- مدرسة الفقاهة
- مکتبة مدرسة الفقاهة
- قسم التصویري
- قسم الکتب لأهل السنة
- قسم التصویري (لأهل السنة)
- ويکي فقه
- ويکي السؤال
- مدرسة الفقاهة
- مکتبة مدرسة الفقاهة
- قسم التصویري
- قسم الکتب لأهل السنة
- قسم التصویري (لأهل السنة)
- ويکي فقه
- ويکي السؤال
|
||||
| اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی الجزء : 1 صفحة : 5381 | ||||
|
چاه ، گودالی معمولاً استوانه‌ای شكل عمودی كه توسط انسان یا طبیعت از سطح زمین به عمق آن احداث شده است. منابع: (1) علاوه بر مشاهدات مؤلف؛ (2) عبدالوحید آغاسی و جواد صفی‌نژاد، واژه‌نامه قنات، یزد 1379 ش؛ (3) محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، درشهرنی سواران، تهران 1377 ش؛ (4) عبدالكریم بهنیا، قنات‌سازی و قنات‌داری ، تهران 1367 ش؛ (5) محمدحسین پاپلی‌یزدی و مجید لباف‌خانیكی، قنات‌های تفت، تهران: سازمان میراث فرهنگی كشور، پژوهشكده مردم‌شناسی، 1382ش؛ (6) محمدجواد جنیدی، آب‌شناسی: هیدرولوژی، تهران 1335 ش؛ (7) اكبر حاجی‌ابراهیم زرگر، درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران، تهران 1384 ش؛ (8) علیرضا شاه‌حسینی، عشایر ایل سنگسری ( مهدیشهر ) : از كرانه‌های كویر تا بلندای البرز، سمنان 1384 ش؛ (9) طوبی فاضلی‌پور، تاریخ كشاورزی در دوران ساسانیان، تهران 1380 ش؛ (10) قنات قصبه گناباد: یك اسطوره، تألیف محمدحسین پاپلی‌یزدی و دیگران،[مشهد]: شركت سهامی آب منطقه‌ای خراسان، 1379 ش؛ (11) محمدبن حسین كرجی، كتاب انباط المیاه الخفیه، حیدرآباد، دكن 1359؛ (12) پرویز كردوانی، منابع و مسائل آب در ایران، ج 1، تهران 1383 ش؛ (13) عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، تهران 1377 ش؛ (14) اصغر نیشابوری، «در دفاع از حرمت قنات»، یغما، سال 29، ش 12(اسفند 1355)؛ (15) محمد هاشمی، «احداث قنوات كاریزهای كرمان»، مجله مردم‌شناسی، سال 1، ش 1 (آبان 1335)؛ (16) Marcel Bazin and Christian Bromberger, Gilan et Azarbayjan oriental: cartes et documents ethnographiques , Paris 1982; (17) Ann Katharine Swynford Lambton, Landlord and peasant in Persia: a study of land tenure and land revenue administration , London 1953; (18) Hans B. Wulff, The traditional crafts of Persia , Cambridge, Mass. 1966. / اصغر كریمی / چاه در ادبیات و فرهنگ عامیانه ایران. مضمونهای مختلف در باره چاه به طور كلی یا در باره چاههای خاص (رجوع کنید به ادامه مقاله) با بسامدی بالا هم در ادبیات مكتوب فارسی (دست كم از عصر رودكی به بعد) و هم در فرهنگ عامیانه و ادبیات شفاهی ایرانیان انعكاس یافته است و فرهنگ‌نویسان، انبوهی از تركیبات، كنایات، امثال و تعبیرات گوناگون را در این‌باره ضبط كرده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به دهخدا، 1377 ش، ذیل واژه؛ همو، 1352 ش، ج 2، ص 606ـ607). مضمونهای اصلی مربوط به چاه در ادبیات فارسی بیشتر در باره چاههایی خاص است كه اشاره به آنها یا در زمینهای فراهم آمده از روایات مندرج در تفاسیر و قصه‌های دینی اسلامی صورت گرفته یا ناظر به برخی رویدادهای تاریخی و باورها و افسانه‌های تنیده بر حول آنهاست. مشهورترین نمونه‌های این چاهها عبارت‌اند از: چاه بابِل كه گفته‌اند هاروت و ماروت به امر پروردگار در آن به صورت واژگون زندانی شده‌اند(رجوع کنید به قزوینی، 1404، ص 304ـ 305؛ مولوی، ج 2، دفتر 3، ص 45ـ47؛ نیز رجوع کنید به هاروت و ماروت*)؛ چاه بیژن در توران‌زمین كه افراسیاب بیژن *را در آن زندانی ساخت (رجوع کنید به فردوسی،ج 5، ص 32ـ33؛ منوچهری، ص 62؛ سنایی، 1380 ش، ص 505؛ سعدی، ص 179)؛ چاه دَجّال یا چاه اصفهان كه گفته می‌شود در آخر زمان دجّال از آنجا خروج می‌كند (رجوع کنید به دجّال*)؛ چاه رستم كه به كید برادرش، شَغاد، در آن افتاد (رجوع کنید به فردوسی، ج 