جویای‌ كشمیری‌ ، میرزا داراب‌بیگ‌، متخلص‌ به‌ جویا، از شاعران‌ شیعی‌ سده یازدهم و آغاز سده دوازدهم‌ در هند. پدرش‌، ملاسامری‌ (دیدمری‌، ص‌ 454)، شاعر بود و سامری‌ تخلص‌ می‌كرد (آرزو، ج‌ 1، ص‌ 344). اجداد جویا در اصل‌ ایرانی‌ بودند و از آنجا به‌ كشمیر مهاجرت‌ كردند. او در كشمیر به‌دنیا آمد (واله‌ داغستانی‌،ج1، ص‌ 541؛ آرزو، همانجا). برخی‌ منابع‌، به‌ پیروی‌ از صبح‌ گلشن‌ (صدیق‌ حسن‌خان‌، ص‌ 110)، اصل‌ وی‌ را تبریزی‌ دانسته‌اند (رجوع کنید به تربیت‌، ص‌ 101؛
راشدی‌، بخش‌ 1، ص‌ 184) و كلیاتش‌ نیز با همین‌ عنوان‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. برادر او، كامران‌بیگ‌، نیز شاعر بود و گویا تخلص‌ می‌كرد ولی‌ به‌ اندازه جویا شهرت‌ نیافت‌ (دیدمری‌، ص‌ 456). برخی‌ متأخران‌، میرزا فتحعلی‌ تبریزی‌ متخلص‌ به‌ تسكین‌ را نیز برادر دیگر وی‌ معرفی‌ كرده‌اند (رجوع کنید به خوشگو، ج‌ 1، گ‌ 37 پ‌؛
تربیت‌، همانجا).

از زندگی‌ جویا اطلاع‌ چندانی‌ در دست‌ نیست‌. بنابر آنچه‌ در باره او نوشته‌اند، وی‌ معاصر اورنگ‌زیب‌ عالمگیر (حك: 1068ـ 1118) بود و استادان‌ او در شعر ملاعلی‌ رضا تجلی‌،محمد سعید اشرف‌ مازندرانی‌ و میر معزفطرت‌ بودند (دیدمری‌، ص‌ 454؛
آرزو، همانجا). وی‌ در سخن‌پردازی‌ از صائب‌ تبریزی‌ *پیروی‌ می‌كرد (دیدمری‌، همانجا) و به‌نوشته واله‌ داغستانی‌ (همانجا) در كشمیر با كلیم‌ و صائب‌ ملاقات‌ كرده‌ بود. آرزو وی‌ را برجسته‌ترین‌ شاعر كشمیر دانسته‌ و گفته‌ است‌ كه‌ تمام‌ شاعران‌ كشمیر پس‌ از او یا از شاگردانش‌ بوده‌اند (نظیر ملاساطع‌ و عبدالغنی ‌بیگ‌ قبول‌) یا از تربیت‌شدگان‌ وی‌ (ج‌ 1، ص‌345). حاكمان‌ كشمیر، مانند نواب‌ ابراهیم ‌خان‌، حفظ‌اللّه‌خان‌ و برهان‌الدین‌ فاضل‌خان‌، حامی‌ جویا بودند و او در اشعار خویش‌ آنان‌ را مدح‌ كرده‌ است‌ (رجوع کنید به همو، 1337 ش‌، ص‌ 224، 234)، به‌ویژه‌ نواب‌ ابراهیم ‌خان‌، كه‌ مانند جویا شیعه‌مذهب‌ و از حامیان‌ بزرگ‌ او بود و در تربیت‌ شعری‌اش‌ تأثیر مهمی‌ داشت‌ (رجوع کنید به همان‌، ص‌ 244؛
صدیق‌ حسن‌خان‌، همانجا).

