چپ و چپگرایی در آسیای‌ مركزی‌ ، در اوایل‌ سده چهاردهم‌/ بیستم‌ نفوذ اندیشه‌های‌ چپ‌ در آسیای‌ مركزی‌ آغاز شد. وجود تعدادی‌ از فعالان‌ سوسیال‌ دموكرات‌ در میان‌ تبعیدیان‌ سیاسی‌ كه‌ به‌ آسیای‌ مركزی‌ فرستاده‌ می‌شدند، در اشاعه‌ و گسترش‌ اندیشه‌های‌ سوسیال‌ دموكرات‌ تأثیر داشت‌ (رجوع کنید به كارردانكاس‌، ص‌ 72). آنان‌ از بدو ورود با طبقه كارگر، به ‌ویژه‌ كارگران‌ راه‌آهن‌، در تماس‌ بودند (همانجا). این‌ كارگران‌ در فعالیتهای‌ انقلابی‌ در آسیای‌ مركزی‌ نقش‌ چشمگیری‌ داشتند و ایستگاههای‌ راه‌آهن‌ از مراكز اصلی‌ فعالیت‌ انقلابیان‌ به‌شمار می‌رفت‌. آنان‌ در 1323/1905 اتحادیه كاركنان‌ راه‌آهن‌ را تأسیس‌ كردند (غفوروف‌، ج‌ 2، ص‌ 1076، 1082، 1085ـ1086). حضور پزشكان‌ و آموزگاران‌ و مهندسان‌ روسی‌ در آسیای‌ مركزی‌، نیز در آشنایی‌ افراد بومی‌ با افكار اجتماعی‌ جدید مؤثر بود (یازكولیف‌ ، ص‌ 23).

نخستین‌ گروههای‌ سوسیال‌ دموكرات‌ آسیای‌ مركزی‌ از 1320ـ1332/1902ـ1904 تشكیل‌ شدند ( د.آ. ، ج‌7، ص‌406). در 1904، فعالیت‌ سوسیال‌ دموكراتها در قیزیل‌ آرواد (آروات‌) و عشق‌آباد آغاز شد. آنان‌ نخستین‌ كمیته‌های‌ احزاب‌ سوسیال‌ دموكرات‌ را تشكیل‌ دادند (سارلی‌، ج‌ 2، ص‌160؛ د.آ. ، ج‌ 9، ص‌ 405؛ قس‌ یازكولیف‌، ص‌ 24 كه‌ نوشته‌ گروه‌ سوسیال‌ دموكرات‌ در 1905 تشكیل‌ شد؛ نیز قس‌ سارلی‌، ج‌ 2، ص‌ 167: 1906).

كمیته حزب‌ سوسیال‌ دموكرات‌ كارگری‌ روسیه‌ در عشق‌آباد، نخستین‌ چاپخانه مخفی‌ در آسیای‌ مركزی‌ را تأسیس‌ كرد (یازكولیف‌؛ د.آ. ، همانجاها). كمیته‌ها دستورالعملهای‌ ایسكرا (ترجمان‌ حزب‌ سوسیال‌ دموكرات‌ كارگران‌ روسیه‌) را به‌كار بستند و در 1906 نشریه مولوت‌ را منتشر كردند (سارلی‌، ج‌ 2، ص‌ 161).