6، ص 329ـ331)؛ چاه زمزم*؛ چاه مقنّع یا چاه نَخْشَب در تركستان، كه مقنّعِ خراسانی *ماهِ معروف خود را از درون آن برمی‌آورد و به آسمان می‌فرستاد (رجوع کنید به فرخی سیستانی،ص 201)؛ چاه وَیل *در دوزخ؛ و چاه یوسف یا چاه كنعان، كه برادران یوسف* او را در آن افكندند (رجوع کنید به سنایی، 1380 ش، ص 32؛ انوری، ج 1، ص 85؛ حافظ، ص 18، 190؛ برای همه موارد پیشگفته رجوع کنید به یاحقی، ذیل همین واژه‌ها). چاه در قصه‌های فارسی ــ مانند قصه‌های دیگر زبانها ــ معمولاً عنصری مكانی همچون سردابها، مغاره‌ها و نظایر آنهاست كه بسته و محصور بودن آن همچون یك زندان و به ویژه تاریك بودن آن به نوعی نمادی از مكانِ گذار، تصفیه، انزوا، بازسازی و كمال‌یابی یا اختفا و ظهور مجدد است (رجوع کنید به لوفلر ـ دلاشو، ص 105؛ برای نمونه‌هایی از حضور عنصر چاه در قصه‌های فارسی رجوع کنید به راحهالارواح فی سرور المفراح، ص 36، 109، 209 ـ 211؛ ظهیری سمرقندی، ص 283، 287؛ كلیله و دمنه، ص 56؛ طوطی‌نامه ، ص 113؛ نیز رجوع کنید به درویشیان و خندان، ج 4، ص 273ـ275، ج 6، ص 175ـ183). داستان راز گفتن با چاه در ادبیات فارسی، به ویژه در باره دو شخصیت، اشتهار یافته است: یكی ندیم یا سرتراش مخصوص اسكندر ذوالقرنین كه راز دراز بودن گوشهای اسكندر را، به توصیه طبیبی، در چاهی فریاد می‌كند تا از رنج نگهداری رازی گران رهایی یابد (رجوع کنید به نظامی، ص 1356ـ 1358؛ سنایی، 1329 ش، ص 484ـ 485)؛ دیگر، راز گفتن حضرت علی علیه‌السلام با چاه از دردهای نهان خود (رجوع کنید به سنایی، 1329 ش، ص 249؛ عطار، ص 36؛ مولوی، همانجا، نیز برای تفصیل رجوع کنید به سیدیونسی، ص 535 ـ 558؛ قس مدرسی طباطبائی، دفتر 1، ص 127). مضمون بیشتر این قصه‌ها با باورهای عامیانه و گاه با باورهای عامیانه دینی مردم پیوند خورده است. از مضمونِ كهنِ فرو شدن قهرمان در بنِ چاه و انتظار برای برآمدنِ دوباره او در ایران دوره اسلامی نیز نمونه‌هایی در دست است. برخی عوام سمرقند بر آن بوده‌اند كه قُثَم‌بن عباس، پسر عموی پیامبر هنوز زنده است و از چاهی كه در مدفن او ــ مزارِ شاهِ زنده ــ واقع است مجدداً ظهور خواهد كرد (رجوع کنید به سمرقندی، ص 56؛ باستانی پاریزی، 1377 ش، ص 70؛ همو، 1381 ش، ص 412، پانویس 1)، هر چند كه به گزارش منابع تاریخی، وی در جریان فتوحات مسلمانان در عهد معاویه در آن منطقه درگذشت (رجوع کنید به یعقوبی،ج 2، ص237؛ نیز رجوع کنید به خواندمیر،ج 2، ص 122). برخی نویسندگان، به شیعیان نسبت داده‌اند كه به اعتقاد آنها امام زمان از چاه یا سردابی در سامرا خارج می‌شود (رجوع کنید به دولتشاه سمرقندی، ص 66؛ خواندمیر، ج 2، ص 101؛ درباره منشأ این نسبت به شیعیان رجوع کنید به خرسان، ص 18ـ27). چاههایی نیز به نام امام زمان در نقاطی از ایران، از جمله در محوطه مسجد جمكران*و مسجد بازارشاه در كرمان و مسجدجامع اردكان وجود دارد كه مردم برای برآورده شدن حاجات خود عریضه‌هایی می‌نگارند و در این چاهها می‌افكنند (رجوع کنید به باستانی پاریزی، 1377 ش، ص 83 ـ84؛ طباطبائی اردكانی، ص 438). از دیگر چاههای منسوب به اولیا در ایران، چاه مرتضی‌علی/ چاه مرتاض علی در شمال‌شرق شهر شیراز است كه عوام‌برای حصول حاجات خود چهل شب جمعه یا شنبه به زیارت آن می‌روند. بنای احداث شده بر سر این چاه نیز در ردیف آثار ملی ایران به ثبت رسیده است (رجوع کنید به بهاری، ص 60ـ63؛ قس هدایت، ص 120). چاههای بسیاری هم هستند كه بی‌آنكه از لحاظ انتسابهای دینی و مذهبی مقدّس به شمار آیند نزد عوام حائز خواص فوق طبیعی پنداشته شده و برای شفاخواهی، بركت‌خواهی، باران خواهی، طلب فرزند یا حاجات دیگر مورد التجا قرار می‌گیرند (برای نمونه رجوع کنید به قزوینی، 1361ش، ص186ـ 188؛ جعفری، ص152؛ پیشاوری، ص 121ـ122؛ ماسه، ج 1، ص 176؛ هدایت، ص 112، 115؛ شكورزاده، ص 86؛ رابینو، ص 36ـ 38). ژرف