چَغانْرود (سُرخان دریا) ، از ریزابه‌هاى مهم جیحون* در مغرب تاجیكستان و جنوب ازبكستان.

چغانرود از رشته كوههاى حِصار (یا گیسارسكى/ گیسار) و زَرافشان (رجوع کنید به بُتَّم*) سرچشمه می‌گیرد كه قله‌هایى با بیش از 500،4 متر ارتفاع (با برف دائمى) دارند. طول آن از آبادى قَراوُل تپه (در قسمت وسط) تا مصب رود حدود 175 كیلومتر و از سرچشمه تا مصب حدود 297 كیلومتر است (د. تاجیكى، ج 7، ص176). این رود با جهت عمومى شمال‌شرقى ـ جنوب غربى، بالاتر از شهر ترمذ*، در ارتفاع حدود 302 مترى به جیحون می‌ریزد. قسمت علیاى چغانرود از مرز جمهوریهاى ازبكستان و تاجیكستان می‌گذرد. این رود هفتمین و آخرین ریزابه مهم سمت راست جیحون است و دره چغانرود، حاصلخیزترین دره شاخه‌هاى جیحون به شمار می‌آید (د. اسلام؛ چاپ دوم؛ د. ایرانیكا، ذیل مادّه؛ بارتولد، 1350ش، ص 100).

حوضه آبریز چغانرود حدود500 ، 13 كیلومتر مربع وسعت دارد و قسمت علیاى آن حدود 60% مساحت حوضه را در برمی‌گیرد (رجوع کنید به د. تاجیكى، همانجا). حوضه‌هاى آبریز كافِرْنِگان در مشرق و شِرآباد در مغرب چغانرود است. در حوضه آبریز چغانرود، علاوه بر چغانرود، كه از به‌هم پیوستن چند رود كوچك از جمله توپَلَنگ و قَره‌طاغْ دریا تشكیل می‌شود، رودهاى دیگرى نیز جریان دارند، از جمله بایسون‌دره، وَخْشْوار، خواجه پاك، سَنگَردَك و كانی‌كان (همه از ریزابه‌هاى چغانرود). بیشتر ریزابه‌ها از كرانه راست به چغانرود می‌ریزند. دماى حوضه آبریز چغانرود از ْ3 در زمستان تا ْ32 در تابستان و میانگین بارش سالانه آن از 120 تا 130 میلیمتر (در ارتفاعات تا 350 میلیمتر) متغیر است (همانجا؛ د. ازبكستان شوروى، ج 10، ص 439).

میانگین میزان آبدهى چغانرود 120 متر مكعب در ثانیه (سالانه حدود 8ر3 میلیارد مترمكعب) است كه 70% از این مقدار از رشته كوه حصار تأمین می‌شود (د. ازبكستان شوروى، ج 10، ص439). بیشترین میزان‌آبدهى چغانرود در خرداد و كمترین‌آن در شهریور و مهر است. اهالى منطقه از آب آن براى مصارف گوناگون، از جمله كشاورزى، استفاده می‌كنند. ظاهرآ بیشترین مصرف در حد فاصل آبادى قراول‌تپه تا آبادى مَنْگُذَر (در قسمت سفلاى رود) است. همچنین براى استفاده بیشتر، آبراهه‌ها و آب‌انبارهاى متعددى در مسیر چغانرود احداث شده است. آب آن در بیشتر ماههاى سال گل‌آلود است (همان، ج10،ص439؛ رت‌ولادزه و امین‌اف، ص78). چغانرود گاهى، به‌سبب مصرف بیش از اندازه و آبیارى مزارع، بدون آب است (بارتولد، 1350ش، ص 100).

