جونپور ، شهری‌ در ایالت‌ اوتارپرادش‌ هند.این‌ شهر در جنوب‌شرقی‌ اوتارپرادش‌*، در فاصله حدود 210 كیلومتری‌ شهر لكهنو*(مركز ایالت‌) در دشتی‌ نسبتاً هموار و در ارتفاع‌ حدود هشتاد متری‌ واقع‌ است‌. رود گومِتی‌، از ریزابه‌های‌ رود گنگ‌، با جهت‌ شمال‌غربی‌ ـ جنوب‌شرقی‌ از میان‌ شهر می‌گذرد. این‌ شهر از راه‌ اصلی‌ با شهر بنارس‌ *(حدود شصت‌ كیلومتری‌ جنوب‌شرقی‌)، اللّه‌آباد *(حدود صد كیلومتری‌ جنوب‌غربی‌)، سلطان‌پور (حدود صد كیلومتری شمال‌غربی‌) و با شهر شاه‌گنج‌ (حدود پنجاه‌ كیلومتری‌ در شمال‌) مرتبط‌ است‌.

جونپور در مسیر خط‌آهن‌ لكهنو ـ بنارس‌ قرارگرفته‌ و با شبكه راه‌آهن‌ به‌ شهرهای‌ شاه‌گنج‌، سلطان‌پور و فیض‌آباد در شمال‌، سعیدپور در مشرق‌،بنارس‌ در جنوب‌ و اللّه‌آباد در جنوب‌شرقی‌ ارتباط‌ دارد. از اوایل‌ قرن‌ چهاردهم‌/ بیستم‌ یكی‌ از مراكز مهم‌ كشاورزی‌ شده‌است‌ و شكر، حبوبات‌،عطریات‌ و دانه‌های‌ روغنی‌ را صادر و كالاهایی‌ چون‌ منسوجات‌، فلزات‌، ادویه‌ و نمك‌ را وارد می‌كند (رجوع کنید به < فرهنگ‌ جغرافیایی‌ سلطنتی‌ هند >، ج‌ 14، ص‌ 79).

معماری‌ جونپور آمیزه‌ای‌ از شیوه هند و اسلامی‌ است‌. از آثار سلسله تغلقیه‌ *، قلعه جونپور مشرف‌ بر رود گومتی‌ است‌ كه‌ به‌ امر فیروزشاه‌ تُغْلُقی‌ در 762 بنا شد. بیشتر آثار تاریخی‌ جونپور متعلق‌ به‌ دوره سلاطین‌ جونپور است‌، از جمله‌ مسجد اتلا، مسجد لال‌/ لعل‌ دروازه‌، مسجد خالص‌ مخلص‌، و مسجدجامع‌ جونپور (رجوع کنید به جونپور*، سلاطین‌). از آثار دوره مغول‌ در جونپور، پل‌ قدیمی‌ بر روی‌ رودخانه گومتی‌ است‌ كه‌ در 976 به‌ امر مُنعم‌خان‌ احداث‌ گردید. معبد آفتاب‌ نیز در قرن‌ نهم‌ در نزدیكی‌ جونپور ساخته‌ شد (عزیز احمد، ص‌ 189؛ حكمت‌، ص‌ 347؛ هالیستر، ص‌ 184؛ توماس‌، ص‌ 319).

سیدمحمد جونپوری*، مدعی‌ مهدویت‌ در قرن‌ دهم‌، ملاّ محمود جونپوری‌*و غلامحسین‌ جونپوری*از نامداران‌ این‌ شهر بوده‌اند.

پیشینه‌. این‌ شهر در منابع‌ به‌ صورتهای‌ جَوانپور ( < فرهنگ‌ جغرافیایی‌ سلطنتی‌ هند >، ج‌ 14، ص‌ 82)، جانپور (دولافوس‌، ص‌ 114)، جَاون‌پور ( نقشه راهنمای‌ هند )، جَوَنپور (آقا احمد كرمانشاهی‌، ج‌ 1، ص‌ 468) و جونان‌پور (شمس‌الدین‌ سراج‌ عفیف‌، ص‌ 148) ضبط‌ شده‌ است‌.

جونپور در محل‌ قلعه قدیمی‌ منایچ‌/ منچ‌ یا قلعه براهمه‌ بنا شد و در 409 سلطان‌محمود غزنوی‌ آن‌ را تسخیر كرد (عتبی‌، ص‌ 245؛
فرشته‌، ج‌ 1، ص‌30؛
د. اسلام‌ ، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ مادّه‌).

با روی‌ كار آمدن‌ سلسله تغلقیه‌ در هند، جونپور نیز تحت‌ حكومت‌ آنها قرار گرفت‌. در دوره فیروزشاه‌ جونپور شهر آبادانی‌ نبود، اما چون‌ زمین‌ مساعدی‌ داشت‌، فیروزشاه‌ در مدت‌ شش‌ ماه‌ شهر بزرگی‌ در كرانه رود گومتی‌ بنا كرد و آنجا را به‌ نام‌ محمدبن‌ تغلق‌شاه‌، كه‌ ملقب‌ به‌ جونان‌ بود، جونان‌پور نامید (شمس‌الدین‌ سراج‌ عفیف‌، همانجا).