و شگرف بودن برخی دیگر از چاهها نیز مایه‌ای برای پدید آمدن پاره‌ای باورهای عامیانه در باره آنها بوده است. علاوه بر مآخذ فارسی (رجوع کنید به قزوینی، 1361 ش، ص 187ـ 188؛ ابوالمؤید بلخی، ص 437؛ طوسی، ص 58 ـ61؛ پیشاوری، ص 119ـ121؛ شهری‌باف، ج 1، ص 159)، سیاحان اروپایی نیز به طور اغراق‌آمیزی از چاههایی در ایران یاد كرده‌اند كه هیچ كس از عمق و انتهای آنها اطلاع ندارد (برای نمونه رجوع کنید به ماسه، ج 1، ص 236ـ237). به گزارش دلاواله (ص 746) مردم سلطانیه عقیده داشتند آب چاه حفر شده در مسجد این شهر، مستقیماً از مكه از طریق راهی زیر زمینی به این شهر می‌رسد (برای اعتقادی مشابه در باره چاهی در زیرزمین مسجد جمعه كاشان رجوع کنید به هدایت، ص 115؛ ماسه، ج 1، ص 236). ظاهراً این قبیل چاهها به مجراهای طبیعی زیرزمینی متصل بوده‌اند و طبعاً امكان دستیابی به انتهای بسیاری از آنها امكان‌پذیر نبوده است. این چاهها به ویژه به سبب استفاده‌ای كه از آنها برای شكنجه، ترساندن و حتی اعدام مجرمان به عمل می‌آمد مورد توجه مردم بوده‌اند (برای گزارشهایی از فروافكندن محكومان به مرگ، به‌ویژه زنانِ بدكار، در چاههای بی‌بُن رجوع کنید به سایكس، ص 322؛ ماسه، ج 1، ص 236؛ برای نمونه‌ای در تهران در اوایل قرن چهاردهم شمسی رجوع کنید به شهری‌باف، ج 1، ص 122؛ همچنین رجوع کنید به ویلز، ص 320ـ321؛ رجوع کنید به آلمانی، ج 1، ص 441). استفاده از برخی چاهها به عنوان زندان نیز نام آنها را در حافظه ادبی ایرانیان ثبت كرده است (برای نمونه رجوع کنید به جعفری، ص 108؛ راحه الارواح فی سرور المفراح، ص 109؛ باستانی پاریزی، 1377 ش، ص 77ـ 78، پانویس 3). منابع: (19) هانری رنه د آلمانی، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران1378 ش؛ (20) ابوالمؤید بلخی، عجایب الدنیا، چاپ ل.پ. سمینووا، مسكو 1993؛ (21) محمدبن محمد (علی) انوری، دیوان، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران 1364 ش؛ (22) محمدابراهیم باستانی پاریزی، در شهر نی‌سواران، تهران 1377 ش؛ (23) همو، كلاه گوشه نوشین روانِمُغ، تهران 1381 ش؛ (24) فخری بهاری، «آثار ناشناخته ایران: چاه مرتضی‌علی در شیراز»، هنر و مردم، ش 143 (شهریور 1353)؛ (25) پیشاوری، نگارستان عجائب و غرائب، تهران [?1341 ش(؛ (26) جعفربن محمد جعفری، تاریخ یزد، چاپ ایرج افشار، تهران 1343 ش؛ (27) شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران 1369 ش؛ (28) محمدمهدی خرسان، «فریه السرداب»، الانتظار، سال 1، ش 1 (جمادی‌الاولی 1426)؛ (29) خواندمیر؛ (30) علی‌اشرف درویشیان و رضا خندان، فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، تهران 1378 ش ـ ؛ (31) پیترو دلاواله، سفرنامه‌ی پیترو دلاواله، ترجمه محمود بهفروزی، تهران 1380 ش؛ (32) دولتشاه سمرقندی، تذكره الشعراء، چاپ ادوارد براون، تهران 1382 ش؛ (33) علی‌اكبر دهخدا، امثال و حكم ، تهران 1352 ش؛ (34) همو، لغت‌نامه، زیرنظر محمد معین و جعفر شهیدی، تهران 1377 ش؛ (35) راحه الارواح فی سرور المفراح ( بختیارنامه )، تحریر شمس‌الدین محمد دقایقی مروزی، چاپ ذبیح‌اللّه صفا، تهران: دانشگاه تهران، 1345 ش؛ (36) مصلح‌بن عبداللّه سعدی، بوستان سعدی: سعدی‌نامه، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران 1363 ش؛ (37) محمدبن عبدالجلیل سمرقندی، قندیه، در قندیه و سمریه، چاپ ایرج افشار، تهران 1367 ش؛ (38) مجدودبن آدم سنایی، دیوان، چاپ مدرس رضوی، تهران 1380 ش؛ (39) همو، كتاب حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه»، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، )تهران ? 1329 ش(؛ (40) سید یونسی، «راز در چاه گفتن»، نشریه دانشكده ادبیات دانشگاه تبریز، سال 14، ش 4 (زمستان 1341)؛ (41) ابراهیم شكورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران 1363 ش؛ (42) جعفر شهری‌باف، طهران قدیم ، تهران 1381 ش؛ (43) محمود طباطبائی اردكانی، فرهنگ عامه اردكان، تهران 1381 ش؛ (44) محمدبن محمود طوسی، عجایب‌نامه: عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، تهران 1375 ش؛ (45) طوطی‌نامه: جواهرالاسمار، )تحریر( عمادبن محمد ثغری، چاپ شمس‌الدین آل‌احمد، تهران 1352 ش؛ (46) محمدبن علی ظهیری سمرقندی، سندباذنامه، چاپ احمد آتش، تهران 1362 ش؛ (47) محمدبن ابراهیم عطار، منطق‌الطیر، چاپ محمدجواد مشكور، تبریز )? 1337 ش(؛ (48) علی‌بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1335 ش؛ (49) ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، چاپ برتلس و دیگران، مسكو 1963ـ1971؛ (50) زكریابن محمد قزوینی، آثار البلاد و اخبارالعباد، بیروت 1404/1984؛ (51) همو، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات (تحریر فارسی)، چاپ نصراللّه سبوحی،)تهران( 1361 ش؛ (52) كلیله و دمنه، ترجمه كلیله و دمنه، انشای ابوالمعالی نصراللّه منشی، چاپ مجتبی مینوی، تهران 1343 ش؛ (53) مارگریت لوفلر ـ دلاشو، زبان رمزی قصه‌های پریوار ، ترجمه جلال ستاری، تهران 1376 ش؛ (54) حسین مدرسی طباطبائی، میراث مكتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری ، دفتر 1، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم 1383 ش؛ (55) احمدبن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1347 ش؛ (56) جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، كتاب مثنوی معنوی، چاپ رینولد آلن نیكلسون، تهران: انتشارات مولی، )بی‌تا.(؛ (57) الیاس‌بن یوسف نظامی، كلیات خمسه حكیم نظامی گنجوی، مقدمه و شرح‌حال از شبلی نعمانی، چاپ م. درویش، تهران 1366 ش؛ (58) چارلز جیمز ویلز، ایران در یك قرن پیش: سفرنامه دكتر ویلز، ترجمه غلامحسین قراگوزلو، )تهران] 1368 ش؛ (59) صادق هدایت، نیرنگستان، تهران 1342 ش؛ (60) محمدجعفر یاحقی، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران 1369 ش؛ (61) یعقوبی، تاریخ ؛ (62) Henri Masse, Croyances et coutumes persanes, suivies de contes et chansons populaires , Paris 1938; (63) Hyacinth Louis Rabino, Les provinces caspiennes de la Perse: Le Guilan , Paris 1917; (64) Percy Molesworth Sykes, Ten thousand miles in Persia or eight years in Iran , New York 1902. / ابراهیم موسی‌پور / 2) در جهان اسلام . در مناطقی از جهان اسلام، به‌ویژه در شبه‌جزیره عربستان و نواحی صحرایی افریقای مسلمان كه به علت كمبود منابع آبهای سطحی و پایین بودنِ میزان نزولات جوّی، حیات به منابعِ آبهای زیرزمینی وابسته است، حفر چاه مهم‌ترین شیوه دسترسی به آب مصرفی به شمار می‌آید. اهمیت این شیوه استحصالِ آب در زندگی اعرابِ این نواحی را می‌توان از انبوه واژه‌ها و اصطلاحاتی دریافت كه در زبان عربی برای نامیدن انواع چاهها، روشها و وسایل حفر، نگهداری، تعمیرِ و لای‌روبی و آب‌كشی از آنها وضع شده است (برای نمونه رجوع کنید به زَبیدی، ذیل «بود»، «جبب»، «طوی»، «قلب»، «كظم»، «نقر»؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل r.I-III" Bi ")، به طوری كه صرف‌نظر از تك‌نگاریهای نویسندگان عرب در باره چاهها، كتابهای لغت عربی مهم‌ترین منبعِ پژوهش در باره چاه و اهمیت آن در حیات و فرهنگ اعراب به شمار می‌روند (برای نمونه، جوادعلی عمده مطالب مربوط به چاه در شبه‌جزیره عصرِ جاهلی و صدراسلام را براساس تاج‌العروس زبیدی نگاشته است رجوع کنید به ج 7، ص 183ـ 191). همچنین از جمله آثار نویسندگان مسلمان در باره چاهها، تشخیص محلِ آبهای زیرزمینی، حفر چاه، آب‌كشی از آنها و موضوعات مرتبط می‌توان بدینها اشاره كرد: كتاب‌البئر محمدبن زیاد ابن‌اعرابی (متوفی 231)، كتاب‌الصخره و البئر ابوعبداللّه جعفربن محمدعلوی (رجوع کنید به بغدادی، ج 2، ستون 307)، اخبار الاحبار باخبار الا´بار محمدبن احمد یوره الدیمانی و نیز آثار دیگری از این دست كه نویسندگان دیگری چون اصمعی، ابوزید انصاری، سعدان‌بن مبارك، ابوعبیده معمربن مثنی و زمخشری پدید آورده‌اند (رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص 60ـ61؛ بنعبداللّه، ج 3، ص 179ـ181؛ بغداد عبدالمنعم، ص 109ـ 145، در باره چاهها، یك اصطلاح‌شناسی دقیق و تفصیلی براساس كتاب‌البئر ابن‌اعرابی فراهم آورده است). حضور و اهمیت مضمونهای راجع به چاهها در ذهن و زبان اعراب، در شمار قابل توجهی از اشارات و تلمیحات و تشبیهات و استعارات و كنایات شاعران عرب جلوه‌گر شده است (برای نمونه، تشبیه نقض عهد قوم به قطع طناب دلو چاه در شعر اوس‌بن حارثه رجوع کنید به بنعبداللّه، ج 3، ص 165؛ تشبیه تیر در بلندی به طناب دلو چاه در شعر زُهَیر رجوع کنید به همان، ج 3، ص 168؛ برای نمونه‌های دیگر رجوع کنید به همان، ج 3، ص 164ـ169 و ارجاعات). حفر چاه به‌ویژه برای آبرسانی به حجاج (سقایت)، پرآب بودن چاهها و نیز شیرین بودن آب آنها در كنار ذم و عیب‌جویی از چاههای گروههای رقیب، از مضمونهای رایج در بسیاری از رَجَزهای عربی بوده است كه در منافسات و مفاخرات آنان بر یكدیگر، در این باب سروده می‌شد (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌هشام، ج 1، ص 102ـ104؛ نیز رجوع کنید به بنعبداللّه، ج 3، ص 163، 166، 169ـ170، ج 4، ص 46ـ47). قبایل، طوایف و نیز خاندانهای مختلف شبه‌جزیره، معمولاً ترجیح می‌دادند كه چاههای آب مختص به خود داشته باشند، زیرا در بیشتر نواحی، زندگی اعراب و كشاورزی مختصر آنها سخت به آب‌كشی از چاهها وابسته بود (عمری، ص 101) و در محافظت از چاههای خودی در بسیاری موارد به جنگها و درگیریهای خونین می‌انجامید (صالح احمدعلی، ص 346ـ 347)، برخی بر چاههای اختصاصی خود قفل می‌زدند یا با نهادن سنگی بر در چاه و پوشاندن آن با خاك، آن را از انظار پنهان می‌داشتند (جوادعلی، ج 7، ص 193، 195). در چنین اوضاعی حفر چاه و فروش آب آن درآمد مناسبی برای مالك آن فراهم می‌ساخت چنان كه قول معروف اعراب كه التمر فی‌البئر (خرما در چاه است «نونْ تو آبه») یادگار همان روزگار است (رجوع کنید به بنعبداللّه، ج 3، ص 169؛ برای نمونه، در صدر اسلام، صاحب چاه رومه در مدینه، هر مشك آب را به یك مُدّ طعام می‌فروخت؛ یاقوت حموی، ذیل «بیر رومه»؛ صالح احمدعلی، ص 156). كسی كه چاهی حفر می‌كرد می‌توانست آب آن را بفروشد یا به رایگان در اختیار همگان قرار دهد. برخی چاهها در تملك افراد سرشناس و برخی دیگر مشاعاً در اختیار خاندانهای مختلف یا تقسیماتِ بزرگ‌تری از قبایل یا اقلیتهای دینی یا قومی ــ از جمله یهودیان ــ بود. مالك یا حفر كننده برخی چاههای قدیمی نیز شناخته شده نبود و در این صورت معمولاً كسی كه آن را لای‌روبی و احیا می‌كرد می‌توانست بر آن ادعای مالكیت داشته باشد (رجوع کنید به صالح احمدعلی، ص 152ـ153؛ جوادعلی، ج 5، ص 76؛ بنعبداللّه، ج 4، ص 98) ولی به طور كلی این‌گونه قواعد برای پیشگیری از جنگها و نزاعهای اعراب جاهلی بر سر چاههای آب كفایت نمی‌كرد و تنها زمانی كه دولت اسلامی بر سراسر شبه‌جزیره غلبه یافت و برای هر قبیله، چراگاه و آبی معین شد، تا حد زیادی از این منازعات كاسته شد (صالح احمدعلی، ص 347). در دوره اسلامی، صرف‌نظر از فتواهای منطبق بر مذاهب و نیز جغرافیاهای فرهنگی مختلف، عموماً مالكیت چاهها به سه دسته عمده تقسیم شده است: 1) چاههای عام‌المنفعه كه چه در زمینهای خصوصی واقع باشند چه در زمینهای موات، استفاده از آنها برای همگان مجاز است. 2) چاههای حفر شده در زمینهای موات، كه مالك یا حفر كننده آن نمی‌تواند دیگران را از استفاده از آب آن منع كند هر چند خود او در استفاده از این آب، اولویت دارد. 3) چاههای حفر شده در زمینهای خصوصی كه كلاً در اختیار مالك است (رجوع