چاو ، پول‌ كاغذی‌ كه‌ در دوره ایلخان‌ گیخاتوخان‌ (حك: 690ـ694) به‌ تقلید از چین‌ در ایران‌ رواج‌ یافت‌. واژه چاو از واژه مغولی‌ میانه‌ و چینی‌ Chao گرفته‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به دورفر، ج‌ 1، ص‌ 304؛ قس‌ د. اسلام‌ ، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ مادّه‌). در چین‌ در زمان‌ سلسله‌های‌ سونگ‌، مینگ‌ و نیز در دوره حكومت‌ قوبیلای‌قاآن‌ (658ـ693)، چاو رواج‌ داشت‌ (رجوع کنید به اقبال‌ آشتیانی‌، ص‌ 68ـ69). در ایران‌، در 693، در پی‌كمبود نقدینه‌ در خزانه‌، كه‌ عمدتاً بر اثر ولخرجیهای‌ خان‌ و درباریان‌ بروز كرده‌ بود، گیخاتوخان‌ پس‌ از مشاوره‌ با پولاد چنگ‌سانگ‌ سفیر خان‌ بزرگ‌ (قوبیلای‌) در تبریز و نیز توصیه عزالدین‌ مظفربن‌ عمید مشاور صدرجهان‌ *زنجانی‌ (وزیر گیخاتو)، دستور داد به‌ جای‌ درهم‌ و دینار، بر اساس‌ چاوچینی‌ پول‌ كاغذی‌ منتشر كنند (رجوع کنید به رشیدالدین‌ فضل‌اللّه‌،ج‌ 2، ص‌ 1197ـ 1198). چاوخانه‌ای‌ در تبریز فراهم‌ آمد و نخستین‌بار در 19 شوال‌ 693، در این‌ شهر، چاو در میان‌ مردم‌ منتشر شد (همانجا)، اما به‌ سبب‌ ناآشنایی‌ مردم‌ و عدم‌ اطمینان‌ از پشتوانه مالی‌ چاو و نیز سودجویی‌ بازرگانان‌، از این‌ پول‌ جدید استقبال‌ نشد. در تبریز، یك‌ هفته‌ مردم‌ آن‌ را به‌ كار بردند، اما به‌ سرعت‌ به‌ معاملات‌ پنهانی‌ به‌ روش‌ سابق‌ پرداختند و سرانجام‌ از شهر مهاجرت‌ كردند (همان‌، ج‌ 2، ص‌ 1198؛ ابن‌فوطی‌، ص‌ 226). در شیراز نیز پنجاه‌ هزار دینار صرف‌ تهیه چاو شد (رجوع کنید به وصّاف‌الحضره‌، ص‌ 274)، كه‌ از جزئیات‌ آن‌ بی‌خبریم‌. در بغداد نیز مردم‌ حاضر به‌ استفاده‌ از چاو نشدند (رجوع کنید به ابن‌فوطی‌، همانجا). این‌ مخالفتهای‌ اجتماعی‌ تا آنجا پیش‌ رفت‌ كه‌ اشعار بسیاری‌ در هجو و استهزای‌ استفاده‌ از چاو سروده‌ شد (ابن‌عبری‌، ص‌ 369). گفتنی‌ است‌ ماركوپولو كه‌ در همین‌ زمان‌ در تبریز حضور داشته‌، اشاره‌ای‌ بدان‌ نكرده‌ است‌.

تاكنون‌ هیچ‌ نمونه‌ای‌ از چاو یافته‌ نشده‌، اما وصّاف‌ الحضره‌ (ص‌ 272) آن‌ را چنین‌ وصف‌ كرده است‌: كاغذی‌ مستطیل‌ شكل‌ كه‌ چند كلمه‌ به‌ خط‌ ختایی‌ در ابتدای‌ آن‌ نوشته‌ شده‌، سپس‌ بربالای‌ آن‌ از دو طرف‌ لااله‌الااللّه‌ محمد رسول‌اللّه‌ درج‌ شده‌ و زیر آن‌ ایرینجین‌ تورچی‌ [به‌ معنای‌ جواهرالماس‌، لقب‌ گیخاتوخان‌( تحریر گردیده‌ است‌. در میانه كاغذ دایره‌ای‌ هست‌ كه‌ در آن‌ رقم‌ پول‌ از نیم‌ درهم‌ تا ده‌ دینار معین‌ شده‌ و در پایانِ چاو ذكر شده‌ است‌: «پادشاه‌ جهان‌ در تاریخ‌ سنه‌ ثلث‌ و تسعین‌ و ستمائه )693( این‌ چاو مبارك‌ را در ممالك‌ روانه‌ گردانید، تغییر و تبدیل‌ كننده‌ را با زن‌ و فرزند به‌ یاسا *رسانده‌ مال‌ او را جهه )جهتِ] دیوان‌ بردارند». بر روی‌ چاو، مهر آل‌تمغا زده‌ می‌شد (رجوع کنید به تمغا*).

