1) شهرستان چناران. در شمال استان خراسان رضوى قراردارد و مشتمل است بر بخش مركزى به مركزیت چناران و بخش گلبهار به مركزیت گلبهار (ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى، 1384ش، ذیل «استان خراسان رضوى»؛ نیز رجوع کنید به نقشه تقسیمات كشورى جمهورى اسلامى ایران). مهمترین كوه این شهرستان، كوه رادْكان (بلندترین قله ح 058 ،2 متر؛ جعفرى، ج 1، ص 271؛ فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 32، ص 102) و مهمترین رود آن كَشَفرود است (جعفرى، ج 2، ص 394ـ 395؛ قنبرى، ص 45ـ46).
دریاچه چشمهسبز، به مساحت حدود پانزده هكتار، در همین شهرستان و در 23 كیلومترى جنوب روستاى گلمكان واقع است (ییت، ص 329؛ قنبرى، ص 51؛ قس رزمآرا، ج 9، ص 366، كه چشمهسبز را در دوازده كیلومترى جنوب غربى گلمكان ذكر كره است؛ نیز رجوع کنید به چشمه*).
در این شهرستان معدن سنگ آهن، سنگ آهك، سنگ گچ، سنگ نمك، زغال سنگ، گِل سرخ یا گِل بره وجود دارد (فرهنگ جغرافیائى آبادیها، همانجا؛ فرهنگ جغرافیائى آبادیهاى كشور، استان خراسان رضوى، ص 28).
در 1375ش، جمعیت شهرستان چناران حدود 000، 107 تن بوده است، كه از آن میان حدود 000،32 تن شهرنشین و بقیه روستانشین بودهاند (مركز آمار ایران، 1376ش الف، ص یازده). مردم چناران، شیعه دوازدهامامیاند و به فارسى، كردى و تركى سخن میگویند (فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 32، ص 103). طوایف زعفرانلو، بادلانلو، توپكانلو، حمزهلو و كاویانلو در این شهرستان زندگى میكنند (ییت، ص 270؛ قنبرى، ص 121ـ 122). به نوشته ییت (همانجا)، چناران متعلق به كردهاى زعفرانلو* (نیز رجوع کنید به توحدى، ج 2، ص 163 به بعد) و در 1310ش، یكى از بلوكات ولایت مشهد بود (كیهان، ج 2، ص 184) و در 1329ش، با نام چناران رادكان بیزكى، دهستانى در شهرستان مشهد، استان نهم (ایران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 3، ص 71ـ74) و در 1355ش، بخشى به مركزیت رادكان و شهرى در شهرستان مشهد محسوب میشد (ایران. وزارت كشور، ذیل «استان خراسان»؛ ایران. وزارت كشور. معاونت برنامهریزى و خدمات مدیریت، ص 14). چناران در 9 اسفند 1368 شهرستان شد (ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى، 1382ش «ذیل استان خراسان»). در 1335ش، با تأسیس كارخانه قند در این ناحیه، فعالیتهاى اقتصادى این شهرستان افزایش یافت. در 1367ش نیز شهر جدید گلبهار، به منظور جذب و اسكان بخشى از سر ریز جمعیت مشهد، در شهرستان چناران تأسیس شد (عطاردى قوچانى، ج 2، ص 562ـ563، 569).
مهمترین آثار تاریخى این شهرستان، میل یا برج رادكان در آبادى رادكان*، بند اَخْلِمَد، و مقبره عبدالرحمان گهوارهگر متعلق به دوره صفوى است. روستاى ییلاقى اخلمد و چشمهسبز نیز از نقاط دیدنى این شهرستان است (فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 32، ص 103، 174؛ لباف خانیكى، ص 107، 136).
2) شهر چناران، مركز شهرستان. در حدود شصت كیلومترى شمالغربى مشهد، در راه اصلى مشهد ـ قوچان، در ارتفاع حدود 128 مترى، واقع است. رود رادكان از دوازده كیلومترى مشرق آن میگذرد. آب و هواى آن معتدل خشك است. بیشترین دماى آن حدود ْ37 در تابستان، كمترین آن حدود ْ15 در زمستان و میانگین بارش سالانه آن حدود 250 میلیمتر است (فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 32، ص 103؛ نیز رجوع کنید به نقشه تقسیمات كشورى جمهورى اسلامى ایران). چناران در 1346ش شهر شد (ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى، 1382ش، همانجا). در 1375ش، جمعیت آن حدود000 ، 32تن بود (مركز آمار ایران، 1376ش ب، ص هفتاد و هفت).
پیشینه. ظاهرآ اولینبار نام آن در منابع دوره صفوى آمده است. میرخواند (ج 6، ص 779ـ780) و روملو (ج 1، ص 473) در ذكر وقایع 855، آنجا را محل كشته شدن سلطان محمد، در نبرد با برادرش ابوالقاسممیرزا بابر*، دانستهاند و دولتشاه سمرقندى (ص 411) ضمن اشاره به این نبرد، «جناران» (چناران) را از نواحى اسفراین و دربند شقان ذكر كرده است. خواندمیر (ج 4، ص 112، 140) به جنگ 874 بین سلطان حسینمیرزا بایقرا* و میرزا یادگار محمد (نوه بایسنغر)، در چناران اشاره كرده است (نیز رجوع کنید به دولتشاه سمرقندى، ص 527؛ روملو، ج 2، ص720ـ721). یادگار محمد نیز در 875 به دستور سلطان حسین بایقرا در چناران كشته شد (خواندمیر، ج 4، ص 84ـ85).
از منابع دوره قاجار، مفتون دنبلى (ص 107، 109، پانویس 293، ص 154) و شمس بخارائى (ص 142، 225) و ییت (ص 270ـ271) به قلعه چناران اشاره كردهاند و در 1284 حكیمالممالك (ص 206) از بلوك چناران نام برده است.