پس‌ از مرگ‌ فیروزشاه‌، مناطق‌ بنگال‌، جونپور، سند، گجرات‌ و دكن‌ از سیطره حكومت‌ دهلی‌ خارج‌ و سلاطین‌ جونپور بر آنجا مسلط‌ شدند (دولافوس‌، ص‌ 111).

با سقوط‌ حسین‌شاه‌ شرقی‌ در 883 به‌ دست‌ سلطان‌ بهلول‌لودی‌*، عصر فرمانروایی‌ سلاطین‌ جونپور به‌ پایان‌ رسید و حركتهای‌ مهدویگری‌ با ظهور سیدمحمد جونپوری‌ در جونپور آغاز گردید (عزیز احمد، ص‌ 41). بهلول‌ لودی‌ پسرش‌، باربَك‌ شاه‌، را به‌ حكومت‌ جونپور گماشت‌، اما برادرش‌، سكندر لودی‌، بر او پیروز شد و جونپور جزو سلطان‌نشین‌ دهلی‌ شد (بداؤنی‌، ج‌ 1، ص‌ 317، 320ـ321).

بعد از درگذشت‌ سلطان‌ سكندر در حدود 923، فرزند وی‌، سلطان‌ابراهیم‌ لودی‌، حاكم‌ دهلی‌ شد و او شاهزاده‌ جلال‌خان‌ ملقب‌به‌ سلطان‌جلال‌الدین‌ را به‌حكومت‌ جونپور برگزید (هروی‌،ج1، ص‌341؛
بداؤنی‌، ج‌1، ص‌225). در این‌ زمان‌ ابراهیم‌خان‌ سوری‌ جونپور را تسخیر نمود، اما سپاهیان‌ سلطان‌ ابراهیم‌ لودی‌ وی‌ را سركوب‌ كردند (مفتی‌ لاهوری‌، ج‌ 1، ص‌ 148ـ 149).

در دوره بابریان*، بابرشاه‌ مناطقی‌ چون‌ ملتان‌، لاهور، پنجاب‌، دهلی‌، آگره‌، اللّه‌آباد، اوده‌ و جونپور را تسخیر كرد و وارد آنجا شد (هروی‌، ج‌ 2، ص‌20ـ22؛
بداؤنی‌، ج‌ 1، ص‌ 233؛
كنبو، ج‌ 1، ص‌ 18).

در 937 با مرگ‌ بابرشاه‌، همایون‌ به‌ تخت‌ سلطنت‌ آگره‌ نشست‌. در همین‌ زمان‌ محمودبن‌ سكندر لودی‌ به‌ اتفاق‌ بُبْن‌ بایزید و امرای‌ افغان‌ شورش‌ نمود و ولایت‌ جونپور و نواحی‌ آن‌ را تصرف‌ كرد اما همایون‌ جونپور را از انقیاد آنها بیرون‌ آورد و جُنید بِرلاس‌ را به‌ حكومت‌ آنجا منصوب‌ كرد (هروی‌، ج‌ 2، ص‌ 24، 28ـ30؛
بداؤنی‌، ج‌ 1، ص‌ 234، 237؛
غالب‌ دهلوی‌، ص‌ 152).

در 942، شیرخان‌ سوری‌، جونپور و ولایت‌ بهارو قلعه چنار را تصرف‌ كرد و حكومت‌ سوریان‌ در جونپور آغاز شد (هروی‌، ج‌ 2، ص‌40ـ42؛
بداؤنی‌، ج‌ 1، ص‌ 239ـ240).

در 963 محمدخان‌ سور، حاكم‌ بنگاله‌، از بنگاله‌ تا جونپور را تسخیر نمود (بداؤنی‌، ج‌ 1، ص‌ 295).

از این‌ زمان‌ به‌ بعد دوباره‌ بابریان‌ بر جونپور مسلط‌ شدند. اكبرشاه‌ جونپور را تصرف‌ كرد و دستور داد در آن‌ عمارات‌ عالی‌ بسازند و آنجا را پایتخت‌ نامید (هروی‌، ج‌ 2، ص‌ 154، 192ـ 193؛
بكّری‌، ج‌ 1، ص‌ 26ـ 28).