سوسیال‌ دموكراتها همچنین‌ به‌ برگزاری‌ نشست‌، اعتصاب‌ و ترور می‌پرداختند (همان‌، ج‌ 2، ص‌ 161ـ162). بر پایه گزارش‌ محرمانه حاكم‌ ایالت‌ «پترووی‌» (در ماورای‌ خزر)، افزون‌ بر عشق‌آباد و قیزیل‌ آروات‌، در كراسنوودسك‌ مرو هم‌ سوسیال‌ دموكراتها محفلهایی‌ داشتند. در این‌ گزارش‌ به‌ گسترش‌ نیافتن‌ آموزش‌ سوسیال‌ دموكراتها در میان‌ كارگران‌ و نبودِ مبلّغان‌ هم‌ اشاره‌ شده‌ است‌ (همان‌، ج‌ 2، ص‌ 168ـ169). در شمال‌ تاجیكستان‌ نیز در فاصله 1323ـ1325/1905 تا 1907، نخستین‌ گروههای‌ سوسیال‌ دموكرات‌ شكل‌ گرفتند ( د. تاجیكی‌، ج‌ 7، ص‌ 399) و در بهار 1905 گروه‌ سوسیال‌ دموكرات‌ خجند تأسیس‌ شد (همان‌، ج‌ 2، ص‌ 171). در اوش‌ (منطقه‌ای‌ در قرقیزستان‌) نیز نخستین‌ گروههای‌ سوسیال‌ دموكرات‌، تحت‌ تأثیر انقلاب‌ 1905 به‌وجود آمدند ( د. ازبكستان‌ شوروی‌ ، ج‌ 14، ص‌ 93). گروههای‌ سوسیال‌ دموكرات‌ آسیای‌ مركزی‌، روزنامه‌های‌ رابوچی‌، روسكی‌ تركستان‌ و سمرقند را منتشر می‌كردند كه‌ در آنها بر ضد حكومت‌ تزار افشاگری‌ می‌شد (غفوروف‌، ج‌ 2، ص‌ 1076). این‌ نشریات‌ ــ كه‌ به‌ نشریات‌ لنینی‌ معروف‌ بودند ــ به‌ اتحاد سازمانهای‌ سوسیال‌ دموكرات‌ در آستانه انقلاب‌ 1905 كمك‌ زیادی‌ كردند (همان‌، ج‌ 2، ص‌ 1077).

اساساً تعیین‌ دقیق‌ میزان‌ گسترش‌ سوسیالیسم‌ در میان‌ مسلمانان‌ روسیه‌ تا 1335/1917 ممكن‌ نیست‌ (رجوع کنید به بنیگسن‌ و لومرسیه‌ ـ كلكژه‌، ص‌ 52). بخش‌ اعظم‌ جمعیت‌ آسیای‌ مركزی‌ هنوز دارای‌ نهادهای‌ سنّتی‌، نظام‌ زمین‌داری‌ و محاكم‌ ویژه شرعی‌ بود (فریزر، ص‌ 25)، كه‌ به‌ معنای‌ رشد نیافتن‌ طبقه كارگر (پرولتاریای‌ صنعتی‌) در آسیای‌ مركزی‌ است‌. به‌سبب‌ سلطه مناسبات‌ تولیدی‌ ماقبل‌ سرمایه‌داری‌ و شمار اندك‌ پرولتاریا در آسیای‌ مركزی‌، آنان‌ در انقلاب‌ 1905 نقش‌ مؤثری‌ نداشتند (غفوروف‌، ج‌ 2، ص‌ 1075ـ1076).

گسترش‌ و نفوذ اندیشه‌های‌ سوسیال‌ دموكرات‌ در تمام‌ نقاط‌ آسیای‌ مركزی‌ یكسان‌ نبوده‌ است‌. مثلاً، در قزاقستان‌ كه‌ بخش‌ وسیعی‌ از اراضی‌ آسیای‌ مركزی‌ را شامل‌ می‌شود، سوسیال‌ دموكراتها تا 1338/1920 تشكیلات‌ حزبی‌ نداشتند ( د.آ. ، ج‌ 2، ص‌ 565) و این‌ حاكی‌ از آشنایی‌ دیر هنگام‌ این‌ منطقه‌ با اندیشه‌های‌ سوسیال‌ دموكرات‌، در مقایسه‌ با سایر مناطق‌، بوده‌ است‌.

در گسترش‌ و پشتیبانی‌ از جریانهای‌ نوپای‌ سوسیال‌ دموكرات‌ آسیای‌ مركزی‌، كمیته بولشویكی‌ در باكو نقش‌ رهبری‌ داشت‌ (همان‌، ج‌ 7، ص‌ 406؛ غفوروف‌، ج‌ 2، ص‌ 1076). كمیته باكو با اعزام‌ اعضا و نیز ارسال‌ اعلامیه‌ و شب‌نامه‌، نیازهای‌ آنان‌ را تأمین‌ می‌كرد (غفوروف‌، همانجا) و به‌ عنوان‌ مركز تبلیغات‌ سیاسی‌ با مراكز بولشویكی‌ در آسیای‌ میانه‌ ارتباط‌ داشت‌ (دومون‌ ، ص‌ 101).

