چِنیوت (چینیوت) ، شهرى تاریخى در ایالت شهرستان فیصل‌آباد، در بخش (ضلع) جهنگ، در استان (ایالت) پنجاب پاكستان. چنیوت در شمال شهرستان فیصل‌آباد واقع است. اسلام‌آباد در شمال و لاهور در مشرق و فیصل‌آباد در چهل كیلومترى جنوب چنیوت قرار دارد. رود چناب در شمال و مغرب آن جارى است. شهر رَبْوه، مركز پیروان فرقه قادیانى، نزدیك چنیوت است (رجوع کنید به >اطلس جامع جهان تایمز<، نقشه 32؛> نقشه پنجاب<؛ حاج سیدجوادى، ج 1، ص 257).

به دلیل وجود رود چناب در نزدیكى شهر، اقتصاد آن مبتنى بر كشاورزى و باغدارى است. از قدیم، صنایع‌دستى چوبى (مانند معرق و منبت و مشبك) این شهر معروف بوده، به طورى كه به خارج از كشور صادر شده است (حاج‌سید جوادى، ج 1، ص 257ـ258؛ رحمانى، ص 206). مركز عمده صنایع‌دستى پنجاب، شهر چنیوت است كه زری‌كاریهاى ظریف آن روى لباس، پارچه و وسایل منزل، در پاكستان شهرت دارد(حافظ‌نیا، ص 97). اهالى چنیوت عمدتآ به زبان اردو و پنجابى صحبت می‌كنند (رجوع کنید به حكمت،ص 10؛ فرزین‌نیا، ص 13ـ14). شهر چنیوت از شمال‌شرقى، از طریق بزرگراه، به لاهور و اسلام‌آباد مرتبط می‌شود (>رجوع کنید به نقشه پنجاب<).

از مهم‌ترین آثار تاریخى و فرهنگى شهر، كه معمارى آن آمیزه‌اى از شیوه هندى، ایرانى و اسلامى است، شاهی‌مسجد یا مسجد وزیرخان است. این مسجد در دوره شاه‌جهان تیمورى (1037ـ 1068)بنا شد (بكّرى، ج3،ص16ـ17؛حاج‌سیدجوادى، ج 1، ص 258؛ رحمانى، ص 204). مقبره حفیظ‌اللّه‌خان، كاخ عمر حیات، مزار محمد بخش سهارن، و مزار مائی‌دولت بی‌بى و قلعه ریختى یا خشتى كه در زمان اكبرشاه ساخته شده‌اند، از دیگر بناهاى آن است (حاج سیدجوادى، ج 1، ص 257ـ258، 268ـ269، 271، 273؛ قاسم محمود، ذیل مادّه؛ براى بناهاى دیگر رجوع کنید به حاج‌سیدجوادى، ج 1، ص 274ـ277). معماران مشهور چنیوت در ساخت بناى تاج‌محل*، نقش بسیار مهمى داشته‌اند (حاج سیدجوادى، ج 1، ص 258).

پیشینه. نام چنیوت در منابع به صورت جروب، چنروت، چنوت (رجوع کنید به بكّرى، ج 3، ص 7، 15)، جهنوت، چهنوت (صمصام‌الدوله شاهنوازخان، ج 2، ص 441 و پانویس 2) و چندنوت (علّامى، ج 2، ص 38) ضبط شده است.

به روایتى، این شهر را قبیله‌اى قدیمى به نام چندن بنا كرده یا زنى به نام رانى چندان، همسر یكى از فرمانروایان، خانه‌اى ساخته است كه چندون وت یا چندنیوت (خانه چندن) نامیده شده كه به مرور به چنیوت بدل گردیده است (د. اردو، ذیل مادّه؛
حاج سید جوادى، ج 1، ص 258).

ظاهرآ در سال 94 كه محمدبن قاسم، سردار اموى، پنجاب* را فتح كرد، چنیوت نیز به تصرف او درآمد. تیمور در سال 800، با تسخیر پنجاب، بدون خون‌ریزى بر چنیوت تسلط یافت. پس از وى، چنیوت تحت نفوذ جانشینانش بود (بابر، ج1، ص354).

