جِیطالی‌ (جطالی‌) ، ابوطاهر اسماعیل‌بن‌ موسی‌، فقیه‌، ادیب‌ و متكلم‌ اباضی‌ در نیمه اول‌ قرن‌ هشتم‌. وی‌ در شهر جِیطالِ تونس‌ ــ كه‌ امروزه‌ جِطال‌ و ایجیطال‌ نیز گفته‌ می‌شود ــ در منطقه جَبل‌نَفوسه‌ * زاده‌ شد، ولی‌ تاریخ‌ ولادت‌ او مشخص‌ نیست‌. وی‌ در زادگاهش‌، نزد عیسی‌ طَرمیسی‌ (متوفی‌ 722) تحصیل‌ كرد و بعد از فراغت‌ از تحصیل‌، مدتی‌ در مدرسه ابوزید مَزغورَتی‌ در مزغوره‌، در بخش‌ شرقی‌ جبل‌ نفوسه‌، تدریس‌ كرد. پس‌ از مرگ‌ استادش‌، طرمیسی‌، به‌ فُرسطاء در بخش‌ غربی‌ جبل‌نفوسه‌ رفت‌ و نُه‌ سال‌ در آنجا به‌ تدریس‌ علوم‌ دینی‌ پرداخت‌ (رجوع کنید به شماخی‌، ج‌ 2، ص‌ 196؛ معمّر، حلقه 2، قسم‌ 2، ص‌ 106ـ107؛ د.اسلام‌، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ مادّه‌).

جیطالی‌ برای‌ تجارت‌ به‌ طرابلسِ غرب‌ سفر كرد و در آنجا، به‌ تعبیر برخی‌ مؤلفان‌ «در پی‌ كینه‌توزی‌ حسودان‌، كه‌ به‌ رتبه والای‌ علمی‌ او آگاه‌ شده‌ بودند»، به‌ دستور امیر طرابلس‌ زندانی‌ شد و اموالش‌ ضبط‌ گردید، اما با وساطتِ ابن‌مكّی‌، فرماندار قابِس‌، آزاد شد و قصیده‌ای‌ در مدح‌ ابن‌مكّی‌ سرود (رجوع کنید به جیطالی‌ نفوسی‌، مقدمه سیابی‌، ج1، ص‌ 3؛ معمّر، حلقه 2، قسم‌ 2، ص‌ 109ـ110). برخی‌ منابع‌، سرودن‌ قصیده مزبور را سبب‌ آزاد شدن‌ او دانسته‌اند (رجوع کنید به حیلاتی‌، ص‌ 75، پانویس‌ 238).

بعضی‌ شرح‌حال‌نویسان‌ (رجوع کنید به معمّر، حلقه 2، قسم‌ 2، ص‌ 107ـ 108؛
معجم‌ اعلام‌الاباضیه، ج‌ 2، ص‌ 57) جیطالی‌ را از متفكران‌ بزرگ‌ عصر خویش‌ دانسته‌ و با ستایش‌ از اخلاص‌، جدیت‌ و ژرف‌اندیشی‌ او، وی‌ را با ابوحامد غزالی‌ مقایسه‌ كرده‌اند. همچنین‌ وی‌ را متنفذ، مستجاب‌الدعوه و كوشنده‌ در راه‌ وعظ‌ و ارشاد و امر به‌ معروف‌ و نهی‌ از منكر دانسته‌اند (رجوع کنید به شماخی‌، ج 2، ص‌ 196ـ197؛
معمّر، حلقه 2، قسم‌ 2، ص‌ 109؛
حیلاتی‌، همانجا). گفته‌اند كه‌ جیطالی‌ در بازارها می‌گشت‌ و احكام‌ معاملات‌ حلال‌ و حرام‌ را برای‌ مردم‌ بیان‌ می‌نمود (شماخی‌، ج‌ 2، ص‌ 197؛
معمّر، همانجا).

