنید به [عارسون، همانجا[.

شیروانى چوبى كاخ كه تمامى بنا، از جمله گنبد بزرگ مركزى، را می‌پوشانده احتمالا در آتش‌سوزى 1150 سوخته و در نتیجه، گنبد مركزى بنا از پشت‌بامى كه با شیروانى كم‌ارتفاعى پوشیده شده، بیرون زده است (اونسال، همانجا). در چهار جانب گنبدِ مركزى، چهار دودكش با كلاهكى به شكل مخروط نوك‌تیز و یك برج راه‌پله منتهى به پشت‌بام وجود دارد.

طبقه زیرین، با كمى اختلاف، مانند طبقه بالاست. اتاقهاى این طبقه كوچك‌اند، اما همانند طبقه بالا، طاقها با تویزه‌هایى شبكه‌اى ساخته شده‌اند. این اتاقها تاریك و احتمالا محل اقامت خدمتكاران كاخ بوده‌اند رجوع کنید به( گودوین، 1971، ص 133)، فقط اتاق وسط ــكه مانند قرینه‌اش در طبقه بالا بیرون نشسته ــ مقرنس‌كارى و پنجره‌هاى بسیارى دارد. در كنار درگاههاى مركز بنا دو حوضچه سنگىِ كنده‌كارى شده، احتمالا براى وضو، ساخته شده است (براى پلان بنا رجوع کنید به اونسال، ص60، تصویر 129؛ عارسون، ج 8، ص 592، تصویر 1238).

چینیلى كوشك، علاوه بر معمارى ویژه، به سبب كاشی‌كاریهاىِ نماى بیرونى و برخى سطوح داخلى، بنایى ارزشمند محسوب می‌گردد رجوع کنید به( اونسال، ص 85). كاشیهاى نماى كاخ و ایوان و كتیبه بزرگ از نوع معرّق است و براى نوشتن خطوط كوفى از كاشیهاى سفید در زمینه فیروزه‌اى استفاده شده است. در این كتیبه، عبارت «توكّلى على خالقى» و كلمات «جلال»، «اكبر» و «محمد رسول‌اللّه» خواناست. در ایوانهاى جانبى و اتاقها، دیوارها تا ارتفاع معینى (حدود سه متر) با كاشیهاى شش‌گوش پوشیده شده‌اند و لابه‌لاى آنها از كاشیهاى سه گوش، به رنگ دیگر، براى ساختن قاب استفاده شده است. در بعضى قسمتها نیز كاشیهاى فیروزه‌فام هست كه در مركز آنها شكافهایى با اكلیل طلایى نقش شده است. كتیبه ایوان در دو سطر تودرتو، به خط ثلث و به رنگ سفید و طلایى بر زمینه لاجوردى است.

چینیلى كوشك در میان بناهاى استانبول، در رتبه نخست قرار دارد. این بنا یگانه و نخستین نمونه بازمانده از سنّت معمارى كهن ترك است كه از طریق ایران، از آسیاى میانه به آناطولى رسیده است (گودوین، 1977، ص 16؛ نیز رجوع کنید به اونسال، ص 78ـ79، 108). كاخ چینیلى، با چهار اتاق در اطرافِ یك اتاق بزرگ مركزى، نمونه‌اى سنگى و آجرى و با ارزش تاریخى از معمارى تركهاست و تزیینات كاشی‌كارى آن آمیزه‌اى از هنر سلجوقى و عثمانى است.

---

منابع :


(1) [Celal Esad Arseven, Turk sanati tarihi, Istanbul: Milli Egitim Basimevi, n.d.(;
(2) Muzaffer Batur, "Cinili Kosk'un Yapisi", Vatan gazetesi, 20 Eylul 1953;
(3) )Godfrey Goodwin, A history of Ottoman architecture, London 1992;
(4) idem, Islamic architecture: Ottoman Turkey, London 1977(;
(5) Istanbul ansiklopedisi, I‌stanbul 1958-, s.v. "Cinili Kosk";
(6) Asuman Kolsuk, Topkapi Sarayi Muzesi,Cinili Kosk, Turk Cini ve keramikleri seksiyonu rehberi, Istanbul 1971;
(7) )Konyali(, "Cinili Kosk-Sirca Saray", Tarih dunyasi dergisi Fatih ozel sayisi, Istanbul )1950(, 22-27;
(8) E. Kuhnel, Cinilikosk'de Turk ve Islam eserleri koleksiyonu, Berlin-Leipzig 1938, giris;
(9) Yilmaz Onge, "Turk cinicilik sanatinin enteresan orneklerinden Ibrahim Bey imareti (zaviyesi),nin mihrabl", Arkitekt, XXV/ 322 (1966), 70-73;
(10) Zarif Orgun. "Cinili Kosk", ibid, XI/12 (1941-1942), 252-259;
(11) Tahsin Oz, Turkish ceramics, Istanbul, )1953(, 17-18;
(12) Tursun Bey, Tarih-i Ebu'l-Feth, ed. Mertol Tulum, I‌stanbul 1977, 74-75;
(13) )Behcet Unsal, Turkish Islamic architecture in Seljuk and Ottoman times: 1071-1923, London 1973];
(14) K. Wulzinger, Byzantinische Baudenkmaler zu Konstantinopel, Hannover 1925, 36-37.

(15) براى صورت كامل منابع رجوع کنید به د. ا. د. ترك، ذیل مادّه.

/ سماوى اییجه، تلخیص از د.ا.د.ترك /