جَیانی‌ ، ابوعلی‌ حسین‌بن‌ محمد غسّانی‌، محدّث‌ و رجالی‌ اهل‌ سنّت‌ و از عالمان‌ اندلس‌. او در 427 در قرطبه‌ متولد شد (ابن‌بشكوال‌، قسم‌ 1، ص‌ 144؛ ابن‌خلّكان‌، ج‌ 2، ص‌ 180؛ ذهبی‌، 1401ـ1409، ج‌ 19، ص‌ 149ـ150). اصل‌ وی‌ از الزهراء، شهری‌ در نزدیكی‌ قرطبه‌، بود ولی‌ چون‌ پدرش‌ مدتی‌ در جیان‌* ساكن‌ بود او را جیانی‌ خوانده‌اند (رجوع کنید به ابن‌بشكوال‌، قسم‌ 1، ص‌ 143). به‌ نوشته ابن‌فرحون‌ (ج‌ 1، ص‌ 333) او از اندلس‌ بیرون‌ نرفته‌ (نیز رجوع کنید به ذهبی‌، 1401ـ1409، ج‌ 19، ص‌ 149)، اما مدرس‌ تبریزی‌ (ج‌ 1، ص‌ 446) وی‌ را بغدادی‌ خوانده‌ است‌. جیانی‌ مقام‌ والایی‌ در دانش‌ حدیث‌ داشت‌ (رجوع کنید به ابن‌بشكوال‌، قسم‌1، ص‌142؛ یافعی‌، ج‌3، ص‌123؛ ابن‌فرحون‌، ج‌ 1، ص‌ 332ـ 333)، به‌ طوری‌ كه‌ شرح‌حال‌نگاران‌، با القاب‌ «إمامُ عَصْرِهِ فِی‌الْحَدیث‌» (رجوع کنید به ابن ‌فرحون‌، ج‌ 1، ص‌ 332) و «رَئیسُ الْمُحَدِّثینَ بِقُرْطبَه» (ابن‌بشكوال‌، همانجا) از او یاد كرده‌اند.

درخواست‌ ابوعمرو بن‌عبدالبرّ، مؤلف‌ إلاسْتیعاب‌ فی‌ معرفه الاصحاب‌، از وی‌ مبنی‌ بر افزودن‌ نام‌ صحابیانی‌ كه‌ در إلاسْتیعاب‌ نیامده‌ (رجوع کنید به سهیلی‌، ج‌ 3، ص‌ 445)، نشان‌ دهنده تبحر او در دانش‌ رجال‌ است‌. جیانی‌ در دانشهای‌ دیگر، مانند لغت‌ و شعر و انساب‌، نیز مهارت‌ داشت‌ (ابن‌بشكوال‌، قسم‌ 1، ص‌ 143؛ ذهبی‌، 1401ـ1409، ج‌ 19، ص‌ 149ـ 150) و در جامع‌ قرطبه‌ تدریس‌ می‌كرد(ابن‌بشكوال‌، همانجا).

مهم‌ترین‌ استاد وی‌، حَكَم‌بن‌ محمد جذامی‌ بود (ذهبی‌، 1401ـ1409، ج‌ 19، ص‌ 149). برخی‌ از مشایخ‌ روایی‌ او بدین‌ قرارند: ابوعمروبن‌ عبدالبرّ؛ حاتم‌بن‌ محمد طرابلسی‌؛ ابوالولید باجی‌ *؛ قاضی‌ ابوعمروبن‌ حذّاء؛ و ابوالعباس‌ احمدبن‌ عمربن‌ دِلْهاث‌ (ابن‌بشكوال‌؛ ذهبی‌، 1401ـ1409، همانجاها). بزرگانی‌ چون‌ قاضی‌ عَیاض‌ (ج 1، ص‌ 24ـ 25؛ نیز رجوع کنید به ترابی‌، ص‌ 147) و إبْن‌عَطیه‌، صاحب‌ تفسیر المحرَّرالوجیز (ج‌ 2، ص‌ 223ـ224) از وی‌ روایت‌ كرده‌اند. برخی‌ از شاگردان‌ وی‌ نیز عبارت‌ بودند از: محمدبن‌ محمدبن‌ حكم‌ باهلی‌؛ محمدبن‌ احمدبن‌ ابراهیم‌ جیانی‌؛ قاضی‌ ابوعلی‌بن‌ سُكَّره؛ عبداللّه‌بن‌ احمدبن‌ سَمَّاك‌ غَرْناطی‌؛ و محمدبن‌ عبداللّه‌بن‌ خلیل‌ قیسی‌، معروف‌ به‌ مُسنِد مراكش‌ و راوی‌ صحیح‌ مسلم‌ از جیانی‌(ذهبی‌، 1401ـ1409، ج‌ 19، ص‌ 150). جیانی‌ در 498 درگذشت‌ (همانجا).