همچنین‌ نقل‌ شده‌ كه‌ جیطالی‌ پس‌ از آنكه‌ نتوانست‌ حد شرب‌ خمر را بر مردی‌ كه‌ شراب‌ نوشیده‌ بود جاری‌ سازد، تصمیم‌ گرفت‌ از فُرسطاء به‌ جزیره جَربه‌ در خلیج‌ قابس‌ كوچ‌ كند. گفته‌اند كه‌ سفر او در قطع‌ ارتباط‌ مردم‌ با مجرم‌ و در نتیجه‌ توبه او، تأثیر بسیار داشت‌ (رجوع کنید به شماخی‌، همانجا؛
معمّر، حلقه 2، قسم‌ 2، ص‌ 110). جیطالی‌ سالهای‌ آخر عمر را در جربه‌ به‌ مباحثه علمی‌ و تدریس‌ گذراند. وی‌ در سفری‌ به‌ جیطال‌، با عامربن‌ علی‌ شماخی‌، عالم‌ معروف‌ آنجا، به‌ مباحثه‌ پرداخت‌. جیطالی‌ در 730 یا 737 یا 750 در جربه‌ درگذشت‌ و در مسجدجامع‌ جَربه‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (شماخی‌، ج‌ 2، ص‌ 196ـ 198؛
معمّر، حلقه 2، قسم‌ 2، ص 111؛
بروكلمان، ف ذیل‌ ـ ، ج‌ 2، ص‌ 349؛
د.اسلام‌ ، همانجا).

مهم‌ترین‌ آثار او عبارت‌اند از: اَجْوِبةُالائمه یا ماجُمِعَ مِنْ اَجْوِبةِ الائمه كه‌ مجموعه‌ای‌ است‌ از آرای‌ فقهی‌ بزرگان‌ اباضیه‌؛
كتاب‌ فی‌الحساب‌ و قسم‌الفرایض‌ (یا كتاب‌الفرایض‌) درباره ارث‌؛
مَقاییس‌الجُروح‌ و استخراج‌المجهولات‌ كه‌ در ذیل‌ كتاب‌ الفرایض‌ چاپ‌ شده‌؛
كتاب‌الحج‌ والمناسك‌ ؛
قَناطِرِالخیرات‌ یا كتاب‌القناطِر كه‌ بارها چاپ‌ شده‌ و در واقع‌ دایرهالمعارفی‌ است‌ شامل‌ قصص‌ و امثال‌ و شواهد و مباحث‌ اخلاقی‌ و فقهی‌؛
قواعدالاسلام‌ كه‌ كتابی‌ است‌ استدلالی‌ در باره اصول‌ اعتقادات‌، و نزد اباضیانِ جبل‌ نفوسه‌ به‌ العقیده معروف‌ است‌؛
شرح‌ القصیده النونیه (یا شرح‌الاصول‌الدینیه مشتمل‌ علی‌ تلخیص‌ مَعانی‌ القَصیده النونیه ) ابونصر مَلوشایی‌ در باره مسائل‌ اعتقادی‌؛
كتاب‌المرصاد؛
دیوان‌ قصاید و مجموعه نامه‌های‌ او (معمّر، حلقه 2، قسم‌ 2، ص‌ 108؛
جیطالی‌ نفوسی‌، ج 1، همان‌ مقدمه‌، ص‌ 4ـ5؛
بروكلمان‌؛
د.اسلام‌ ، همانجاها؛
برای‌ اطلاع‌ بیشتر رجوع کنید به د.ا.د.ترك‌، ذیل‌ مادّه‌؛
معجم‌ اعلام‌الاباضیه، ج 2، ص‌57ـ58).

---

منابع‌:
(1) اسماعیل‌بن‌ موسی‌ جیطالی‌ نفوسی‌، قناطرالخیرات، چاپ‌ افست‌ عمان‌ 1409/1989؛
(2) سلیمان‌بن‌ احمد حیلاتی‌، علماء جربه، المسمی‌ رسائل‌ الشیخ‌ سلیمان‌بن‌ احمد الحیلاتی‌ الجربی‌، چاپ‌ محمد قوجه‌، بیروت1998؛
(3) احمد بن‌ سعید شماخی‌، كتاب‌ السیر، چاپ‌ احمدبن‌ سعود سیابی‌، مسقط‌ 1407/1987؛
(4) معجم‌ اعلام‌ الاباضیه من‌ القرن‌ الاول‌ الهجری‌ الی‌ العصر الحاضر: قسم‌ المغرب‌ الاسلامی‌، تألیف‌ محمدبن‌ موسی‌ باباعمی‌ و دیگران‌، چاپ‌ محمدصالح‌ ناصر، بیروت‌: دارالمغرب‌ الاسلامی‌، 1421/2000؛
(5) علی‌ یحیی‌ معمر، الاباضیه فی‌ موكب‌ التاریخ، قاهره‌ 1384/1964؛


(6) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(7) EI 2 , s.v." A l-Djaytali" (by T. Lewicki);
(8) TDVI A , s.v. "Ceytali" (by Mustafa Oz).

/ علیرضا سعید /