چِسْتِربیتی ، كتابخانه، كتابخانهای در شهر دوبلینِ ایرلند، حاوی كتابهای فراوان هنری و نفیس و خطی از سراسر جهان از جمله كتابهای متعلق به جهان اسلام، بنیان گذاشته سِر آلفرد چستربیتی در اوایل سده بیستم. آلفرد چستربیتی در 1875/1292 در نیویورك بهدنیا آمد و در 1896/1314 از مدرسه معدن كلمبیا فارغالتحصیل شد (جیمز، 1981، ص 5). او كه به نسخههای خطی و آثار هنری علاقهمند بود (آربری، 1955ـ1966، ج 1، پیشگفتار چستربیتی، ص VII )، در 1911/ 1329 با مجموعهای از كتابهای چاپی و شماری نسخه خطی غربی به لندن رفت (جیمز، 1981، همانجا) و در 1913/ 1331 در سفری به مصر، شیفته نسخههای خطی شرقی و قرآنی شد و هسته اولیه كتابخانه خود را شكل داد (بویلان، ذیل "Beatty, Sir Alfred Chester" ).
چستربیتی در فاصله بین دو جنگ جهانی، در اقامتگاه زمستانیاش در مصر، دستنویسهای زیبایی خریداری كرد (جیمز، 1981، همانجا) و بهویژه پس از 1920/ 1339، كه با سقوط فرمانروایی عثمانی بسیاری از نسخههای خطی و آثار هنری اسلامی فروخته شد، در شمار خریداران مهم این آثار در آمد (همان، ص 4). او تا 1950/1329 ش در لندن از مجموعه خود نگهداری میكرد ولی در آن سال به دوبلین رفت (همان، ص 5؛ قس بویلان، همانجا: 1953) و در آنجا ساختمانی برای ایجاد كتابخانه تخصصی و نگهداری مجموعه كتابهای چاپی ونسخههای خطی در اختیارش نهاده شد. در 1957/1336 ش، وی به عنوان «نخستین شهروند افتخاری ایرلند» برگزیده و تالار بزرگی نیز برای نمایش نسخههای خطی اسلامی به ساختمان كتابخانه افزوده شد ( د. ایرانیكا، ذیل " The Chester Beatty Library. I"؛ «كتابخانه چستربیتی ( و گالری هنر شرقی ) »، ص 11).
پس از درگذشت چستربیتی در 1968/1347 ش، بنا بر وصیت او، كتابخانهاش به مردم ایرلند هدیه شد (جیمز، 1981، ص 6). از آن پس، كتابخانه زیر نظر هیئت امنا و با كمكهای مالی دولت ایرلند اداره میشود (كتابخانه چستربیتی، 2004؛ رحیمی ریسه، ص60). ساختمان كتابخانه در 1974ـ 1975/ 1353ـ1354 ش توسعه یافت (جیمز،1981؛ «كتابخانه چستربیتی ( و گالری هنرشرقی ) »، همانجاها). در 1999/1378 ش، كتابخانه به محل جدیدش در قصر دوبلین انتقال یافت و در 19 بهمن 1378/ 7 فوریه 2000، در یكصد و بیست و پنجمین سال تولد چستربیتی، بازگشایی شد (كتابخانه چستربیتی، 2004).
دستنویسهای كتابخانه چستربیتی بسیار متنوع است؛ دستنویسهای غیراسلامی آن شامل كتابهای پاپیروسی مانوی قبطی، دستنویسهای ارمنی، تبتی، یهودی و مسیحی است كه گنجینه شناسان از میان این دسته از نفایس كتابخانه، برای پاپیروسهای مصری و یونانی،كه از مهمترین مدارك مكتوب عهد جدید ند، ارزش و اهمیت بیشتری قائل شدهاند (رجوع کنید به رحیمیریسه، ص 61؛ < دایره المعارف دین >، ج 2، ص 195؛ د. ایرانیكا، ذیلThe Chester Beatty" Library.III").تاریخ كتابت بسیاری از این پاپیروسها به قرن سوم و چهارم میلادی برمیگردد (رجوع کنید به همانجاها). هربرت تامسون در 1932/ 1311 ش این مجموعه را به چاپ رساند (پیرسون، ص 138ـ139).
مجموعه قرآنهای كتابخانه چستربیتی را مهمترین و نفیسترین مجموعه قرآنی بیرون از خاورمیانه دانستهاند. بینظیرترین قرآن این مجموعه نسخهای به شماره 41، به خط نَسخ علیبن هلال معروف به ابنبوّاب *، است كه در 391 كتابت شده است (رجوع کنید به جیمز، 1980، ص 32ـ33؛ همو، 1981، ص 4، 8). بیست و دو قرآن به خط كوفی عربی، هفده قرآن به خط كوفی ایرانی و نُه قرآن به خط نسخ كهن، از نفیسترین قرآنهای این مجموعه است. علاوه بر اینها، قرآنهای مملوكی، مغربی، تركی، هندوپاكستانی، افریقایی و چینی در این كتابخانه هست. برای قرآنهای این مجموعه تاكنون سه فهرست تهیه شده است: فهرست دیوید استورم رایس (چاپ نشده)، فهرست آرتور جان آربری (چاپ 1967) و فهرست دیوید جیمز (چاپ 1980؛ رجوع کنید به < سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی >، ج 2، ص 58 ـ 61؛ رحیمی ریسه، ص 61ـ62).