در 1323/1905، انقلاب‌ بورژوا ـ دموكراتیك‌ سراسر روسیه‌، از جمله‌ آسیای‌ مركزی‌، را فراگرفت‌. این‌ انقلاب‌ در تاریخ‌ روسیه‌، واقعه‌ای‌ مهم‌ و زمینه‌ساز انقلاب‌ 1917 بوده‌ است‌ (لیفشیستس‌، ص‌ 5، 11ـ12).

در بهار 1905، در پی‌ گسترش‌ جنبش‌ سوسیال‌ دموكرات‌ در آسیای‌ مركزی‌، كارگران‌ راه‌آهن‌ و دهقانان‌ اعتصاب‌ كردند و تظاهرات‌، تاشكند و سمرقند و عشق‌آباد را فراگرفت‌ (غفوروف‌، ج‌ 2، ص‌ 1078ـ1080) و در دیگر مناطق‌ تركمن‌نشین‌ نیز اعتصابها و ناآرامیهایی‌ به‌وجود آمد (سارلی‌، ج‌ 2، ص‌ 155). به‌ منظور وحدت‌ عمل‌ سازمانهای‌ حزبی‌ در آسیای‌ مركزی‌، در 1324/فوریه 1906 اولین‌ اجلاس‌ سوسیال‌ دموكراسی‌ آسیای‌ مركزی‌ و در سپتامبر همان‌ سال‌ دومین‌ اجلاس‌ آن‌ برگزار شد. در مه‌ 1906، كارگران‌ كارخانه‌های‌ تعمیر راه‌آهن‌ در تاشكند با هدایت‌ و رهبری‌ بولشویكها * اعتصاب‌ كردند (غفوروف‌، ج‌ 2، ص‌ 1085، 1090). تا اواخر 1324/1906، مخالفت‌ در آسیای‌ مركزی‌ ادامه‌ یافت‌ (سارلی‌، ج‌ 2، ص‌ 163). انقلاب‌ 1905ـ1907، ارتباط‌ بین‌ كارگران‌ ــ كه‌ بیشتر آنان‌ روس‌ بودند ــ و دهقانان‌ محلی‌ را تقویت‌ نمود (غفوروف‌، ج‌ 2، ص‌ 1091). در حالی‌كه‌ برخی‌ از نویسندگان‌ از نقش‌ مردم‌ در اعتراضها و فعالیتهای‌ ضدحكومت‌ تزار گزارش‌ داده‌اند (رجوع کنید به یازكولیف‌، ص‌ 23؛ غفوروف‌، ج‌ 2، ص‌ 1078ـ1079)، برخی‌ دیگر نقشی‌ برای‌ مردم‌ بومی‌ آسیای‌ مركزی‌ قائل‌ نیستند (رجوع کنید به كارردانكاس‌، ص‌ 72) یا نقش‌ آنان‌ را ناچیز شمرده‌اند (رجوع کنید به بنیگسن‌ و لومرسیه‌ ـ كلكژه‌، ص‌ 41) ولی‌ به‌ گفته غفوروف‌ (ج‌ 2، ص‌ 1075ـ 1076)، شمار اندك‌ پرولتاریا در آسیای‌ مركزی‌ نمی‌توانست‌ در انقلاب‌ 1323/1905 نقش‌ اساسی‌ داشته‌ باشد و كارگران‌ روس‌ در این‌ میان‌ نقش‌ فعالی‌ در آسیای‌ مركزی‌ داشته‌اند و این‌ تأییدی‌ است‌ بر اینكه‌ مسلمانان‌ در این‌ واقعه‌ نقش‌ ثانوی‌ داشته‌اند (بنیگسن‌ و لومرسیه‌ ـ كلكژه‌، همانجا). در آستانه جنگ‌ جهانی‌ اول‌، سوسیال‌ دموكراتها بار دیگر فعالیت‌ خود را از سر گرفتند (رجوع کنید به غفوروف‌، ج‌ 2، ص‌ 1107ـ 1108). در 1334/1916 اقدام‌ دولت‌ تزاری‌ در فراخواندن‌ مسلمانان‌ آسیای‌ مركزی‌ به‌ واحدهای‌ كار، كه‌ تا آن‌ زمان‌ سابقه‌ نداشت‌، سبب‌ شورش‌ بزرگی‌ گردید كه‌ به‌ شكست‌ انجامید (ریوكین، ص‌ 17).

