responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 540

 

بحرالروم ، (دریای یونانیان ) یا البحرالرومی ، نامهای دیگر مدیترانه است که از دورانهای قدیم مخصوصاً به شرق مدیترانه ، یعنی جایی که احتمال تلاقی با بحریة روم شرقی می رفت ، اطلاق می شده است . با گسترش فتوحات مسلمانان ، این نامها بر سراسر مدیترانه اطلاق شد و هنوز هم بحرالروم نام متداول این دریاست که آن را البحرالشامی یا بحرالشام و بحرالمغرب نیز نامیده اند.

دریایی که به اینهمه نام خوانده شده است ، به زعم جغرافیدانان مسلمان ، در مسافتی دور از مغرب تنگة جبل طارق (زُقاق ) آغاز می شد؛ و آن را خلیجی از دریای مغرب (البحر المحیط المغربی ) نیز می دانستند. افسانه های رایج حاکی از آن بود که بحرالروم بر اثر حفر تنگة جبل طارق به وسیلة بَنْودَلوُکَه در سرزمینی که قبلاً خشکی بوده به وجود آمده است . بنودلوکه از اخلاف ملکه دَلوُکه بوده اند که بر اساس این افسانه ها پس از فرعون و خروج بنی اسرائیل در مصر حکومت می کرده است (مسعودی ، 1861ـ1877، ج 2، ص 398) و برای ایجاد سد میان خود و شاه یونان ، به حفر تنگه اقدام کرد (قزوینی ، ص 123). به موجب افسانه ای دیگر، حفر تنگه و اتصال بحرالروم به بحرالمحیط به دستور اسکندر و به درخواست اسپانیاییهای قدیم (اِشْبان ) که می خواستند از بربرها جدا باشند، ایجاد شده است (نُوَیری ، ج 1، ص 231ـ232). دمشقی (ص 137) از پلی افسانه ای که گویند اسکندر به همین مناسبت بنا نهاده شرح مفصّلی ، همراه با نقشة آن ، آورده است .

وصفهای بحرالروم بترتیب از مغرب آغاز می شود و معمولاً، در امتداد ساحل جنوب ، به سمت مشرق پیش می رود؛ بدین ترتیب از سَلا * یا حتی السُوس * الاَقصی ' و پس از طَنْجَه * و سَبْتَه * (سوتا ) به طَرَابُلُس و اسکندریه و دهانه های نیل و بعد به سمت شمال در طول ساحل شام به اَنطاکیه و بندرگاهش موسوم به سُوَیْدِیَّه تا ثُغور (مرزها) و از آنجا به سمت مغرب در طول ساحلِ بلاد روم (آسیای صغیر) به قسطنطنیه و الارض الصغیره (خاک اصلی یونان ) و بَلْبُونُس و قَلَّورِیَه و اَنکُوَرْدَه و افْرَنْجَه (فرانسه ) و مجدداً به سمت جنوب به طرف اَنْدَلُس (اسپانیا؛ برای مثال رجوع کنید به ابن حوقل ، 1967، ص 190ـ 191). البته چنین می پنداشتند که هرکس می تواند، لااقل نظراً، بحرالروم را دور بزند تا به نقطه ای در اسپانیا مقابل جایی که از آن حرکت کرده برسد؛ و دیگر اینکه تمام کشورهای جنوب آن ، مسلمان و ممالک شمال آن مسیحی اند. دربارة ابعاد دریای روم ، اقوال مختلف است ؛ مسعودی طول آن را حدود 000 ، 8 و عرض آن را 965 تا 290 ، 1 کیلومتر دانسته ، ولی از تخمین دیگری که به کِندی و شاگردش سرخسی نسبت داده اند، یعنی طول 650 ، 9 و عرض 643 کیلومتر، نیز اطلاع داشته است (1967، ص 56؛ و نیز همو، 1861ـ1877، ج 1، ص 259). ابن فقیه (ص 7) طول دریای روم را از انطاکیه تا جزایر سعادت (جزایر قناری ) 500 ، 2 فرسخ و عرض آن را 500 فرسخ دانسته و مقدسی نیز (ص 14) همین ابعاد را از او نقل کرده است . مسعودی (1861ـ1877، ج 1، ص 282) متذکر شده است که دریانوردان در این باره با فلاسفه اختلاف عقیده داشته و ابعاد بحرالروم را بیشتر می دانسته اند (طول واقعی دریای روم حدود 900 ، 3 کیلومتر و بیشترین عرض آن حدود 600 ، 1 کیلومتر است ). مراکشی ، منجم قرن هفتم ، برآورد تقریباً دقیقی از طول دریای روم به عمل آورده است ( رجوع کنید به ابوالفدا، ص 27).