کنید به ماوردی، ص 182؛ بنعبداللّه، ج 3، ص 177). بدین ترتیب، در عین حال كه اسلام، مالكیت خصوصی بر آب چاهها را به رسمیت شناخته، از امكان سوء استفاده از این حق مالكیت نیز به‌نحو چشمگیری كاسته است. در برخی نواحی، برحسب اوضاع فرهنگی ـ اجتماعی و اقلیمی مختلف، راهكارهای تقسیم مالكیت بر چاهها تفصیل بیشتری یافته است، مثلاً به گزارش فیلبی (رجوع کنید به د. اسلام، ذیل "r.II Bi" ) مالكیت چاه بسیار بزرگ الحَدَّاجْ در تیماء *عربستان به حدود سی سهم تقسیم شده بود. با توجه به كمبود آب و دشواریهای حفر چاه به‌ویژه با افزایش جمعیت در آغاز دوران شكوفایی دولت اسلامی در شبه‌جزیره عربستان، بهای آب چاههای شیرین در این نواحی بسیار بالا بود، مثلاً چاه جشم در رانونا، كه متعلق به مردی از غسانیان بود، در عصر خلافت عمر به سی هزار درهم خریداری شد (بكری، ج 2، ص 383)، از همین‌رو برخی از صحابه ثروتمند بر آن شدند كه چاههایی حفر كنند یا بخرند و آنها را به عنوان صدقه در اختیار عموم قرار دهند چنان كه عثمان، چاه رومه را به مبلغ بین بیست تا چهل هزار درهم ( ابن‌كثیر، ج 7، ص 187؛ یاقوت حموی، همانجا) و ابوطلحه انصاری چاه حاء (بكری، ج 2، ص 413؛ صالح احمدعلی، ص 156) را خریدند و وقف كردند. خرده فرهنگِ سقایتِ حجاج، كه پیش از اسلام در مكه جریان داشت، پشتوانه‌ای برای سنّتِ وقف و صدقه قرار دادن چاههای آب بوده است كه منافسات خاندانهای عرب صدر اسلام را به قالب ارزشهای اخلاقی و انسانی مبتنی بر تعالیمِ اسلامی دگرگون ساخت. در اخبار وارده در باره مجموعه چاههایی كه پس از اسلام در مكه و مدینه حفر شدند (رجوع کنید به ازرقی،ج 2، ص 224ـ227؛ ابن‌شبه نمیری، ج 1، ص 169ـ 173)، در باره فروش یا مالكیت خصوصی آنها اطلاع چندانی نیامده و ظاهراً استفاده از آنها مشاع و رایگان بوده است (صالح احمدعلی، ص 152ـ153؛ برای برخی دیگر از چاههای قدیمی مدینه كه در دوره اسلامی وقف عام شدند رجوع کنید به بنعبداللّه، ج 4، ص 109ـ112). علاوه بر شمار بسیار زیاد چاههایی كه به نام خلفا حفر شده، از جمله چاه عثمان، چاه‌علی، چاه مروان، چاه مهدی، چاه مخلوع (یعنی امین)، چاه واثق و... (رجوع کنید به ابن‌بطوطه، ج 1، ص 143؛ عبدری، ص 167؛ صالح احمدعلی، ص 232)، تداوم و گسترش این سنّت در تلاش حاكمان یا اشراف مسلمان در حفر چاههای آب بر سر راههای ارتباطی به‌ویژه مسیرهای مختلفِ كاروانهای حجاج جلوه‌گر شده است؛ مثلاً عمربن عبدالعزیز بین راه مكه و مدینه (صالح احمد علی، ص 142) و زُبَیده همسر هارون‌الرشید در مسیر میان بغداد و مكه (ابن‌جبیر، ص 165؛ بنعبداللّه، ج 4، ص 137؛ برای فعالیت مشابه برخی دیگر از خلفا رجوع کنید به همان، ج 4، ص 160ـ161) چاههایی حفر و وقف كردند. در ادوار متأخرتر، سلاطین و امرای مملوكی نیز به حفر چاهها و تعمیر و نگهداری از آنها به‌ویژه در مسیر قاهره به مكه علاقه‌مند بودند چنان كه امیر شاهین الطویل با گروهی از مهندسان و كارگران و ادوات و ابزارها در 884 مأموریت یافت در مكانهای مناسب این مسیر به حفر و لای‌روبی چاههای آب اقدام كند (بنعبداللّه، ج 4، ص 181ـ182)؛ سلاطین مغرب، از جمله مولی رشیدبن سلطان مولی شریف علوی حسنی، نیز در این‌باره اقدامات مشابهی كردند (رجوع کنید به قادری، ج 2، ص 192؛ بنعبداللّه، ج 4، ص 189ـ 190؛ برای اطلاع از حفر چاههای عام‌المنفعه در مسیرهای ارتباطی یا سرزمینهای دیگر رجوع کنید به متز، ج 2، ص 455؛ در مراكش رجوع کنید به بنعبداللّه، ج 4، ص 257؛ در هند به حمایت فیروزشاه تغلق و نیز غازی میان/ سالار محمود رجوع کنید به د. اسلام، ذیل "Ghazi Miyan" ). حفر چاه بر سر راههای ارتباطی تابع متغیرهای متعدد بود ولی در صورتِ امكان فاصله‌های مكانی‌ای كه طول یك واحد از سفر را شامل می‌شد، معیار فاصله معمول در حفر این رشته از چاهها قرار می‌گرفت. مثلاً در مسیر بین مغرب و موریتانی، تقریباً در هر بیست تا چهل كیلومتر یك چاه حفر شده است، یعنی مطابق با فاصله‌هایی كه ادریسی (ج 1، ص 296ـ303) و مورخان دیگر در باره شهرهای جدیدِ شمال مغرب ذكر كرده‌اند (بنعبداللّه، ج 2، ص 113). این نكته از این لحاظ نیز در خور توجه است كه گاه آبادیها یا شهرهایی صرفاً به سبب تجمع گروههای انسانی برای استفاده از آب یك چاه شكل گرفته‌اند و با خشك یا آلوده شدن آبِ آن چاههای آبادی ساز، متروك و ویران گردیده‌اند (رجوع کنید به جواد علی، ج 7، ص 182). چاههای آب شیرین خانگی، یكی از عناصر تشكیل دهنده الگوی سكونت در بخشهایی از سرزمینهای اسلامی بوده‌اند كه در آنها با حفر چاههای كم عمق، دستیابی به آبهای زیرزمینی امكان‌پذیر می‌شد. در این نواحی، هر یك از خانواده‌های متوسط و بالاتر در خانه‌های خود چاه آب اختصاصی داشتند (رجوع کنید به ابن‌جبیر، ص 201؛ احسن، ص 187؛ طعمه، ص 409؛ احمد امین، ذیل «البیر»). اما در مناطقی كه سطح آب زیرزمینی بسیار پایین یا آب منطقه شور یا ناگوارا بود چنین امكانی برای همه خانه‌ها فراهم نبود (احسن، همانجا) و فقط اعیان و اشراف می‌توانستند در منازل خود چاه آب اختصاصی داشته باشند، مانندِ چاه خانه زهیربن ابی‌امیهبن مُغیره و چاه‌خانه اَوقَص در اجیادالصغیر در كنار كوه ابوقُبَیس مكه (رجوع کنید به ازرقی، ج 2، ص 224؛ صالح احمدعلی، ص 630). از چاههای خانگی علاوه بر شرب و شستشو، برای خنك كردن میوه‌ها و سبزیجات نیز استفاده می‌شد؛ آنها را با دلو در داخل چاه می‌آویختند (طعمه، ص 410). وجود چاه در داخل قلعه‌ها و به‌ویژه در خانه‌های مردم، امكان مقاومت در برابر محاصره‌های طولانی را نیز فراهم می‌ساخت و در جنگهای قلعه‌ای امتیاز دفاعی به حساب می‌آمد (رجوع کنید به همان، ص 409). در مراكز تجمع، چون رباطها، مساجد و زیارتگاهها، نیز چاه آب از عناصرِ ساختاری تلقی می‌شد (برای نمونه رجوع کنید به ادیب‌الملك، ص 81، 195؛ برای چاههای معروف آب در مسجدالاقصی، چاه اسود، چاه خضر، چاه ایوب، چاه زیتونه، چاه قایتْبای و غیره رجوع کنید به بنعبداللّه، ج 4، ص 166ـ167؛ برای نمونه‌های چاههایی كه در كنار مساجد حفر شده‌اند یا برعكس، مساجدِ بنا شده در كنار چاهها رجوع کنید به ازرقی، ج 2، ص 215ـ217، 225؛ ناصرخسرو، ص 102؛ صالح احمدعلی، ص 245، 634؛ بنعبداللّه، ج 4، ص 114). همچون دیگر فرهنگها، در فرهنگهای اسلامی مناطقِ مختلف نیز چاهها موضوع باورهای عامیانه متنوعی بوده‌اند (برای نمونه‌های سوگند خوردن به چاه و نیز قربانی كردن برای چاه رجوع کنید به وسترمارك، ص 9، 65) و به بسیاری از آنها، تاریخچه، حوادث و خواص شگفت‌آوری نسبت داده‌اند و به علل مختلف، آنها را متبرك دانسته‌اند (برای انبوهی از نمونه‌ها رجوع کنید به طوسی، ص 58 ـ61؛ زهری، ص40ـ41، 43ـ44، 57، 71ـ72، 103؛ قزوینی، ص 185ـ 188؛ ادیب‌الملك، ص 157؛ جوادعلی، ج 7، ص 193ـ194). یك نمونه معروف از این چاهها بئر یوسف در قلعه جبل در مصر است كه به زعم عوام همان چاهی است كه حضرت یوسف در آن گرفتار آمده بود و به‌ویژه در دفعِ سترونی نافع است (رجوع کنید به احمد امین، همانجا). احمد امین (همانجا) این چاه را با قید احتمال به یوسف ایوب، صلاح‌الدین ایوبی، منسوب دانسته و رشیدرضا (رجوع کنید به ص 499ـ500) باور عامیانه مصریان به شفابخشی این چاه را نكوهیده است (برای نمونه‌ای دیگر درباره بئرالكلب كه آب آن به گمان عوام، بیماری هاری را شفا می‌داد رجوع کنید به قزوینی، ص 188؛ برای باور به شفابخشی آب چاه زمزم رجوع کنید به زمزم*؛ قزوینی، ص 187). چاه در ذهن و زبانِ سامی و از جمله عربی، عنصری مؤنث محسوب می‌شد ( د. اسلام، ذیل "r "Bi ) و در علم الرؤیای دوره اسلامی، در كنار تعابیر متنوعی كه در قبالِ به خواب دیدن چاه و اجزای آن ذكر شده (رجوع کنید به ابن‌سیرین، ص 347ـ 348)؛ مضمونهای راجع به عنصر زنانگی و بارداری از تكرر قابل توجهی برخوردار است (رجوع