جَهازْمحل ، كاخی از دوره خَلَجیان *در شهر ماندو از ایالت مالوار هندوستان. جهاز محل یا كاخِ كشتی، به دلیل اینكه میان دو دریاچه مصنوعی به نامهای كاپورتالائو در شرق و مونجه تالائو در غرب مانند كشتی شناوری در آب قرار گرفته، به این نام معروف شده است (مارتین، ص272؛ میچل، ص 57؛ آلفیه ری، ص 137؛ <فرهنگ هنر>، ذیل « Mandu »). بعضی منابع (برای نمونه رجوع کنید به نات، ج 1، ص 85) ساخت جهازمحل را به محمود خلجی اول (حك:840 ـ873) نسبت میدهند، اما به گفته آلفیهری (ص 136)، بیشتر محققان غیاثالدین خلجی (حك: 873 ـ906) را سازنده این بنا برای حرمسرای خود دانستهاند. این مكان محل برگزاری جشنها و مراسم نیز بوده است (میچل، همانجا؛ آلفیهری، ص 138).
جهازمحل بنایی سنگی است به طول 122، عرض پانزده و ارتفاع دَه متر كه به صورت دو طبقه روی زمینی تپه مانند و با محور شمالی ـ جنوبی ساخته شده است (آرچنت، 2007؛ آلفیهری، ص 137). قطر دیوارهای كاخ 86 سانتیمتر و بیشتر قسمتهای آن، برای خنك ماندن در تابستان، بدون سقف است (آرچنت، 2007). در طبقه اول اتاقهای مسكونی قرار دارد (رجوع کنید به> شاهكارهای معماری هندی و اسلامی>، تصویر 39). ورودی اصلی در نمای شرقی، فضای باز طاقدار تورفتهای است كه به تالار مركزی در طبقه دوم راه دارد. در سمت راست و چپ ورودی هركدام شش طاق باز متصل به هم، روی پایه ستونهای سنگی قرار گرفته است. فضای بالای ورودی با طاقنماها و نقشمایههای تزیینی گچبری شده است (آرچنت، 2007). در طبقه دوم (همكف) سه تالار بزرگ (96ر10 × 17 متر)، هر كدام با شش گنبد، در یك ردیف قرار گرفتهاند. در حد فاصل تالارها دو دهلیز و در انتهای تالارها نیز اتاقهایی تعبیه شده است (همانجا). در انتهای هر تالار، مشرف به دریاچه مونجه تالائو، یك كلاهفرنگی ساخته شده و كلاهفرنگی تالار مركزی، مربعی است به ضلع 48ر5 متر كه نمای درونی آن، به سبب وجود پنجرههای طاقدار متساویالاضلاع و عمیقاً تورفته، شایان توجه است. سقف گنبدی این كلاهفرنگی با كاشیهای زرد و لاجوردی پوشیده شده است. دو كلاهفرنگی دیگر گنبدهای كوچكتر و چندین فضای طاقدار باز دارند. كلاهفرنگیها نمای ساختمان را به چند قسمت تقسیم كردهاند. نماهای داخلی و خارجی كلاهفرنگیها با كاشیهای زرد و آبی و نقوش گیاهی پوشیده شده است (میچل، ص 84؛ آلفیهری؛ < شاهكارهای معماری هندی و اسلامی>، همانجاها). در انتهای شمالی این طبقه، استخر زیبایی قراردارد كه با ستونبندیهایی از سه طرف احاطه شده است. در ابعاد 9ر12 ×9ر19 و عمق سه متر در اطراف این استخر، كه محل استحمام و شنا بوده، ایوانچههایی برای نشستن تعبیه شده است. در پشت ستونبندی غربی استخر، پلكانی هست كه به ایوان راه داشته و بعدها جهانگیر نیز پلكان دیگری در قسمت جنوبی به آن افزوده است. در این كاخ فوارهها، آبشارها و آبراهههای زیادی با طرحهای زیبا ساخته شده كه روش آبرسانی پیشرفتهای داشته و با قرقرههای مكانیكی آب دریاچه بالا میآمده و سپس در آبراههها، حوضها و فوارههای هر دو طبقه جریان مییافته است. اكنون بقایای این روش آبرسانی پیشرفته موجود است (آلفیهری؛ <فرهنگ هنر>، همانجاها؛ آرچنت، 2007). كلاهفرنگیها، چندگونگی سقفها، گچ منقوش به رنگهای روشن، كاشیهای زرد و آبی از نوع زرینفام (رجوع کنید به سفالگری*) در اطراف پایههای گنبد، این كاخ را شگفتانگیز كرده بود (مارتین، همانجا). شبهگنبدهای دیدنی و برجكها و ایوانهای جهازمحل چشماندازهای زیبایی فراهم آورده بود (رجوع کنید به < شاهكارهای معماری هندی و اسلامی>، همانجا). این بنا، علیرغم اندازهاش بیش از حد بزرگ و حجیم نمینماید و بهسبب بهكارگیری رنگهای روشن، میدرخشد (آلفیهری، همانجا). باغسازی در ادامه تپه و جریان فوارههای آب از ایوان كه ویژگی این بناست بعدها مورد توجه بابر * نیز قرار گرفته است (نات، ج 1، ص 85).
در معماری غیرمذهبی شهر ماندو، میان كاخها و فضاهای آبی ارتباطی وجود دارد كه جهازمحل نمونه آن است. بنای جهازمحل در آب انعكاس مییافت و با روشن شدن فانوسها و چراغها در شب، گویی تمامی سطح آب شعلهور میشد (میچل، ص 57).
منابع:
(1) Bianca Maria Alfieri, Islamic architecture of the Indian subcontinent, photographs by Federico Borromeo, London 2000; ArchNet. [Online(. Available: http://archnet. org/library/sites/one-site. tcl? site-id = 7614. )16 Feb. 2007(; The Dictionary of art , ed. Jane Turner, New York: Grove, 1998, s.v. "Mandu" (by Mehrdad Shokoohy); Garry Martin, "Indian subcontinetn", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984; Masterpieces of Indo-Islamic architecture, introduction and notes by Rustam J. Mehta, Bombay: Taraporevala, 1976; George Michell, The royal palaces of India , photographs by Antonio Martinelli, London 1998; R. Nath, History of Mughal architecture , New Delhi 1982-)2005].