دریای روم همواره از دریاهای اصلی به شمار آمده است . مقدسی ، به تصریح خودش ، فقط دو دریا می شناسد: یکی در غرب یعنی مدیترانه و دیگری در شرق یعنی اقیانوس هند که آن را البحرالصینی (دریای چین ) می نامد، و متذکر می شود که بلخی دریای محیط و جَیْهانی دریاهای چهارم و پنجمی نیز به نام بحر خزر و خلیج قسطنطنیه در سواحل دریای سیاه می شناخته اند. مقدسی نظر خود را با قرآن (الرّحمن : 19ـ20: «مَرَجَ البَحْرَیْنِ یَلْتَقِی'انِ، بَیْنَهُم'ا بَرْزَخٌ لا'یَبْغِی'انِ») مطابق دانسته و به گفتة او (ص 16) «برزخ » مذکور باریکه میان فَرَما (پلوسیوم ) و قُلْزُم (سوئز جدید) است که دریای روم را از دریای چین جدا می کند. همچنین ذکر می کند که برخی ، نصّ دیگری از قرآن (لقمان : آیة 27) را که می فرماید: وَلَوْ اَنَّ ما' فیِ الاْرَضِ مِنْ شَجَرَةٍ اَقْلا'مٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ اَبْحُرٍ... اشاره به آن پنج دریا بعلاوة مقلوبه (دریای واژگون یا بحرالمیت ) و خَوارَزِمیّه (دریای آرال ) دانسته اند. فهرست معقولتر دیگری از هفت دریا چنین است : بحراخضر یا اقیانوس شرقی ، اقیانوس غربی ، دریای کبیر یا اقیانوس هند، بحرالروم ، بحر خزر، دریای سیاه ، دریای آرال ( حدودالعالم ، ص 51 ـ 53). مسعودی (1967، ص 50ـ77) به پیروی از جیهانی ، این پنج دریا را ذکر می کند: اقیانوس هند، بحرالروم ، بحر خزر، دریای سیاه ، بحر محیط و در جای دیگر می گوید که بیشتر مردم از چهار دریا سخن می گویند، (1861ـ1877، ج 1، ص 271) و ظاهراً دریای سیاه و خزر را یکی به شمار می آورند. ولی ابن فقیه (ص 4 ـ 8) نظر دیگری دارد. با اینهمه ، تعداد دریاها را هر چه دانسته باشند، نظر کلی بر این بوده است که منظور قرآن از «مَجْمَعَ البَحْرَین » (کهف : 60) برزخ سوئز است ، گواینکه بعضی نیز آن را زُقاق (تنگة جبل طارق ) دانسته اند.

قسمتهای مختلف بحرالروم اسامی گوناگون داشته است ؛ مانند بحرتیران (رازی ) و جُون البنَادِ قِیِّین (خلیج ونیزیها، به گفته ابن حوقل ) یا خلیج بَنادقِی (خلیج ونیز، به گفتة ادریسی ) که در واقع تمام دریای آدریاتیک را در برمی گیرد؛ خلیج قسطنطنیه (جوانب دریای سیاه ) دریای سیاه ، نیطَس خوانده می شد که تحریف شدة بُنْطُس بود و احتمالاً ضبط برخی از نسخه ها بوده است . دریای آزوف ، مایُطِسْ خوانده می شد، و این مطلب بدرستی تشخیص داده شده بود که دو دریای اخیر به یکدیگر و به بحرالروم متصل اند، ولی کوشش قدما برای تعریف موضع نسبی دریای سیاه و بحرخزر با تردید و اشتباه همراه بود و به طریق اولی آشناییشان با دریای سیاه و دریای بالتیک (بحر الوَرَنْک ، دریای وَرَنْگِیان ) یا اقیانوس منجمدشمالی نیز، که مسلمانان نمی توانستند اطلاعات وسیع و مستقیمی از آن داشته باشند، از همین قرار بود. گرایش به اینکه دریاهای اخیر را متصل به بحرالروم بدانند، در نقشه های ابن حوقل مشهود است .