نام چغانرود (در دیوان فرخى سیستانى، ص :189 چغانی‌رود) از نام ناحیه قدیمى چَغانیان* گرفته شده (بارتولد، 1358ش، ص 13) و در نوشته‌هاى فارسی‌زبانان، چَغان‌رود (حدودالعالم، ص 41) یا جَغان‌رود (شرف‌الدین على یزدى، ج 1، ص 147) و در منابع عربى، نهر صَغانیان (بلاذرى، ص 589؛
ابن‌خرداذبه، ص 33ـ34؛
قزوینى، ص 525؛
ابوالفداء، ص505) ذكر شده است. جاده ابریشم از دره چغانرود می‌گذشت (ماركوارت، ص 94). در سده سوم، طول چغانرود براساس فاصله شهرهاى كنار آن، مانند ترمذ، صَرْمَنْجان، دارَزَنْجى، چَغانیان و همواران، 37 فرسخ و پهناى دره چغانرود میان دو تا سه فرسخ ذكر شده است (ابن‌خرداذبه، همانجا). ابن‌رسته (ص 93) چغانرود را زامُل نامیده و سرچشمه آن را قسمت بالاى بلاد راشت، میان واشْجِرْد و چغانیان، دانسته است. وى از رودهاى كوچكى به نام كَمروذ، نَهامروذ و خاورروذ (امروزه قره‌طاغ‌دریا، توپلنگ و سَنگَردَك در قسمت علیاى چغانرود رجوع کنید به بارتولد، 1977، ص 72)، كه نزدیك شهر چغانیان به چغانرود می‌ریزند، و نیز از ناحیه‌هاى اطراف چغانرود نام برده است. در سده چهارم، اهالى چغانیان و ترمذ از آب چغانرود و ریزابه‌هاى آن می‌آشامیدند و زمینهاى كشاورزی‌را آبیارى می‌كردند، اما گاه این رود، به‌رغم زمستانهاى پربرف و باران (در سرچشمه)، بدون آب بود (اصطخرى، ص298؛
مقدسى، ص283). ماركوارت (ص82) نهر صَرمَنجى را ــكه ابن‌حوقل (ص 460) آن را پنجمین ریزابه جیحون معرفى كرده ــ با قره‌طاغ دریا مطابق دانسته است.

امروزه چغانرود غالبآ سرخان دریا نامیده می‌شود و بیشتر مسیر آن در ولایت سرخان‌دریاى ازبكستان است. به‌قسمت علیاى آن تا آبادى ده نو (در حدود 135 كیلومترى جنوب ترمذ) قره‌طاغ دریا می‌گویند (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا؛
بارتولد، 1977، ص 72ـ 73؛
نیز رجوع کنید به لسترنج، ص440). دریاچه یوژنو سرخانسكویه در قسمت سفلاى رود، در جنوب شهر شُورچى، در ازبكستان قرار دارد. در مسیر رود، از شهر ترمذ تا دوشنبه (پایتخت تاجیكستان)، جاده‌اى در كرانه راست چغانرود كشیده شده است. آبادیهاى رِگَر، پَختَه‌آباد، سرآسیا/ سارى آسیا (یا نوندك)، ده نو، قُم قورقان و جَرقورقان از مهم‌ترین آبادیهاى مسیر رود به شمار می‌روند.

نیز رجوع کنید به چغانیان*

---

منابع :
(1) ابن‌حوقل؛
(2) ابن‌خرداذبه؛
(3) ابن‌رسته؛
(4) اسماعیل‌بن على ابوالفداء، كتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس 1840؛
(5) اصطخرى؛
(6) واسیلى ولادیمیروویچ بارتولد، آبیارى در تركستان، ترجمه كریم كشاورز، تهران 1350ش؛
(7) همو، گزیده مقالات تحقیقى، ترجمه كریم كشاورز، تهران 1358ش؛
(8) بلاذرى (بیروت)؛
(9) حدودالعالم؛
(10) شرف‌الدین على یزدى، ظفرنامه : تاریخ عمومى مفصل ایران در دوره‌تیموریان، چاپ محمد عباسى، تهران 1336ش؛
(11) علی‌بن جولوغ فرخى سیستانى، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقى، تهران 1371ش؛
(12) زكریابن محمد قزوینى، آثار البلاد و اخبارالعباد، بیروت 1404/1984؛
(13) مقدسى؛
(14) نقشه راهنماى افغانستان، مقیاس000‘600 ‘1:1، تهران:گیتاشناسى،1994؛
(15) نقشه‌راههاى كشورهاى آسیاى مركزى، ازبكستان، تاجیكستان، تركمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، مقیاس 000‘500 ‘ 1:3، تهران: گیتاشناسى، (بی‌تا.)؛


(16) Vasily Vladimirovich Barthold, Turkestan down to the Mongol invasion, [English translation], London 1977;
(17) EIr., s.v. "Caganrud" (by C. Edmund Bosworth);
(18) EI2. s.v.

(19) "Caghan-Rūd" (by B. Spuler);
(20) Ensiklopediyayi Savetii Tajik, Dushanbe 1978-1988;
(21) Guy Le Strange, The land of the Eastern Caliphate, London 1966;
(22) Joseph Marquart Wehrot und Arang: Untersuchungen zur Mythischen und geschichtlichen Landeskunde von Ostiran, Leiden 1938;
(23) Edvard Vasil'evich Rtveladze and Muradjon Aminov, Surkhandaria, ed. Nurislam Tukhliev, Tashkent 1996;
(24) The Times atlas of the world, London: Times Books, 1992;
(25) Uzbek Savet Ensiklopediyasι, Tashkent 1971-1980.

/ وحید ریاحى /