با فروپاشی‌ نظام‌ تزاری‌ و قدرت‌گیری‌ بولشویكها در روسیه‌، گروهی‌ از مسلمانان‌ آسیای‌ مركزی‌ (چون‌ بخاراییان‌ جوان‌، خیوه‌ایهای‌ جوان‌ و اعضای‌ حزب‌ آلاش‌ اوردای‌ قزاق‌) به‌ بولشویكها پیوستند (بنیگسن‌ و براكس‌آپ‌، ص‌ 81).

آسیای‌ مركزی‌ از نخستین‌ نقاطی‌ بود كه‌ بولشویكها در 1336/1918 تصرف‌ كردند (ابوالحسن‌ شیرازی‌ و مجیدی‌، ص‌ 34). آنان‌ با ادغام‌ آسیای‌ مركزی‌ در كشور جدید شوروی‌، بر مساوات‌ و حاكمیت‌ ملیتهای‌ مقیم‌ روسیه‌ تأكید كردند و آنان‌ را در تشكیل‌ حكومت‌ مستقل‌ محق‌ دانستند (سیورس‌، ص‌ 5؛ ابوالحسن‌ شیرازی‌ و مجیدی‌، ص‌ 33). این‌ برخورد عامل‌ مهمی‌ در افزایش‌ نفوذ كمونیسم‌ در میان‌ مردم‌ آسیای‌ مركزی‌ بود. با شعارها و وعده‌های‌ لنین‌ در اعطای‌ حق‌ جدایی‌ به‌ مسلمانان‌، نهضتهای‌ ملی‌ مسلمان‌ انقلاب‌ اكتبر را گامی‌ مؤثر در رهایی‌ از ستم‌ غربیها و روسها تلقی‌ می‌كردند (شیخ‌عطار، ص‌ 16). افزون‌ بر آن‌، نگرانی‌ ملی‌گرایان‌ آسیای‌ مركزی‌ از تسلط‌ نیروهای‌ واپس‌گرای‌ خودی‌ آنان‌ را وادار كرد سرنوشت‌ خود را در پیوند با بولشویكها جستجو كنند (فریزر، ص‌ 33)، اگرچه‌ لنین‌ و استالین‌، ناسیونالیسم‌ محلی‌، پان‌تركیسم‌ و پان‌اسلامیسم‌ را مانع‌ توسعه كمونیسم‌ در شرق‌ می‌دانستند (شیخ‌عطار، ص‌ 17).

در 1337/1919، حزب‌ كمونیست‌ بخارا در تاشكند تشكیل‌ شد (نیكولایوا، ص‌ 38). بخاراییان‌ جوان‌ *نیز، كه‌ از انقلاب‌ 1917 استقبال‌ كرده‌ بودند (بنیگسن‌ و براكس‌آپ‌، همانجا)، به‌ همراه‌ برخی‌ از جدیدها *با حزب‌ كمونیست‌ بخارا وحدت‌ عمل‌ داشتند ( د. تاجیكی‌، ج‌ 8، ص‌ 442). برخلاف‌ حزب‌ كمونیست‌ بخارا كه‌ عمدتاً از كارگران‌ تشكیل‌ شده‌ بود، بخاراییان‌ جوان‌ از روحانیان‌ و روشنفكران‌ بورژوا تركیب‌ شده‌ بود (پرسیتس‌، ص‌ 129).

حكومت‌ نوپای‌ شوروی‌ از گرایشهای‌ پان‌اسلامیستی‌ و پان‌تركیستی‌ بیم‌ داشت‌ (سیورس‌، همانجا). مدتی‌ پس‌ از تشكیل‌ حكومت‌ بولشویكی‌ در 1917، ملی‌گرایان‌ مسلمان‌ چهارمین‌ همایش‌ خود را در خوقند برگزار نمودند. آنان‌ در روز میلاد پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم‌ در تاشكند تظاهرات‌ كردند و برخی‌ از ضدكمونیستها نیز در آن‌ شركت‌ داشتند (ریوكین‌، ص‌ 22). پس‌ از انقلاب‌، برای‌ مدتی‌ كوتاه‌ ارتش‌ سرخ‌ «مسلمان‌» و حزب‌ كمونیست‌ «مسلمان‌» تشكیل‌ شد و كمیساریای‌ مسلمانان‌ (مسكوم‌) اداره امور مسلمانان‌ را برعهده‌ داشت‌ (بنیگسن‌ و براكس‌آپ‌، ص‌ 37). در 1338/ژوئن‌ 1920، كمیسیونِ تركستان‌ كمیته اجرایی‌ مركزی‌ سراسر روسیه‌ در قطعنامه‌ای‌ لزوم‌ قطع‌ ارتباط‌ با دموكراتهای‌ بخاراییان‌ جوان‌ را اعلام‌ نمود. این‌ اقدام‌ موجب‌ سوق‌ بخاراییان‌ جوان‌ به‌ سوی‌ ضدانقلاب‌ گردید (پرستیس‌، ص‌ 129ـ130). سرانجام‌، در 1338/1920 بولشویكها بخارا را تصرف‌ كردند (امیرعالم‌خان‌، ص‌ 35). سیاست‌ مسكو در آسیای‌ مركزی‌ با مقاومت‌ شدید روشنفكران‌ تركستان‌، متشكل‌ از ملی‌گرایان‌ طرفدار بولشویكها و تندروهای‌ جوانی‌ كه‌ در جنگهای‌ داخلی‌ به‌ حزب‌ كمونیست‌ پیوسته‌ بودند، روبه‌رو شد (بنیگسن‌ و براكس‌آپ‌، ص‌ 41، 43). آنان‌ ضمن‌ وفاداری‌ به‌ آمال‌ ملی‌گرایی‌ و اندیشه‌های‌ پان‌تركیستی‌ به‌ كمونیسم‌ روی‌ آوردند و به‌ دنبال‌ نوعی‌ كمونیسم‌ ملی‌ «اسلامی‌» بودند (بنیگسن‌، ص‌ 95). در 1300 ش‌/1921، روسها تمام‌ مسئولیتها را از كمونیستهای‌ بومی‌ گرفتند (همانجا). مسكو در تلاش‌ بود با قدرت‌ تمام‌ بر سرزمینهای‌ آسیای‌ مركزی‌ حكومت‌ كند و وجود آسیای‌ مركزی‌ واحد و منسجم‌ تهدید بالقوه‌ای‌ برای‌ آن‌ بود (اولكات‌ ، ص‌30). بسیاری‌ از مخالفان‌ استالین‌ و سیاستهای‌ شوروی‌ در آسیای‌ مركزی‌، در 1310 ش‌/ اواسط‌ دهه 1930 به‌ اتهام‌ «خیانت‌» و «گرایشهای‌ ناسیونالیستی‌ بورژوازی‌» اعدام‌ شدند. مقاومت‌ در آسیای‌ مركزی‌ ادامه‌ یافت‌ تا اینكه‌ در 1924 استالین‌ منطقه‌ را، براساس‌ گرایشهای‌ ملی‌ تقسیم‌ كرد كه‌ بدین‌ترتیب‌ پنج‌ جمهوری‌ ازبكستان‌، تركمنستان‌، قرقیزستان‌، قزاقستان‌ و تاجیكستان‌ شكل‌ گرفت‌ (بنیگسن‌ و براكس‌آپ‌، ص‌ 42ـ43؛ سیورس‌، ص‌ 5)، ولی‌ طی‌ این‌ سالها آرامش‌ واقعی‌ در آسیای‌ مركزی‌ برقرار نشد و اخراج‌ و نابودی‌ روشنفكران‌ و بخاراییان‌ جوان‌ از صفوف‌ احزاب‌ كمونیست‌ محلی‌ در میان‌ سالهای‌ 1922 تا 1938 حاكی‌ از آن‌ است‌ كه‌ مردم‌ آسیای‌ مركزی‌ به‌راحتی‌ تسلیم‌ خواستهای‌ حكومت‌ جدید شدند (رجوع کنید به بنیگسن‌ و براكس‌آپ‌، ص‌ 85ـ86). شدت‌ عمل‌ بولشویكها و سركوبی‌ جنبشهای‌ ملی‌ و آزادی‌خواهانه‌، راه‌ را بر ملی‌گرایی‌ و آزادی‌خواهی‌ بست‌ (علیمووا و اعظم‌ خواجه‌یف‌، ص‌ 41).