جزایر مختلف دریای روم از قدیم شناخته شده بود. قبرس و اَرْواد (جزیرة کوچکی در ساحل شام ) اولین جزایری بود که درزمان معاویه مسخّر شد و به جزایر رودس و کرت (اقریطش ) و حتی سیسیل قبل از مرگ او (60/680) چند بار حمله شد. ابن خرداذبه (ص 112) از چندین جزیرة دیگر نیز نام می برد، اما جغرافیدانان پیرو مکتب بلخی فقط نام چند جزیره را در بحرالروم ذکر می کنند و مقدسی (ص 15) در 375/985 تنها از جزایر بزرگ سیسیل و کرت و قبرس یاد می کند. اصطخری (ص 70) قبل از مقدسی ، علاوه بر این سه جزیره به جزیرة چهارمی نیز اشاره می کند به نام جبل القِلال ( رجوع کنید به یاقوت حموی ، ج 1، ص 392) که رنو آن را با فراکسینتوم (امروزه گارد ـ فرنه نامیده می شود و در سواحل فرانسه در شرق مارسی قرار دارد) یکی دانسته (ابن عبدالحق ، ج 5، ص 27) و از همین جا بوده است که مسلمانان در فاصلة سالهای 281/894 و 361/972 به خاک سویس نیز حمله می کردند ( رجوع کنید به لِوی پرووانسال ، فصل 5). روایت ابن حوقل (1967، ص 204) انطباق این نام را بر آن جزیره تأیید می کند. او می نویسد که این محل «در سرزمین فرانسه قرار داشته و در دست مجاهدان مسلمان بوده است » (بِنَواحی افرَنجَه بأَیدی المُجاهدین ). در نقشة ابن حوقل به صورت جزیره ای (در چاپ دوم پیوسته جبل الفُلال آمده است و نیز رجوع کنید به ابن عبدالحق ، ج 1، ص 99) مقابل رودخانة بزرگی ، که قطعاً رود رُن بوده ، نشان داده شده است (در همان نقشه جنووا نیز به صورت جزیره ای آمده است ). قزوینی (ص 124 ـ 125) از جزایر دیگری نام می برد، ولی متن و نقشه های ادریسی بهترین وصف موجود از جزایر بحرالروم است ( رجوع کنید به منابع ).

از خصوصیات جالب توجه بحرالروم ، فقدان نسبی جزرومد و عقب نشینی سواحل بود که مسعودی (1967، ص 70، 133) به هر دو پدیده اشاره کرده و پدیدة اخیر را به ساحل افسس نسبت داده (که تأیید نشده است ). مسعودی به فعالیت آتشفشانی کوه اتنا (جبل البُرکان ، اَطْمَة صِقِلّیَه ، 1861ـ1877، ج 2، ص 26؛
همو، 1967، ص 59) اشاره کرده است . همچنین می گوید که هارون الرشید قصد داشت بحرالروم را به بحرقلزم (بحر احمر) متصل کند، ولی یحیی بن خالد برمکی او را از این کار بازداشت و عنوان کرد که اگر چنین امری صورت پذیرد یونانیان از آبراه عبور کرده برای زائران مکه مزاحمت ایجاد خواهند کرد (1861ـ1877، ج 4، ص 98 ـ 99).