بر خلاف‌ چاو چینی‌، كه‌ كاغذ آن‌ از برگ‌ توت‌ تهیه‌ می‌شد (رجوع کنید به ماركوپولو، ج‌ 1، ص‌ 423)، ظاهراً چاو ایرانی‌ از كاغذ معمولی‌ بود، چنانكه‌ در شیراز بر اثر انتشار چاو، كاغذ برای‌ نوشتن‌ كمیاب‌ شده‌ بود (رجوع کنید به وصّاف‌الحضره‌، ص‌ 274).

با آنكه‌ وصّاف‌الحضره‌ (ص‌ 272) از تأسیس‌ چاوخانه‌ در ممالك‌ عراق‌ عرب‌ و عجم‌، دیار بكر، ربیعه‌، موصل‌، میافارقین‌، آذربایجان‌، خراسان‌، كرمان‌ و شیراز سخن‌ گفته‌ است‌، اما گمان‌ نمی‌رود كه‌ چاو به‌ صورت‌ سراسری‌ در همه ایالات‌ انتشار یافته‌ باشد، زیرا در اوایل‌ 694 هنوز به‌ خراسان‌ نرسیده‌ بوده‌ است‌ (رجوع کنید به رشیدالدین‌ فضل‌اللّه‌، ج‌ 2، ص‌ 1244).

انحصار معامله‌ با چاو، به‌ سبب‌ مخالفتهای‌ بازرگانان‌، دیری‌ نپایید و سرانجام‌ گیخاتوخان‌ پس‌ از دو ماه‌، دستور انحصار معامله‌ با چاو را لغو كرد (رجوع کنید به ابن‌عبری‌، ص‌ 369ـ 370). آخرین‌ خبر در باره چاو متعلق‌ به‌ ربیع‌الاول‌ 694 است‌ كه‌ غازان‌ در مسیر لشكركشی‌ برای‌ جنگ‌ با بایدو، در سمنان‌ با محموله چاو و آلات‌ آن‌، از كاغذ و آل‌تمغا و غیره‌، مواجه‌ شد و با این‌ بهانه‌ كه‌ در مازندران‌ و اطراف‌ آن‌، به‌ سبب‌ نمناكی‌ هوا، كاغذ دوامی‌ نخواهد داشت‌، دستور داد تا تمام‌ محموله‌ را بسوزانند (رجوع کنید به رشیدالدین‌ فضل‌اللّه‌، همانجا). از این‌ روایت‌ می‌توان‌ نتیجه‌ گرفت‌ كه‌ قالبهای‌ چاپ‌ چاو، چوبی‌ بوده‌ است‌.

با آنكه‌ به‌ نظر می‌رسد انتشار چاو نخستین‌ تلاش‌ مسلمانان‌ برای‌ رواج‌ پول‌ كاغذی‌ بوده‌، اما در گزارشهایی‌ كه‌ از زمان‌ ملك‌ عادل‌ ایوبی‌ (حك: 596 ـ 615) در دست‌ است‌ از كاغذهایی‌ سخن‌ رفته‌ كه‌ هر 60 یا 67 برگ‌ آنها یك‌ دینار ارزش‌ داشته‌ است‌(رجوع کنید به ابوشامه‌، ج‌ 1، ص‌ 14).

---

منابع‌:
(1) ابن‌عبری‌، تاریخ‌الزمان‌، نقله‌ الی‌ العربیه اسحاق‌ أرمله‌، بیروت‌ 1986؛
(2) ابن‌فُوَطی‌، حوادث‌ الجامعه و التجارب‌ النافعه فی‌ المائه السابعه، بیروت‌ 1407/1987؛
(3) عبدالرحمان‌بن‌ اسماعیل‌ ابوشامه‌، كتاب‌ الروضتین‌ فی‌ اخبار الدولتین، چاپ‌ ابوالسعود، قاهره‌ 1287ـ 1288/ 1870ـ1871، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ [بی‌تا.]؛
4- عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، «سابقه نشر اسكناس‌ در ممالك‌ شرقی‌»، یادگار، سال‌ 5، ش‌ 1 و 2 (شهریورـ مهر 1327)؛
(5) رشیدالدین‌ فضل‌اللّه‌، عبداللّه‌بن‌ فضل‌اللّه‌ وصّاف‌الحضره‌، تاریخ‌ وصّاف‌، چاپ‌ سنگی‌ بمبئی‌ 1269؛


(6) Gerhard Doerfer, Turkische und mongolische elemente im Neupersischen , Wiesbaden 1963-1975;
(7) EI 2, s.v. "Čao" (by K. Jahn);
(8) Marco Polo, The book of Ser Marco Polo the Venetian concerning the kingdoms and marvels of the East , translated and edited with notes by Henry Yule, 1871, 3rd, ed. by Henry Cordier, 1903-1920, repr. London 1975.

/ محسن‌ جعفری‌مذهب‌ /