چَندیرى ، شهر و قلعه‌اى قدیمى در ایالت مالْوه قدیم و امروزه شهرى نوبنیاد و كوچك در استان مادیاپرادش هند. سابقه شهر را به دوران راجا ششوپال می‌رسانند. از آثار باستانى شهر، دریاچه مصنوعى كرت است كه به امر راجاى كرت (478/ 1085) ساخته شده است. قلعه سنگى موجود بر بالاى تپه نیز از دوران همین راجا باقی‌مانده است. وجود كتیبه‌اى منصوب بر معابد جاینى* نیز نشانه نفوذ این دین در منطقه مزبور است (نات، ص1ـ2). ابوریحان‌بیرونى، ضمن توصیف‌راهها در تحقیق ماللهند از شهرى به نام جندرا، در هجده فرسخى كنوج، نام برده (ص 161) كه ظاهرآ مراد او همین شهر چندیرى بوده است.

خرابه‌هاى شهر قدیمى و قلعه آن، در ارتفاع هفتاد مترى، در هشت كیلومترى شهرك جدید چندیرى است. این شهر قبل از ویرانى دروازه‌هایى داشت كه مهم‌ترین آنها دروازه دهلى، دروازه فقیر، و دروازه خونى (كه دروازه قلعه نیز بود)، و همه متعلق به دوره شاهان مالوه (غوریان: 804ـ 838 و خلجیان: 840ـ937) بودند. آب شهر از پنج دریاچه و تعدادى حوضچه تأمین می‌شد (آلفیه‌رى، ص 142؛ >فرهنگ جغرافیایى سلطنتى هند<، ج 10، ص 163؛ >اطلس ایالتهاى هند<، ص20). در چندیرى قدیم، بیش از هزار مسجد وجود داشت كه بیشتر آنها متعلق به دوره حكومت سلاطین مالوه بود (علّامى، ج 2، ص 94؛ >فرهنگ جغرافیایى سلطنتى هند<، ج10، ص 164؛ آلفیه‌رى، ص 140ـ 141).

از بناهاى تاریخى شهر، كوشك‌محل (متعلق به قرن نهم) و دروازه بَدل‌محل (طاق نصرتى با 15 متر ارتفاع و 5ر7 متر عرض) است (رجوع کنید به نات، ص 43؛ آلفیه‌رى، ص140، 143).

ظاهراً اولین بار غیاث‌الدین بلبن در 649 به این شهر حمله برد و آنجا را خراج‌گزار دولت خود كرد (رجوع کنید به منهاج‌سراج، ج 1، ص 485؛ نات، ص 2). ابن‌بطوطه (قرن هشتم) از فتح چندیرى (جندیرى) به دست خسروخان ناصرالدین یكى از امراى بزرگ قطب‌الدین مباركشاه خلجى (716ـ720) ذكرى به میان آورده (ج 2، ص 445) و از چندیرى به عنوان شهرى عظیم با بازارهاى پررونق و از فقها و عالمان و قاضیان آن یاد كرده و گفته است كه امیرالامراى آن بزرگ‌ترین پادشاه ناحیه بوده است (ج 2، ص 556). پس از آن شاهان مالوه تا 937، كه شهر به دست حاكمان گجرات افتاد، بر آنجا حكومت داشتند (فرشته، ج 2، ص 263ـ275). ظهیرالدین بابر*، پس از حمله به هند، در 934 چندیرى را فتح كرد و این فتح را فتح دارالحرب نامید (بابر، ج 1، ص537؛ فرشته، ج1، ص209ـ210). در این زمان، قلعه چندیرى در بالاى كوه و خارج از شهر و شهر چندیرى در میان كوه قرار داشت و راهى هموار و ارابه‌رو از زیر قلعه می‌گذشت (بابر، ج 1، ص 534). عماراتِ اعیانِ چندیرى از سنگهاى تراشیده و خانه‌هاى مردم عادى از سنگ نتراشیده ساخته شده و پوشش خانه‌ها از تخته‌سنگ بود (همان، ج 1، ص 537). چندیرى چهارده هزار خانه سنگى داشت (>فرهنگ جغرافیایى سلطنتى هند<، همانجا). حكام قبل از بابر، در اطراف قلعه بندهاى متعددى بسته و حوضهاى متعددى كنده بودند (بابر، همانجا).

چندیرى از 1260 تا 1275/1844ـ1858 در دست ارتش دولت بریتانیا بود (>فرهنگ جغرافیایى سلطنتى هند<، همانجا).

این شهر از گذشته‌هاى دور به بافتن نوعى پارچه ابریشمى زربافت، به نام موسلین، شهرت دارد (همان، ج 3، ص 202، ج10، ص 164).

---

منابع :
(1) ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت 1407/1987؛
(2) ابوریحان بیرونى، كتاب البیرونى فى تحقیق ماللهند، حیدرآباد، دكن 1377/1958؛
(3) بابر، امپراتور هند، بابرنامه، چاپ مانو ایزى نینك، كیوتو 1995ـ1996؛
(4) ابوالفضل‌بن مبارك علّامى، آئین اكبرى، چاپ سنگى، لكهنو 1892ـ1893؛
(5) محمدقاسم‌بن غلامعلى فرشته، تاریخ فرشته، یا، گلشن ابراهیمى، چاپ سنگى لكهنو 1281؛
(6) عثمان‌بن محمد منهاج‌سراج، طبقات ناصرى، چاپ عبدالحى حبیبى، كابل 1342ـ1343ش؛


(7) Bianca Maria Alfieri, Islamic architecture of the Indian subcontinent, photographs by Federico Borromeo, London 2000;
(8) The Imperial gazetteer of India, vol.3, 10, Oxford Clarendon Press, 1908;
(9) R. Nath, The art of Chanderi: a study of te 15th century monuments of Chanderi, New Delhi 1979;
(10) States atlas of India, ed. S. Muthiah and P. Poovendran, Delhi: Indian Book Depot, Map House, 1990.



/ چندرا شیكهر/