با اینکه در بدو امر یونانیان سلطة خود را بردریا، حتی پس از شکست در خشکی ، حفظ کردند، طولی نکشید که این سلطه را بر اثر فتوحات دریایی مسلمانان از دست دادند. معروفترین این فتوحات نبرد دَکَلها (ذات الصَواری ) بود که در 34/655 در نزدیکی سواحل لیسیه (لوکیا، لیکیه ) به وقوع پیوست . چنین به نظر می رسد که تأسیسات بندری سابق روم شرقی در شام و مصر همراه با افراد آموزش یافته بر ضد آنها به کار گرفته شد و در نتیجة تسلط مسلمانان بر شرق بحرالروم محرز شد. مسلمانان این تسلط را در زمان امویها و حتی اوایل دوران عباسی نیز حفظ کردند و در این دوره چندین بار به قسطنطنیه حمله شد. احتمالاً در زمان هارون الرشید در نیروی دریایی یونان تجدیدقوایی صورت گرفته است ، چون هنگامی که در 189/805 کشتیهای جنگی روم شرقی اسیران مسلمان را برای معاوضه به لامِسْ (لامُس ، کیلیکیه * ) آوردند مردم را سخت تحت تأثیر قرار دادند ( رجوع کنید به مسعودی ، 1967، ص 189). در 311/ 923 یا 312/924 ناوگان دریایی مسلمانان مرکب از واحدهایی از بصره و شام تحت فرماندهی «متولّی الغزو فی البحر» از طرسوس حرکت کردند و با موفقیت در آبهای شمال بحرالروم به عملیاتی دست زدند و تا آبهای ونیز پیش رفتند و با دسته ای از بلغارها روبرو شدند و عده ای از بلغارها با ایشان به طرسوس مراجعت کردند ( رجوع کنید به مسعودی ، 1861ـ1877، ج 2، ص 16ـ17؛
ابن اثیر، ذیلِ سنة 311). اما بعدها در زمان خلافت مقتدر عباسی (حک : 295ـ320) کشتیهای یونانی مرتباً به سواحل شام حمله می کردند و در همان زمان بود که سلطة مسلمانان بر شرق دریای روم بکلی از دست رفت ( رجوع کنید به ابن حوقل ، 1873، ص 131ـ132؛
1967، ص 197) و در 345/956 ظاهراً مسلمانان در آن نواحی بحریه ای نداشتند ( رجوع کنید به مسعودی ، 1967، ص 141).

در مغرب بحرالروم ، پس از حمله به اسپانیا (92/711) در زمان نسبتاً متأخر، بعضی از درخشانترین غزوات مسلمانان به وقوع پیوست . به اشغال ممتد فراکسینتوم قبلاً اشاره شد؛
بردة آزاد شده ای از اغالبة شمال افریقا ـ که در آن زمان فعالیت فراوانی داشتند ـ جزیرة باری در جنوب ایتالیا را تصرف کرد (226/840) که تا چندین سال عملاً حکومتی مستقل به شمار می رفت ( رجوع کنید به بلاذری ، ص 234ـ235؛
ابن اثیر، ذیل همین سنه در درج این مطلب از او متابعت می کند). در 228/842 در زمان محاصرة مَسِّینی (مسینا ) به وسیلة یکی از فرماندهان اغلبیه ، مردمان نَابَل یا نابُل (ناپل ) درخواست حمایت کردند و به قوای مسلمانان ملحق شدند ( رجوع کنید به ابن اثیر، ذیل همین سال ) و کمی بعد از آن شهرهای رُم و ونیز تهدید شد و رُم چند بار به مخاطره افتاد. در 255/869 مالت سقوط کرد ( رجوع کنید به ابن خلدون ، ج 4، ص 201). همچنین در 323/934 به جنووا حمله شد و قوای اعزامی از سیسیل ، که در آن زمان تحت تسلط فاطمیان بود، آن را تصرف کردند ( رجوع کنید به ذهبی ، ذیل همین سال )، ولی بعد از آن نفوذ مسلمانان در ایتالیا کاهش یافت .

بحرالروم هرگز به صورت دریایی عربی در نیامد، چون مسلمانان حتی در اوج قدرت ، بر سواحل شمالی آن تسلطی نداشتند. از زمان شارلمانی به بعد، شواهدی از فعالیتهای دریایی مسیحیان در دست است . با اینکه روم شرقی رو به افول نهاد و در قرن دهم / شانزدهم ، ترکان عثمانی سواحل دریای روم را که بدان دریای سفید (آق دنیز) می گفتند، از پُلوپونز تا الجزایر در اختیار داشتند، و در نتیجه مسلمانان پیشرفتهای خود را از سر گرفتند، بتدریج و با گذشت قرون ، بر فعالیتهای مسیحیان افزوده شد.


منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن اثیر، کتاب الکامل ، چاپ ترنبرگ ، لیدن 1851ـ1876؛
(3) ابن حوقل ، صورة الارض ، چاپ دخویه ، لیدن 1873، ص 128ـ137، چاپ کرامرس ، لیدن 1967، ص 190 ـ 205، با نقشه در ص 8، 66، 193؛
(4) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک و الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(5) ابن خلدون ، کتاب العبر و دیوان المبتدا و الخبر ، بولاق 1284؛
(6) ابن عبدالحق ، مراصد الاطلاع ، چاپ یونبول ؛
(7) ابن فقیه ، مختصر کتاب البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(8) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان ، چاپ رینود و دیسلان ، پاریس 1840؛
(9) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967، ص 68ـ71؛
(10) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1866؛
(11) محمدبن ابی طالب دمشقی ، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر ، چاپ مرن ، سن پطرزبورگ 1865؛
(12) محمدبن احمد ذهبی ، دول الاسلام ، حیدرآباد 1337؛
(13) زکریابن محمد قزوینی ، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات ، چاپ فردیناند ووستنفلد، ویسبادن 1967، ص 123ـ127؛
(14) علی بن حسین مسعودی ، کتاب التنبیه و الاشراف ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(15) همو، مروج الذهب و معادن الجوهر ، چاپ باربیه دمینار و پاوه دکورتل ، پاریس 1861ـ1877؛
(16) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967، ص 17ـ19؛
(17) احمدبن عبدالوهاب نویری ، نهایة الارب فی فنون الادب ، قاهره ( 1923ـ1955 ) ، ج 1، ص 233ـ236؛
(18) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، ج 1، ص 504 ـ 505؛


(19) Amari, Biblioteca Arabo-Sicula, text 165-176, transl. 70-74 (دارای وقـایع نامـه ای مجـهـول المـؤلـف دربـارة سیسیـل ) ;


P. K. Hitti, History of the Aarabs , ed. 6, Princeton

(20) 1956, index;
(21) H ¤ udu ¦ d al- ـ a ¦ lam, tr. V. Minorsky, Cambridge 1970;
Muh ¤ ammad b. Muh ¤ ammad Idr ¦ â s ¦ â , Gإographie d'ـdrisi , tr. P. Amإdإe Jaubert, Paris 1836-1840,

(22) I, 5-6, é , 1-13, 16-19, 35-48, 68-135, 226-304, etc.

(23) (با بیشترین تفصیل ولی کم فایده برای دوران نخستین ) ;
(24) E. Lإvi-Provenµal, Histoire de l'Espagne musulmane , Leiden 1950-1953;


برای نقشه های ادریسی :

(25) K. Miller, Mappae Arabicae , Stuttgart 1926 and later.

) / د. اسلام / د. م . دانلپ (

تکمله . در عهد عثمانی بحرالروم به آق دنیز یا بحر ابیض معروف بود و اصطلاح فارسی دریای سفید یا بحر سفید و احتمالاً عنوان عوامانة یونانیِ l a s s a ¨ s p r h q a ¯ h a از همان آمده است . به نظر می رسد که این نام در اصطلاح عثمانیها گاهی منحصراً شامل دریای اژه می شده است و جزایر آن را «جزایر بحر سعید» می نامیدند. این نام ، که ظاهراً نه سابقة یونانی و رومی و نه اسلامی دارد و ریشة آن نامعلوم است ، ممکن است که از تقابل با قره دنیز (دریای سیاه ) که در طرف دیگر استانبول قرار دارد، پدید آمده باشد. از نظر نقشه برداری کاملترین شرح دریای روم را می توان در اطلس معروفی دید که پیری رئیس * در 930/1523 به سلطان سلیمان تقدیم کرد. علاوه بر این ، شروحی نیز در سفرنامة اولیا چلبی (ج 1، ص 40 به بعد، ج 8، مواضع مختلف )، تاریخ مناسبات دریایی حاجی خلیفه ( تحفة الکبار ، ص 3 به بعد؛
ترجمة انگلیسیِ میچل ، ص 3 به بعد) و کتاب جهان نمای او (ص 76) آمده است .


منابع :
(26) محمدظلی بن درویش اولیاچلبی ، اولیاچلبی سیاحتنامه سی ،ج 1، چاپ احمدجودت ،استانبول 1314، ج 8،استانبول 1928؛
(27) مصطفی بن عبداللّه حاجی خلیفه ، تحفة الکبار ؛
(28) همو، جهان نما ، استانبول 1145/ 1732.

/ هیئت تحریریة ( د. اسلام ) /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 540
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست