بحرالعلوم ، سیدمحمّدمهدی بن مرتضی بن محمد بروجردی طباطبایی ، از مشاهیر علمای امامیّه در قرن دوازدهم ، متبحّر در فقه و اصول و حدیث و کلام و تفسیر و رجال . در 1155 (و به قولی در 1154) درکربلا متولد شد. پدر و اجداد او از دانشمندان سرشناس بودند و با بعضی از خاندانهای علمی شیعه ، از جمله خاندان مجلسی ، خویشاوندیِ سببی یا نسبی داشتند و به دلیل همین پیوند خانوادگی ، بحرالعلوم از مجلسیِ اول به عنوان جد و از مجلسیِ دوم به عنوان خال (دایی ) خود یاد می کند (قمی ، ج 2، ص 62). بحرالعلوم تحصیلات خود را در زادگاهش نزد پدر و شیخ یوسف بحرانی * (صاحب حدایق ) آغاز کرد، و بعد به نجف رفت و نزد شیخ مهدی بن محمد فتونی عاملی و شیخ محمدتقی دورقی و شیخ محمد باقر هزارجریبی به کسب علم پرداخت . سپس به کربلا بازگشت و به حوزة درس وحید بهبهانی ( رجوع کنید به بهبهانی * ، آقا محمدباقر) پیوست (بحرالعلوم ، 1363 ش ، ج 1، مقدمه ، ص 66؛ مدرس تبریزی ، ج 1، ص 234؛ حبیب آبادی ، ج 2، ص 416). پس از آنکه وحید به علت کهولت درس خود را تعطیل کرد، به توصیة استاد به نجف بازگشت و در آنجا حوزة درسی تشکیل داد. شاگردان بسیاری تربیت کرد و به عده ای از علما اجازة روایت داد، که از آن جمله اند: سیّد صدرالدین عاملی * ؛ شیخ جعفر نجفی * ، صاحب کشف الغطاء ؛ سیدجواد عاملی * ، صاحب مفتاح الکرامة ؛ شیخ ابوعلی حائری * ، صاحب منتهی المقال ؛ ملااحمد نراقی * ؛ سیدمحمد مجاهد * ؛ سیدابوالقاسم خوانساری * (که بحرالعلوم از او حکمت و کلام می آموخت و او نزد بحرالعلوم فقه و اصول می خواند)؛ شیخ اسداللّه شوشتری ؛ میرزا محمد نیشابوری معروف به اخباری * ؛ حجت الاسلام شفتی * ، شیخ محمدعلی اعسم ؛ سید دلدارعلی هندی (خوانساری ، ج 7، ص 204؛ امین ، ج 10، ص 159ـ160).

بحرالعلوم در 1186 به مشهد سفرکرد و هفت سال در آنجا اقامت گزید. در این مدت گذشته از شرکت در مجالس علمی و مباحثه با علما، نزد میرزامهدی شهید خراسانی به فراگیری فلسفه پرداخت و این حکیم او را به سبب مقام شامخ علمیش بحرالعلوم خواند. این لقب که پیش از آن به کسی اطلاق نشده بود بعدها عنوان خاندان وی شد که تا امروز به آن شهرت دارند (بحرالعلوم ، 1363 ش ، ج 1، مقدمه ، ص 43؛ امین ، ج 10، ص 159).

در 1193 به حج رفت و در مدتی که در حجاز بود، گذشته از اقدامات سودمند دینی ، به تدریس فقه مذاهب اربعه پرداخت و افراد بسیاری در حلقة درسی او شرکت کردند. دیگر از سوانح مهمّ زندگی او مناظرة کلامی با دانشمندان یهود در منطقة ذی الکِفْل بود که بر اثر آن ، گروه بسیاری به اسلام گرویدند (بحرالعلوم ، 1363 ش ، ج 1، مقدمه ، ص 50ـ66؛ مدرس تبریزی ، همانجا؛ حبیب آبادی ، ج 2، ص 417). گزارش کامل این مناظره را چندتن از حاضران در مجلسِ بحث ، از جمله صاحب مفتاح الکرامة ، ثبت کرده اند. بحرالعلوم در 1212، در 57 سالگی ، درگذشت و نزدیک آرامگاه شیخ طوسی در نجف به خاک سپرده شد (امین ، ج 10، ص 158؛ قمی ، همانجا؛ حبیب آبادی ، ج 2، ص 426).

بحرالعلوم که دریکی از درخشانترین دوره های علمی شیعه می زیست ، در بعضی از علوم دینی سرآمد اقران بود، و دربعضی دیگر آگاهی لازم را داشت ، ازینرو ریاست عامّه به او منتقل شد. سیّد صدرالدین عاملی در گزارش خود گفته است که در نجف عدّه ای بحرالعلوم را در فقه برتر از شیخ جعفر نجفی می دانند و خود می افزاید که این سخن چندان هم دور از واقع نمی نماید (امین ، همانجا).

شهامت اخلاقی و روحیة اصلاح طلبی بحرالعلوم سبب شد که در دوران ریاست عامّه ، در اجرای تکالیف اجتماعی ـ دینی با بزرگان معاصر خود همکاری کند، از جمله در مسایل فتوایی مردم را به تقلید از شیخ جعفر نجفی رهنمون شد و برای قضا و رسیدگی به خصومات ، شیخ محیی الدین و برای اقامة جماعت ، شیخ حسین نجف عالم و زاهد و امام جماعت مسجد هندی را معرّفی کرد. همچنین شاگرد برجستة خود سیدجواد عاملی * ، مؤلف مفتاح الکرامة ، را به تدوین کتب ، از جمله تقریرات درس خود او، که محور آن کتاب وافی فیض کاشانی بود، تشویق کرد. خود او نیز علاوه برتدریس فقه و حدیث ، به امور مردم رسیدگی می کرد (همان ، ج 10، ص 159). در گشودن مشکلات دینی و اجتماعی و برآوردن حوایج نیازمندان کوشا بود و از جمله اقدامات مؤثر او، تعیین دقیق میقاتهای احرام و مشخص کردن محدودة مواقف حج است که در دوران توقف وی در مکه صورت گرفت .

تقوای بحرالعلوم ، ضمن اجتناب از هرگونه سخت گیری در امورجاری زندگی ، و نیز سخاوت و همت بلند او زبانزد همگان بود، چندان که برخی به گرایشهای عرفانی در وی معتقد شده اند. به هرحال تأثیر این گرایش را در دست پروردگان و برخی از علمای پس از او نمی توان انکار کرد. همة معاصران بحرالعلوم به مقام علم و تقوای او اذعان کرده اند. حتی استاد او، وحید بهبهانی ، در سالهای پایانی عمر، چون زوال ملکة اجتهاد را در خود احتمال می داد، در مسایل فقهی از او نظرخواهی می کرد (حبیب آبادی ، ج 2، ص 416). خبر تشرف وی به حضور امام دوازدهم عجل اللّه تعالی فرجه به حد تواتر رسیده است و اصل این تشرف را هیچیک از دانشمندان معاصر یا متأخر از او، انکار نکرده اند. میرزای قمی ، مؤلف قوانین الاصول ، که خود در ایران مرجعیّت داشت و مانند بحرالعلوم از شاگردان برجستة وحید بهبهانی بود، در سفری به عراق ، به دیدار سیّد بحرالعلوم رفت و پس از خلوت شدن مجلس ، ضمن اشاره به مقام معنوی او و تشرّف به دیدار امام عصر عجل اللّه تعالی فرجه از وی خواست نکاتی را از آنچه دیده است بازگوید. بحرالعلوم خواست او را فقط به طور سربسته اجابت کرد و رشتة سخن را تغییر داد. نوری (1321، ج 3، ص 383) او را از این جهت فقط همردیف سیّدبن طاووس دانسته است . با اینهمه وقتی که از وی دربارة امکان ملاقات باحضرت حجّت عجل اللّه تعالی فرجه در دوران غیبت سؤال شد، پاسخ داد که در احادیث شیعه روایاتی مبنی بر تکذیب مدّعیان رؤیت وارد شده است (نوری ، 1403، ص 236؛ نیز رجوع کنید به غیبت * ). مقام تقوا او را در موقعیتی قرار داده که به گفته مامقانی (ج 1، بخش 1، ص 156، ج 3، بخش 1، ص 261)، شخصیّت حدیثی وی برتر از وثاقت و فروتر از عصمت است .