مهم‌ترین‌ اثر جیانی‌ تَقْییدُالْمُهْمَلِ وَ تَمْییزُالْمُشْكِلِ است‌ كه‌ مؤلف‌ در آن‌ به‌ ضبط‌ درستِ نام‌ راویان‌ صَحیحَین‌ پرداخته‌ است‌ (باجی‌، ج‌ 1، ص‌ 110؛ حاجی‌خلیفه‌، ج‌ 1، ص‌ 470؛ نیز رجوع کنید به ذهبی‌، 1376ـ1377، ج‌ 4، ص‌ 1234؛ همو، 1401ـ1409، ج‌ 12، ص‌ 149). این‌ كتاب‌ شامل‌ پنج‌ كتاب‌ با عناوین‌ جداگانه‌ بوده‌ است‌: 1) الالقاب‌ یا الكنی‌ و الالقاب، كه‌ زركلی‌ (ج‌ 2، ص‌ 255) و بروكلمان‌ ( < ذیل‌ >، ج‌ 2، ص‌ 629) آن‌ را كتابی‌ مستقل‌ دانسته‌اند؛ 2) المؤتلف‌ و المختلف‌ من‌ اسماء الرواه، كه‌ زركلی‌ (همانجا) و بغدادی‌ (ج‌ 1، ستون‌ 311) با اندكی‌ اختلاف‌ در ضبط‌ نام‌ كتاب‌، آن‌ را كتابی‌ مستقل‌ دانسته‌اند؛ 3) شیوخ‌البخاری‌ المهملون‌، كه‌ زركلی‌ (همانجا) آن‌ را با نام‌ التعریف‌ بشیوخ‌البخاری‌ ، اثری‌ مستقل‌ دانسته‌؛ 4) التنبیه‌ علی‌ الاوهام‌ الواقعه فی‌ صحیح‌ الامام‌ البخاری‌ ؛ 5) التنبیه‌ علی‌ الاوهام‌ الواقعه فی‌ صحیح ‌الامام‌ مسلم، كه‌ بخشهای‌ چهارم‌ و پنجم‌ آن‌ به‌ تحقیق‌ محمدصادق‌ آیدن‌ حامدی‌ در 1407 در ریاض‌ و بخش‌ پنجم‌ آن‌ به‌ تحقیق‌ محمد ابوالفضل‌ در 1421/2000 در مغرب‌ منتشر شده‌ است‌.

دیگر آثار جیانی‌ عبارت‌اند از: تسمیه شیوخ‌ أبی‌داود السجستانی‌ (باجی‌، ج‌ 1، ص‌ 179؛ بروكلمان‌، < ذیل‌ >، همانجا) كه‌ حاجی‌خلیفه‌ (ج‌ 1، ستون‌ 88) از آن‌ با عنوان‌ اسماء رجال‌ سنن‌ أبی‌داود یاد كرده‌ است‌، این‌ كتاب‌ به‌ تحقیق‌ جاسم‌بن‌ محمدبن‌ حمودالفجی‌ در 1999 در بیروت‌ منتشر شده‌ است‌؛ و الرِّجَال‌الَّذینَ لَقیهُمْ أبوعَلی‌الْغَسَّانی الْحَافِظُ ، كه‌ كَتّانی‌ آن‌ را از طریق‌ روایی‌ قاضی‌ عَیاض‌، محدّث‌ و فقیه‌ مالكی‌ قرن‌ ششم‌، از جیانی‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (رجوع کنید به كتّانی‌، ج‌ 1، ص‌ 500).

---

منابع‌:
(1) ابن‌بشكوال‌، كتاب‌الصله، قاهره‌ 1966؛
(2) ابن‌خلّكان‌؛
(3) ابن‌عطیه‌، المحرر الوجیز فی‌ تفسیر الكتاب‌ العزیز، ج 2، [رباط‌( 1395/1975؛
(4) ابن‌فرحون‌، الدیباج‌ المُذهَّب‌ فی‌ معرفه اعیان‌ علماء المذهب‌، چاپ‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌ )? 1394/1974(؛
(5) سلیمان‌بن‌ خلف‌ باجی‌، التعدیل‌ و التجریح‌ لمن‌ خرج‌ عنه‌البخاری‌ فی‌ الجامع‌ الصحیح‌، چاپ‌ احمدبزار، )رباط‌( 1411 / 1991؛
(6) اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیه العارفین، ج‌ 1، در حاجی‌خلیفه‌، ج‌ 5؛
(7) بشیر علی‌حمد ترابی‌، القاضی‌ عیاض‌ و جهوده‌ فی‌ علمی‌ الحدیث‌: روایه و درایه ، بیروت‌ 1418/1997؛
(8) حاجی‌خلیفه‌؛
(9) محمدبن‌ احمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النبلاء، چاپ‌ شعیب‌ ارنؤوط‌ و دیگران‌، بیروت‌ 1401ـ1409/ 1981ـ 1988؛
(10) همو، كتاب‌ تذكره الحفاظ‌، حیدرآباد دكن‌ 1376ـ1377/ 1956ـ 1958، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ )بی‌تا.(؛
(11) خیرالدین‌ زركلی‌، الاعلام‌ ، بیروت‌ 1999؛
(12) عبدالرحمان‌بن‌ عبداللّه‌ سهیلی‌، الروض‌ الانف‌ فی‌ شرح‌السیره النبویه لابن‌هشام‌، چاپ‌ عبدالرحمان‌ وكیل‌، قاهره‌ 1387 ـ 1390/ 1967ـ1970، چاپ‌ افست‌ 1410/1990؛
(13) عیاض‌بن‌ موسی‌ قاضی‌ عیاض‌، الشفا بتعریف حقوق‌ المصطفی‌، چاپ‌ علی‌محمد بجاوی‌، بیروت‌ )1977]؛
(14) محمد عبدالحی‌بن‌ عبدالكبیر كتّانی‌، فهرس‌ الفهارس‌ و الاثبات، چاپ‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌ 1402/1982؛
(15) محمدعلی‌ مدرس‌ تبریزی‌، ریحانه الادب‌، تهران‌ 1369 ش‌؛
(16) عبداللّه‌بن‌ اسعد یافعی‌، مرآه الجنان‌ و عبره الیقظان‌، بیروت‌ 1417/1997؛


(17) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband ,1937-1942.

/ فاطمه‌ نژادفاضل‌/