در میان دستنویسهای عربی این كتابخانه نیز نسخههای منحصر به فردی یافت میشود، از جمله 27 قطعه پاپیروس مصری شامل نامهها، اسناد و فقراتی از معلقات سبع. فهرستهای منتشر شده و منتشر نشده بسیاری برای این دستنویسهای عربی تهیه شده است: پاول كاله در دهههای 1930 و 1940/ 1310 و 1320 ش فهرستی توصیفی و مفصّل از 1030 دستنویس فراهم آورد كه نسخه اصلی این فهرستِ منتشر نشده در كتابخانه نگهداری میشود. آرتور جان آربری 500 ، 2 دستنویس را به اختصار معرفی كرد. فهرست او با نام<كتابخانه چستربیتی: فهرستی از مخطوطات عربی > در هشت جلد، از 1955 تا 1966، بهچاپ رسید. مانفرد اولمان، در فاصله سالهای 1974 تا 1976، فهرستی دو جلدی و مفصّل از دستنویسهای عربی را در موضوع كیمیا، با نام < معرفی دستنویسهای كیمیا در كتابخانه چستربیتی >، چاپ كرد. این فهرست شامل 22 مجموعه دستنویس است كه مجموعاً 158 كتاب و رساله در علم كیمیا را دربردارد (رجوع کنید به < سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی >، ج 2، ص 59؛ رحیمی ریسه، ص 62ـ67).
مجموعه فارسی كتابخانه چستربیتی شامل 454 دستنویس و برخی از نفیسترین دیوانهای مذهَّب و مصور است، از جمله گزیده رباعیات خیام، جلد دوم از یك شاهنامه كهن دو جلدی، نسخهای از گلستان سعدی به خط جعفر بایسنغری*(تاریخ كتابت حدود 830) همراه با هشت نگارگری (مینیاتور) به سبك كمالالدین بهزاد، نسخهای مذهّب از كلیات سعدی (تاریخ كتابت 856)، نسخهای از بوستان سعدی (تاریخ كتابت 915) با تصویری از سعدی به رقم بهزاد و نسخههای نفیسی از خمسه نظامی (آربری، 1340 ش، ص 105ـ107؛ نیز رجوع کنید به رابینسون، ص 739ـ743). آربری، مجتبی مینوی، بلوشه، رابینسون و ویلكنسون، در مجموعهای سه جلدی به نام <كتابخانه چستربیتی: فهرستی از دستنویسها و نگارگریهای ایرانی >، فهرستی توصیفی از 298 اثر این مجموعه را بین سالهای 1959 تا 1962 بهچاپ رساندند (< سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی>،ج 2، ص 58؛ رحیمی ریسه، ص 67). مینورسكی نیز فهرستی برای 93 دستنویس تركی این كتابخانه، در 1958/1337 ش تهیه و منتشر كرد (برای دیگر فهرستهای این كتابخانه و ترجمههای عربی فهرستهای مذكور رجوع کنید به < سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی >، ج 2، ص 56 ـ 61؛ پیرسون، جاهای متعدد؛ رحیمی ریسه، ص 61ـ 68؛ سزگین، ص 61ـ62).
مجموعهای از نفیسترین جلدهای دوره اسلامی نیز بر غنای گنجینه نسخههای خطی كتابخانه چستربیتی افزوده است. این جلدها، كه اغلب متعلق به كتابهای ایرانی و مصری و تركیاند، در بخش جداگانهای از كتابخانه به نمایش گذاشته شدهاند (جیمز، 1980، ص 118 ـ 119؛ همو،1981، ص 5). همچنین مجموعهای از مكاتبات چستربیتی با دلالان و كتابفروشان و كتابشناسانِ كشورهای گوناگون در كتابخانه نگهداری میشود؛این مكاتبات حاكی از تاریخچه فعالیتهای چستربیتی از 1914 به بعد و نیز اطلاعاتی در باره برخی دستنویسهاست كه وی موفق به خریداری آنها نشد (رحیمی ریسه، ص 61).
ریزفیلم (میكروفیلم) شماری از نسخههای كتابخانه چستربیتی در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران (برای نمونه رجوع کنید به دانشپژوه، ج 1، ص 57 ـ 58، 91، 164 و جاهای دیگر) و كتابخانه آیتاللّه مرعشی نجفی، در قم (برای نمونه رجوع کنید به حائری، ج 1، ص70ـ73، 87 ـ 88، 117ـ 118 و جاهای دیگر) موجود است. در پایگاه اینترنتی كتابخانه چستربیتی (به نشانی www.cbl.ie )، در باره مؤسس و تاریخچه تأسیس كتابخانه، گنجینههای شرقی و اسلامی و غربی كتابخانه، گزیدهای از آثار هنری و نقاشیهای كتابخانه و نیز خدمات،انتشارات و برنامههای آینده این مركز اطلاعات روزآمد داده میشود.
(8) Arthur John Arberry, The Chester Beatty Library: a handlist of the Arabic Manuscripts , Dublin 1955-1966; (9) Henry Boylan, A dictionary of Irish biography , Dublin 1979; 10- The Chester Beatty Library. [On-line( Available: http//www.cbl.ie )26 Sep.2004(; (11) EIr. , s.vv. "The Chester Beatty Library. I: The library and its founder" (by Wilfrid Lockwood), "ibid. III: Coptic Manichean Manuscripts" (by Michel Tardieu); (12) The Encyclopedia of religion , ed. Mircea Eliade, New York 1987, s.v. "Biblical literature: New Testament" (by Raymond F. Collins); (13) David James, Islamic masterpieces of the Chester Beatty Library , London 1981; (14) idem, Qur'ans and bindings from the Chester Beatty Library , )London] 1980; (15) J. D. Pearson, Oriental manuscripts in Europe and North America , Switzerland 1971; (16) World survey of Islamic manuscripts , ed. Geoffrey Roper, London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 1992-1994.