در 876، باربَك شاه، حاكم پنجاب، موفق شد حاكم چنیوت را كه از جانب سلطان حسین قطب‌الدین، حكومت این شهر را بر عهده داشت، شكست دهد و بر چنیوت مسلط شود (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). در 925، ظهیرالدین بابر* آنجا و چند شهر دیگر را تسخیر نمود اما به سپاه خود دستور داد آنها را غارت و ویران نكنند، زیرا این منطقه مدتى زیر نفوذ جدش تیمور بود (رجوع کنید به بابر، ج1، ص352ـ354). به این ترتیب، چنیوت تحت تسلط تیموریان هند درآمد. بعد از وفات اورنگ‌زیب (1118)، در سراسر شبه‌قاره هرج و مرج و درگیرى آغاز شد. چنیوت نیز در در طول نیمه دوم قرن دوازدهم، مورد حمله درانیها و غارتگرى سیكها* قرار گرفت و ویران شد. در 1177، احمدشاه ابدالى آنان‌را شكست داد و چنیوت تحت تسلط شاه عالم بهادر شاه اول*، فرزند اورنگ‌زیب، درآمد، اما به دلیل ضعف شاه‌عالم و خودمختارى دولتهاى ایالتى، چنیوت نیز زیر سلطه دولتهاى خودمختار ایالتى قرار گرفت (سجان‌راى، ص 87). در 1264/ 1847، نراین سینگ، سپهسالار سیكها، به چنیوت آسیب بسیارى وارد ساخت. سال بعد، این شهر نیز همچون دیگر مناطق پنجاب*، تحت‌تسلط انگلیسیها قرار گرفت و پس از تشكیل كشور پاكستان در 1326ش/ 1947، چنیوت جزو جمهورى پاكستان شد.

نواب سعداللّه‌خان، از اشخاص برجسته فرهنگى در زمان شاه جهان تیمورى، خدمات زیادى براى پرورش و شناساندن هنرمندان چنیوت كرد. وى علاوه بر مسجد، مدرسه، حمام و بازار ساخت (بكّرى، ج 3، ص 8، 16ـ17؛
كنبو، ج 3، ص 297؛
صمصام‌الدوله شاهنوازخان، ج 2، ص 441).

---

منابع :
(1) اردو دائره معارف اسلامیه، لاهور 1384ـ1410/ 1964ـ1989، ذیل «چنیوت» (از بزمى انصارى)؛
(2) بابر، امپراتور هند، بابرنامه، چاپ مانو ایزی‌نینك، كیوتو 1995ـ1996؛
(3) فریدبن معروف بَكَّرى، ذخیرةالخوانین، چاپ معین‌الحق، كراچى 1961ـ1974؛
(4) كمال حاج سیدجوادى، میراث جاودان: سنگ‌نبشته‌ها و كتیبه‌هاى فارسى در پاكستان، اسلام‌آباد 1370ـ1371ش؛
(5) محمدرضا حافظ‌نیا، «موقعیت اجتماعی‌واقتصادى پنجاب در پاكستان»، فصلنامه تحقیقات جغرافیائى، سال 11، ش 1 (بهار 1375)؛
(6) علی‌اصغر حكمت، سرزمین‌هند، تهران1337ش؛
(7) انجم‌رحمانى، پنجاب تمدنى و معاشرتى جائزه، لاهور 1998؛
(8) سجان‌راى، خلاصة التواریخ، چاپ خان‌بهادر ظفرحسن‌خان، دهلى 1918؛
(9) صمصام‌الدوله شاهنوازخان، مآثرالامرا، كلكته 1888ـ1891؛
(10) ابوالفضل‌بن مبارك علّامى، آئین اكبرى، چاپ سنگى لكهنو 1892ـ1893؛
(11) زیبا فرزین‌نیا، پاكستان، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسى و بین‌المللى، 1376ش؛
(12) سیدقاسم محمود، انسائیكلوپیدیا پاكستانیكا، لاهور ( 1997)؛
(13) محمدصالح كنبو، عمل‌صالح، الموسوم به‌شاه‌جهان‌نامه، ترتیب و تحشیه غلام یزدانى، چاپ وحید قریشى، لاهور 1967ـ1972؛


(14) EI2, s. v. "Ciniot" (by A. S. Bazmee Ansari);
(15) Map of Panjab, scale: 1:1,000,000, Lahore: Ferozsons, 2000;
(16) The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.

/ شكیل اسلم‌بیگ /