مك گرگور در سفر خود در 1292/1875 به این نواحى، چناران را دهى «بَدمنظر»، با شصت خانوار جمعیت در مكانى مستحكم، در درهاى كوچك وصف كرده و به خرابههاى قلعهاى واقع در مكانى گود در نزدیكى آبادى چناران اشاره كرده و افزوده كه بخش چناران از مهمترین بخشهاست (ج 2، ص 96، 138). اعتمادالسلطنه در مطلعالشمس (ج 2، ص 567)، چناران را یكى از بلوكات و توابع مشهد و قصبه چناران را با سیصد خانوار ذكر كرده است. رود جارى در چناران از دو شعبه اخلمد و فریزى تشكیل شده و خرابه شهر قدیمى منیجان، منسوب به منیجه (منیژه)، دختر افراسیاب، نیز در این بلوك بوده است (حكیمالممالك، همانجا؛ اعتمادالسلطنه، 1367ـ1368ش، ج 4، ص 2267). اعتمادالسلطنه در مطلعالشمس (همانجا) نوشته كه قصبه چناران درگذشته بسیار آباد بوده است. وى در مرآةالبلدان (ج 4، ص 2265ـ2266)، به قلعه و دره و قریههایى با نام چناران، در بجنورد و تویسركان و نیشابور و بِزِنجان كرمان، اشاره كرده است.
بزرگانى از چناران برخاستهاند، از جمله شیخمحمد خالدِاسجیلى، عارف قرن هشتم، مدفون در آبادى اسجیل؛ خواجهداد (عارف احتمالا قرن چهارم و پنجم)، شیخ حافظ بهاءالدین عمر اَبَرْدهاى (عارف قرن هشتم) و عبدالرحمان گَهوارهگر (صوفى قرن هشتم و نهم)، هر سه مدفون در آبادى گلمكان (جامى، ص 451ـ453؛ قنبرى، ص 212ـ217).
منابع : (1) محمدحسنبن على اعتمادالسلطنه، مرآةالبلدان، چاپ عبدالحسین نوائى و میرهاشم محدث، تهران 1367ـ1368ش؛ (2) همو، مطلعالشمس، چاپ سنگى تهران 1301ـ1303، چاپ تیمور برهان لیمودهى، چاپ افست تهران 1362ـ1363ش؛ (3) ایران. وزارت كشور، تقسیمات كشور شاهنشاهى ایران، تهران 1355ش؛ (4) ایران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، كتاب جغرافیا و اسامى دهات كشور، ج 3، تهران 1331ش؛ (5) ایران. وزارت كشور. معاونت برنامهریزى و خدمات مدیریت. دفتر تقسیمات كشورى، اجراى قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات كشورى، تهران 1366ش؛ (6) ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى. دفتر تقسیمات كشورى، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ (7) همو، نشریه عناصر و واحدهاى تقسیمات كشورى (تا پایان آبان 1384)، تهران 1384ش؛ (8) كلیماللّه توحدى، حركت تاریخى كرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران، مشهد 1359ـ1373ش؛ (9) عبدالرحمانبن احمد جامى، نفحات الانس، چاپ محمودعابدى، تهران 1370ش؛ (10) عباس جعفرى، گیتاشناسى ایران، تهران 1368ـ 1379ش؛ (11) علینقیبن اسماعیل حكیمالممالك، روزنامه سفر خراسان، تهران 1356ش؛ (12) خواندمیر؛ (13) دولتشاه سمرقندى، كتاب تذكرةالشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن 1319/ 1901؛ (14) رزمآرا؛ (15) حسن روملو، احسنالتواریخ، چاپ عبدالحسین نوائى، تهران 1384ش؛ (16) شمس بخارائى، تاریخ بخارا، خوقند و كاشغر، چاپ محمداكبر عشیق، تهران 1377ش؛ (17) عزیزاللّه عطاردى قوچانى، فرهنگ خراسان: بخش طوس، تهران 1381ش؛ (18) فرهنگ جغرافیائى آبادیهاى كشور، استان خراسان رضوى، شهرستان چناران، تهران: سازمان جغرافیائى نیروهاى مسلح، 1384ش؛ (19) فرهنگ جغرافیائى آبادیهاى كشور جمهورى اسلامى ایران، ج :32 مشهد، تهران: سازمان جغرافیائى نیروهاى مسلح، 1368ش؛ (20) احمد قنبرى، جغرافیاى شهرستان چناران، مشهد 1381ش؛ (21) مسعود كیهان، جغرافیاى مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛ (22) رجبعلى لبافخانیكى، سیماى میراث فرهنگى خراسان، تهران 1378ش؛ (23) مركز آمار ایران. سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1375 شناسنامه آبادیهاى كشور، استان خراسان، شهرستان چناران، تهران 1376شالف؛ (24) همو، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1375 نتایج تفصیلى كل كشور، تهران 1376ش ب؛ (25) عبدالرزاقبن نجفقلى مفتون دنبلى، مآثر سلطانیه: تاریخ جنگهاى اول ایران و روس، چاپ غلامحسین زرگرینژاد، تهران 1383ش؛ (26) چارلز متكاف مك گرگور، شرح سفرى به ایالت خراسان و شمالغربى افغانستان در 1875، ج 2، ترجمه اسداللّه توكلى طبسى، مشهد 1368ش؛ (27) میرخواند؛ (28) نقشه تقسیمات كشورى جمهورى اسلامى ایران، مقیاس 000،500 ،1:2، تهران: سازمان نقشهبردارى كشور، 1383ش؛ (29) چارلز ادوارد ییت، سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه قدرتاللّه روشنى زعفرانلو و مهرداد رهبرى، تهران 1365ش.