اهمیت‌ جویا در غزلسرایی‌ اوست‌. از ویژگیهای‌ شعری‌ او مضامین‌ بدیع‌ و كاربرد تركیبات‌ استعاری‌ و مجازی‌ و متناقض‌نما (پارادوكس‌)، كاربرد فراوان‌ امثال‌ و اصطلاحات‌، به‌ كاربردن‌ صنعت‌ مراعات‌ نظیر و تمثیل‌ و ارسال‌المثل‌، و مهارت‌ در ساختن‌ مادّه‌ تاریخ‌ است‌. نثر او مرصع‌ و متكلفانه‌ است‌ (همو، 1337 ش‌، مقدمه محمدباقر، ص‌ یوـ یط‌). وی‌ به‌ دیباچه‌نویسی‌ علاقه بسیاری‌ داشته‌، چنان‌ كه‌ كلیاتش‌ دارای‌ چهار دیباچه‌ است‌، بدین‌ترتیب‌: دیباچه‌ای‌ بر اشعار خود، دیباچه‌ای‌ بر دیوان‌ صائب‌ تبریزی‌، دیباچه سفینه‌ و دیباچه مرقع‌ (رجوع کنید به ص‌ یك‌ ـ پنج‌، 895 ـ 898، 904ـ912). جویا اشعاری‌ در استقبال‌ از غزلیات‌ حافظ‌ سروده‌ و اشعاری‌ را نیز از كلیم‌ و صائب‌ و طالب‌ تضمین‌ كرده‌ است‌ (همو، 1378 ش‌، مقدمه عباسی‌ داكانی‌، ص‌ 38ـ40).از عیوب‌ اساسی‌ شعر وی‌، كه‌ در واقع‌ از مختصات‌ شعر دوره اوست‌، تكرار مضامین‌ و تكرار قوافی‌ است‌ (همانجا)؛
با این‌همه‌، در ساختار صوری‌ و معنوی‌ قصیده‌ نوآوریهایی‌ كرده‌ كه‌ از جمله‌ تجدید مطلعهای‌ متعدد و تغزلی‌ با عنوان‌ غزل‌ و حتی‌ گاه‌ گنجاندن‌ یك‌ رباعی‌ در میان‌ قصیده‌ است‌ (رجوع کنید به همو، 1337 ش‌، ص‌ 117). او قصایدی‌ در نعت‌ امامان‌ معصوم‌ دارد (رجوع کنید به همان‌، ص‌ 41ـ 178). جویا (1337 ش‌، ص‌ 243) مدعی‌ شده‌ كه‌ در شعر كسی‌ را هجو نكرده‌ است‌، اما در دیوانش‌ دو هجویه‌ هست‌، یكی‌ در باره لاهور و دیگری‌ در باره اهالی‌ آن‌ (همان‌، مقدمه محمدباقر، ص‌ ط‌ ـ ی‌).

وی‌ در 1118 فوت‌ كرد و صفت‌ «سخن‌پرور» مادّه‌ تاریخ‌ فوت‌ اوست‌ (دیدمری‌، ص‌ 456؛
خلیل‌، ج‌ 1، ص‌ 174).

كلیاتجویا به‌ كوشش‌ محمدباقر گردآوری‌ و در 1337 ش‌/ 1959 در دانشگاه‌ پنجاب‌ چاپ‌ شد. در 1378 ش‌ اشعار جویا با عنوان‌ دیوان‌ جویای‌ تبریزی، به‌ كوشش‌ پرویز عباسی‌ داكانی‌، در تهران‌ به‌ چاپ‌ رسید.

---

منابع‌:
(1) سراج‌الدین‌ علی‌بن‌ حسام‌الدین‌ آرزو، مجمع‌النفایس، ج‌ 1، چاپ‌ زیب‌النسا علی‌خان‌، اسلام‌ آباد 1383 ش‌؛
(2) محمدعلی‌ تربیت‌، دانشمندان‌ آذربایجان، تهران‌ 1314 ش‌؛
(3) داراب‌بیگ‌ جویای كشمیری‌، دیوان‌ جویای‌تبریزی، چاپ‌ پرویز عباسی‌ داكانی‌، تهران‌ 1378 ش‌؛
(4) همو، كلیات جویاتبریزی‌، چاپ‌ محمدباقر، لاهور 1337 ش‌؛
(5) علی‌ابراهیم‌ خلیل‌، تذكره صحف‌ ابراهیم‌، نسخه خطی‌ كتابخانه دانشگاه‌ توبینگن‌، ش‌ Or.711 ، نسخه عكسی‌ موجود در كتابخانه مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌، ش‌ 2974ـ2977؛
(6) بندربن‌ داس‌ خوشگو، سفینه خوشگو، نسخه خطی‌ كتابخانه موزه‌ بریتانیا، ش‌ 4672. Or ، نسخه عكسی‌ موجود در كتابخانه بنیاد دایره المعارف‌ اسلامی‌؛
(7) محمد اعظم‌بن‌ خیرالدین‌ دیدمری‌، واقعات‌ كشمیر، ترجمه ظهور شهداد اظهر، سرینگر، كشمیر 2003؛
(8) حسام‌الدین‌ راشدی‌، تذكره شعرای‌ كشمیر، بخش‌ 1، لاهور 1983؛
(9) صدیق‌ حسن‌خان‌، صبح گلشن‌، چاپ‌ محمد عبدالمجیدخان‌، چاپ‌ سنگی‌ بهوپال‌ 1295؛
(10) علیقلی‌بن‌ محمدعلی‌ واله‌ داغستانی‌، تذكره ریاض‌ الشعراء، چاپ‌ محسن‌ ناجی‌ نصرآبادی‌، تهران‌ 1384 ش‌.

/ گروه‌ زبان‌ و ادبیات‌ /