در 1221 آقااحمد كرمانشاهی‌ (بهبهانی‌*) كه‌ به‌ جونپور سفر كرده‌، نوشته‌ است‌ كه‌ آنجا از بلاد قدیم‌ و دارالعلم‌ هندوستان‌ است‌ و طلبه علوم‌ از هر شهر و دیاری‌ به‌ آنجا می‌روند. همچنین‌ از مسجد بسیار بزرگی‌ كه‌ حدود دوهزار تن‌ را در خود جای‌ می‌داده‌ نام‌ برده‌ و آنجا را شهری‌ بسیار خوش‌آب‌ و هوا با انواع‌ ریاحین‌ وصف‌ كرده‌ است‌. وی‌ از پل‌ جونپور نیز یاد كرده‌ است‌ كه‌ از وسط‌ شهر از روی‌ رود گومتی‌ می‌گذشته‌ است‌. وی‌ از فضلای‌ شهر از مولانامحمد جونپوری‌ نام‌ برده‌ است‌ (ج‌ 1، ص‌ 468ـ469). علی‌اصغر حكمت‌ (ص‌ 71، 246) از مدارس‌ علوم‌ اسلامی‌ در جونپور خبر داده‌ است‌.

از اوایل‌ قرن‌ دوازدهم‌ جونپور در دست‌ نوابهای‌ اوده‌ * قرار گرفت‌ و در 1189 به‌ تصرف‌ انگلیسیها در آمد ( < فرهنگ‌ جغرافیایی‌ سلطنتی‌ هند >، ج‌ 14، ص‌ 76).

نیز رجوع کنید به جونپور*، سلاطین‌

---

منابع‌:
(1) آقااحمد كرمانشاهی‌، مرآت‌ الاحوال‌ جهان‌نما: سفرنامه، قم‌ 1373 ش‌؛
(2) عبدالقادربن‌ ملوك ‌شاه‌ بداؤنی‌، منتخب‌التواریخ‌، تصحیح‌ احمدعلی‌ صاحب‌، چاپ‌ توفیق‌ ه.سبحانی‌، تهران‌ 1379ـ1380 ش‌؛
(3) فریدبن‌ معروف‌ بكّری‌، ذخیره الخوانین‌، چاپ‌ معین‌الحق‌، كراچی‌ 1961ـ 1974؛
(4) علی‌اصغر حكمت‌، سرزمین‌ هند، تهران‌ 1337 ش‌؛
(5) كلود فریزر دولافوس‌، تاریخ‌ هند، ترجمه محمدتقی‌ فخرداعی‌ گیلانی‌، [تهران‌( 1316 ش‌؛
(6) شمس ‌الدین‌ سراج‌ عفیف‌، تاریخ‌ فیروز شاهی، چاپ‌ ولایت‌ حسین‌، كلكته‌ 1891؛
(7) محمدبن‌ عبدالجبار عتبی‌، تاریخ‌ یمینی‌، ترجمه ناصح‌ بن‌ ظفر جرفادقانی‌، چاپ‌ علی‌ قویم‌، تهران‌ 1334 ش‌؛
(8) عزیزاحمد، تاریخ‌ تفكر اسلامی‌ در هند، ترجمه نقی‌ لطفی‌ و محمدجعفر یاحقی‌، تهران‌ 1367 ش‌؛
(9) اسداللّه‌بن‌ عبداللّه‌ غالب‌ دهلوی‌، مهر نیمروز، چاپ‌ عبدالشكور احسن‌، لاهور 1969؛
(10) محمدقاسم‌بن‌ غلامعلی‌ فرشته‌، تاریخ‌ فرشته (گلشن ابراهیمی)، )لكهنو(: مطبع‌ منشی‌ نولكشور، )بی‌تا.(؛
(11) محمدصالح‌ كنبو، عمل‌ صالح‌، الموسوم‌ به‌ شاه‌جهان‌نامه، ترتیب‌ و تحشیه غلام‌ یزدانی‌، چاپ‌ وحید قریشی‌، لاهور 1967ـ 1972؛
(12) علی‌الدین‌بن‌ خیرالدین‌ مفتی‌ لاهوری‌، عبرت‌نامه، چاپ‌ محمد باقر، لاهور 1961؛
(13) نقشه راهنمای‌ هند، مقیاس‌ 000 ، 000 ، 4: 1، تهران‌: گیتاشناسی‌، )بی‌تا.(؛
(14) احمدبن‌ محمد مقیم هروی‌، طبقات‌ اكبری‌، چاپ‌ بی‌.دی‌ و محمدهدایت‌ حسین‌، كلكته‌ 1927ـ )1935 ]؛


(15) EI 2, s.v. "Dj awnpur" (by J. Burton-Page);
(16) John Norman Hollister, The Shi ـ a of India , New Delhi 1979;
(17) The Imperial gazetteer of India , vol. 14, Oxford: Clarendon Press, 1908, repr. New Delhi: Today & Tomorrow's Printers & Publishers, [n.d. [;
(18) States atlas of India , ed. S. Muthiah and P.Poovendran, Delhi: Indian Book Depot, Map House, 1990;
(19) Edward Thomas, The chronicles of the Pathan kings of Delhi , Amsterdam 1981;
(20) The Times atlas of the world , London: Times Books, 1985.

/ فرزانه‌ ساسان‌پور /