بحرالعلوم به عربی شعر می سرود و از جملة آثار او منظومه ای است در رثای امام حسین علیه السّلام ، که به اقتفای دوازده بند محتشم سروده است (بحرالعلوم ، 1408، ص 207 ـ 216). علاوه بر این ، عالمان دینی را نیز به آگاهی از فنون ادب تشویق می کرد و شاعران مذهبی را محترم می شمرد. تقدیر و تکریم او از شیخ کاظم اُزری ، مرثیه سرای برجستة عراقی ، معروف است (امین ، ج 9، ص 11).

بحرالعلوم به رغم دانش فراوان ، چندان توفیق تألیف نیافت . سبب عمدة این امر را احتیاط و دقت بیش از حدّ او در نوشتن ذکر کرده اند. آثار چندی از او برجای مانده که برخی از آنها عبارت اند از: 1) المصابیح ، در عبادات و معاملات ، که از زمان تألیف تاکنون موردتوجه فقها بوده است ؛ 2) الدرّة النجفیّة ، که در آن دو باب طهارت و صلاة در بیش از 000 ، 2 بیت به نظم درآمده و برآن شرحهای فراوان نوشته شده است ؛ 3) مشکاة الهدایة ، که در واقع روایت منثور الدرّة النجفیّة در باب طهارت است ؛ 4) الفوائدالرجالیّة ، درعلم رجال که به معرفی خاندانهای معروف علمی و حدیثی و راویان و عالمان امامی و مطالب متفرقه دربارة کتب حدیث و رجال اختصاص دارد و نکاتی نو از مباحث رجالی در آن تبیین شده است ؛ 5) تحفة الکرام فی تاریخ مکّة و البیت الحرام ، دربارة وجه تسمیه و حدود و نقشه و نیز تاریخ بنای کعبه در روایات تاریخی دربارة تأسیس و تجدید بناهای مختلف مکه ، و نیز تاریخ بنای مسجدالحرام و ضمایم آن از قبیل صفا و مروه ؛ 6) دیوان شعر، که افزون بر هزار بیت و بیشتر در مدح و رثای اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم است (بحرالعلوم ، 1363 ش ، ج 1، مقدمه ، ص 94 ـ 95؛ امین ، ج 10، ص 160؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 21، ص 81؛ حبیب آبادی ، ج 2، ص 419ـ421؛ زرکلی ، ج 7، ص 113). علاوه بر این کتابها، بحرالعلوم بیش از هفده رساله دربارة موضوعات مختلف فقهی و اصولی تألیف کرده است . رساله ای نیز دربارة سیروسلوک به او نسبت داده شده است که عده ای ، به لحاظ عدم انطباق برخی مطالب آن با موازین و آرای شیعی ، چنین نسبتی را منکرند.

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) محسن امین ، اعیان الشیعة ، بیروت 1403/1983؛
(3) محمد مهدی بن مرتضی بحرالعلوم ، رجال السید بحرالعلوم : المعروف بالفوائد الرجالیة ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم ، تهران 1363 ش ؛
(4) همو، «العقود الاثنی عشر فی رثاء سادات البشر للسید بحرالعلوم »، تراثنا ، سال 3، ش 10 (محرم 1408)؛
(5) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، استانبول 1972، ج 1، ص 461، ج 2، ص 242؛
(6) تحفة الکرام فی تاریخ مکة و المسجد الحرام ، نسخة خطی کتابخانة مدرسة فیضیة قم ، ش 973؛
محمدعلی حبیب آبادی ، مکارم الا´ثار در احوال رجال دورة قاجار ، اصفهان

(7) 1362ـ1364 ش ؛
(8) محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات ، ج 7، چاپ اسداللّه اسماعیلیان ، قم 1392؛
(9) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیر نظر محمد معین ، تهران 1325ـ1361 ش ، ذیل «بحرالعلوم ، محمد مهدی بن مرتضی »؛
(10) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(11) عباس قمی ، کتاب الکنی والالقاب ، صیدا 1358؛
(12) عبداللّه مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، نجف 1349ـ1352؛
(13) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(14) حسین بن محمد تقی نوری ، جنة المأوی ، در مجلسی ، بحارالانوار ، ج 53، بیروت 1403/1983؛
(15) همو، مستدرک الوسائل ، ج 3، تهران 1321.

/ محمّدرضا انصاری ، با اضافاتی از گروه معارف /