کنید به نابلسی، ص 85 ـ86). منابع: (65) ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت 1407/1987؛ (66) ابن‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، بیروت 1986؛ (67) ابن‌سیرین، تفسیرالاحلام الكبیر، بیروت 1409/ 1988؛ (68) ابن‌شبه نمیری، تاریخ المدینه المنوره: اخبار المدینه النبویه، چاپ فهیم محمد شلتوت، بیروت 1410/1990؛ (69) ابن‌كثیر، البدایه و النهایه، بیروت 1411/1990؛ (70) ابن‌ندیم (تهران)؛ (71) ابن‌هشام، السیره النبویه، چاپ سهیل زكار، بیروت 1412/1992؛ (72) احمد امین، قاموس العادات و التقالید و التعابیر المصریه، قاهره 1953؛ (73) محمدبن محمد ادریسی، كتاب نزهه المشتاق فی اختراق الا´فاق، بیروت 1409/1989؛ (74) عبدالعلی ادیب‌الملك، سفرنامه ادیب‌الملك به عتبات( دلیل الزایرین )، چاپ مسعود گلزاری، تهران 1364 ش؛ (75) محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مكه و ماجاء فیها من الا´ثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت 1403/ 1983؛ (76) چاپ افست قم 1369 ش؛ (77) بغداد عبدالمنعم، « كتاب البئر لابن الاعرابی و المصطلح الهندسی»، مجله معهد المخطوطات العربیه، ج 41، ش 2 (صفر 1418)؛ (78) اسماعیل بغدادی، ایضاح المكنون، ج 2، در حاجی‌خلیفه، ج 4؛ (79) عبداللّه‌بن عبدالعزیز بكری، معجم ما استعجم فی اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983؛ (80) محمد بنعبداللّه، الماء فی الفكر الاسلامی و الادب العربی، مغرب 1417/1996؛ (81) جوادعلی، المفصَّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت 1976ـ 1978؛ (82) محمد رشید رضا، «البدع و الخرافات و التقالید و العادات»، المنار، ش 21 (جمادی‌الا´خره 1318)؛ (83) محمدبن محمدزبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت 1414/ 1994؛ (84) محمدبن ابی‌بكر زهری، كتاب الجغرافیه، چاپ محمد حاج‌صادق، قاهره [بی‌تا.(؛ (85) صالح احمدعلی، الحجاز فی صدرالاسلام: دراسات فی احواله العمرانیه و الاداریه، بیروت 1410/ 1990؛ (86) سلمان هادی طعمه، كربلاء فی‌الذاكره، بغداد 1988؛ (87) محمدبن محمود طوسی، عجایب‌نامه: عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، تهران 1375 ش؛ (88) محمدبن محمد عبدری، رحله العبدری المسماه الرحله المغربیه، چاپ محمد فاسی، رباط 1968؛ (89) عبدالعزیز عمری، الحرف و الصناعات فی الحجاز فی عصر الرسول صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، )قطر( 1985؛ (90) محمدبن طیب قادری، نشرالمثانی لاهل القرن الحادی‌عشر و الثانی، چاپ محمد حجی و احمد توفیق،رباط 1397ـ1407/ 1977ـ1986؛ (91) زكریا بن محمد قزوینی، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات(تحریر فارسی)، چاپ نصراللّه سبوحی، )تهران( 1361 ش؛ (92) علی‌بن محمد ماوردی، الاحكام السلطانیه فی الولایات الدینیه، قاهره 1393/1973؛ (93) آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، یا، رنسانس اسلامی، ترجمه علیرضا ذكاوتی قراگزلو، تهران 1364 ش؛ (94) عبدالغنی‌بن اسماعیل نابلسی، تعطیرالانام فی تعبیرالمنام، چاپ معروف زریق، بیروت 1411 / 1991؛ (95) ناصرخسرو، سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی، چاپ احمد ابراهیمی، تهران )بی‌تا.]؛ (96) یاقوت حموی؛ (97) Muhammad Manazir Ahsan, Social life under the Abbasids, London 1979; (98) EI 2, s.vv. "Bi r.I: ancient Arabia" (by J. Kraemer), "ibid.II: Modern Arabia" (by G. Rentz), "ibid.III: the Maghrib" (by J. Despois), "Ghazi Miyan" (by K.A. Nizami); (99) Edward Westermarck, Pagan Survivals in Mohammedan civilisation , Amsterdam 1973. / ابراهیم موسی‌پور / تصاویر این مدخل: |
||||
| اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی الجزء : 1 صفحة : 5381 | ||||
|
www.eShia.ir