---

منابع‌:
(1) حبیب‌اللّه‌ ابوالحسن‌ شیرازی‌ و محمدرضا مجیدی‌، سیاست‌ و حكومت‌ در آسیای‌ مركزی‌، تهران‌ 1382 ش‌؛
(2) امیرعالم‌خان‌بن‌ امیرعبدالاحد، خاطره‌های‌ امیرعالم‌خان‌ ( تاریخ‌ حزن‌ الملل‌ بخارا )، پیشگفتار و توضیحات‌ از احرار مختاراف‌، تهران‌ 1373 ش‌؛
(3) آلكساندر بنیگسن‌، «آسیای‌ میانه‌ در دوره حكومت‌ روسیه‌ تزاری‌ و شوروی‌»، در آسیای‌ میانه‌: مجموعه مقالات‌ تاریخی‌ ، ترجمه كاوه‌ بیات‌، تهران‌: دفتر پژوهشهای‌ فرهنگی‌، 1376 ش‌؛
(4) مویسی‌ آرونوویچ‌ پرسیتس‌، «انترناسیونالیست‌های‌ خاور در روسیه‌ و پاره‌ای‌ مسائل‌ جنبش‌ آزادیبخش‌ ملی‌ (1918 ـ ژوییه 1920)»، در كمینترن‌ و خاور ، ویراستار ر.ا. اولیانوفسكی‌، ترجمه جلال‌ علوی‌نیا، تهران‌: نشر بین‌الملل‌، 1360 ش‌؛
(5) پل‌دومون‌، «باكو: چهارراه‌ انقلاب‌، 1920 ـ 1919»، در قفقاز در تاریخ‌ معاصر ، ترجمه كاوه‌ بیات‌ و بهنام‌ جعفری‌، تهران‌: انتشارات‌ پروین‌، 1371 ش‌؛
(6) اراز محمد سارلی‌، تاریخ‌ تركمنستان، تهران‌ 1373ـ 1378 ش‌؛
(7) علیرضا شیخ ‌عطار، ریشه‌های‌ رفتار سیاسی‌ در آسیای‌ مركز و قفقاز ، تهران‌ 1371 ش‌؛
(8) دلارام‌ علیمووا و اكبر اعظم‌ خواجه‌یف‌، «تاریخ‌ نهضت‌ جدیدیه‌ در تركستان‌: اوایل‌ قرن‌ بیستم‌»، مطالعات‌ آسیای‌ مركزی‌ و قفقاز ، ش‌20 (زمستان‌ 1376)؛
(9) باباجان‌ غفوروف‌، تاجیكان‌ ، دوشنبه‌ 1377 ش‌؛
(10) گلندا فریزر، انقلاب‌ و ضد انقلاب‌ در آسیای‌ میانه‌: شورش‌ باسماچیان‌، 1917ـ1933، ترجمه كاوه‌ بیات‌، تهران‌ 1385 ش‌؛
(11) ل‌.م‌. لیفشیستس‌، 1905 نجی‌ییل‌ برنجی‌ انقلابدان‌ اوقتیابر انقلابنه‌ قدر، ترجمه رشید یوسف‌زاده‌، باكو 1926؛
(12) لاریسا نیكولایوا، تاجیكستان‌: تحولات‌ سیاسی‌ ـ اجتماعی‌ در یكصد سال‌ اخیر، تهران‌ 1380 ش‌؛
(13) بالی‌ یازكولیف‌، تركمنستان‌، ترجمه ش‌. بدیع‌، مسكو 1987؛


(14) Azarbayjan Savet Ensiklopediyas, Baku 1976-1987;
(15) Alexandre Bennigsen and Marie Broxup, The Islamic threat to the Soviet state , London 1985;
(16) Alexandre Bennigsen and Chantal Lemercier - Quelquejay, Islam in the Soviet Union , London 1967;
(17) Helene Carrere d'Encausse, Islam and the Russian empire: reform and revolution in Central Asia , tr. Quintin Hoare, London 1988;
(18) Ensiklopediyayi Savetii Tajik , Dushanbe 1978-1988;
(19) Martha Brill Olcott, "Central Asia: common legacies and conflicts", in Central Asian security: the new interational context , ed. Roy Allison and Lena Jonson, London: Royal Institute of Inteinational Affairs, 2001;
(20) Michael Rywkin, Moscow's Muslim challenge , London 1982;
(21) Eric W. Sievers, The post-Soviet decline of Central Asia: sustainable development and comprehensive capital , London 2003;
(22) Uzbek Savet Ensiklopediyas, Tashkent 1971-1980.

/ مسعود عرفانیان‌ /