جَوْزَقی ، ابوبكر محمدبن عبداللّه شیبانی، محدّث شافعی قرن چهارم. او اهل جوزق، از نواحی نیشابور، بود (یاقوت حموی، ذیل «جوزق»). در منابع، تاریخ ولادت وی ذكر نشده، اما با توجه به سال وفاتش، یعنی 388، و 82 ساله بودنش به هنگام مرگ ( رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 119؛ ابناثیر، ج 1، ص 309؛ سبكی، ج 3، ص 185)، میتوان نتیجه گرفت كه در 306 به دنیا آمده است.
وی از آن رو كه شهادتش نزد قاضی و رأیش در جرح و تعدیلِ افراد معتبر بود (سمعانی، ج 5، ص 340؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 16، ص 493؛ همو، 1376ـ1377، ج 3، ص 1013) به «معدّل» شهرت داشت. برخی از وی باعنوان شیخ و محدّث و مفیدِ (كسی كه به نقل از مشایخ برای مردم حدیث روایت میكند) نیشابور یاد كردهاند ( رجوع کنید به ذهبی، 1401ـ1409، همانجا؛ صفدی، ج 3، ص 316؛ سبكی، ج 3، ص 184؛ ابنتغری بردی، ج 4، ص 199). جوزقی فرزندی به نام ابونصر محمد (متوفی 427) داشت كه وی نیز از محدّثان و معدّلان زمان خود بود (صریفینی، ص 28).
دایی جوزقی، ابواسحاق ابراهیمبن محمدبن یحیی (متوفی 362)، نیز شیخ و محدّث نیشابور و از مردم خوشنام و نیكوكار روزگارش بود و مال فراوانی در راه علم و امور خیر خرج میكرد (خطیب بغدادی، ج 7، ص 106؛ سمعانی، همانجا). وی توجه و علاقه شدیدی به خواهرزادهاش داشت (ذهبی، 1401ـ 1409، ج 16، ص 494؛ ابنعماد، ج 3، ص 130؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله) و ظاهراً تأثیر بسیاری بر شخصیت او گذاشت، چنان كه گفته شده است جوزقی، مانند دایی خود، مال فراوانی برای شنیدن و نوشتن حدیث صرف میكرد (سمعانی، ج2، ص 119). از خودِ او نقل شده است كه در طلب حدیث صد هزار درهم خرج كرد و حتی یك درهم از این راه نیندوخت (رجوع کنید به ذهبی، 1401ـ1409، همانجا؛ سبكی، ج 3، ص 185).
جوزقی از محدّثان بزرگی چون ابوعباس محمدبن اسحاق سرّاج (متوفی 313)، ابونعیم عبدالملكبن محمدبن عدی جرجانی (متوفی 323) در نیشابور حدیث شنید. همچنین به همراه داییاش به سرخس سفر كرد و در آنجا از محضر ابوعباس محمدبن عبدالرحمان دَغُولی (متوفی 325) بهره فراوان برد. به شهرهای دیگر نیز سفركرد و از محدّثان مشهور حدیث فراگرفت، از جمله در مكه از ابوسعید احمدبن محمدبن اعرابی (متوفی 340)، در بغداد از ابوعلی اسماعیلبن محمد صَفّار (متوفی 341)، در ری از ابوحاتِم محمدبن عیسی وسقندی (متوفی341) و در همدان از قاسمبن عبدالواحد (سمعانی، همانجا؛ ذهبی، 1409، حوادث و وفیات 381ـ400 ه، ص 175؛ سبكی، ج 3، ص 184؛ ابنعماد، ج 3، ص 129ـ130). وی پس از این سفر طولانی به نیشابور بازگشت (سزگین، ج 1، ص 429) و ظاهراً تا پایان عمر در آنجا ماند.
حاكم نیشابوری*(متوفی 405) از راویان و شاگردان او به شمار میآید ( رجوع کنید به حاكم نیشابوری، ج 2، ص 170، ج 3، ص 423). برخی از دیگر راویان جوزقی عبارتاند از: ابوسعد محمدبن عبدالرحمان كنجروذی/ گنجرودی (متوفی 452)، سعیدبن محمد بُحیری، محمد بن علیخَشّاب، سعیدبن ابیسعید عیار و احمدبن منصوربن خلف مغربی (ذهبی، 1409، حوادث و وفیات 381ـ400 ه، ص 176؛ سبكی، ج 3، ص 185).
جوزقی آثار متعددی در حدیث تألیف كرد كه از آن جمله است: اثری مفصّل و مشهور به نام المُتَّفَق و المُفتَرَق؛ كتابی از آن مفصّلتر با نام المتفقالكبیر، شامل حدود سیصد جزء (ذهبی، 1376ـ1377، ج 3، ص 1013ـ1014؛ همو، 1409، حوادث و وفیات 381ـ400 ه، ص 175؛ سبكی، همانجا)، در منابع گزارشهایی در باره قرائت و سماع این كتاب در میان اهل علم باقی مانده است ( رجوع کنید به صریفینی،ص 366،600، 662،755؛ ذهبی، 1401ـ 1409، ج 20، ص 156)؛ المسند الصحیح یا الصحیح كه در آن احادیث كتاب صحیح مسلم را تخریج كرده است (سمعانی، همانجا؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 16، ص493؛ صفدی؛ ابنتغری بردی، همانجاها) و باید آن را در شمار مستخرجها، نه مسندها، به شمار آورد (طباطبائی، ص 189؛ نیز رجوع کنید به سیوطی،1980ـ1985،ج2،ص137)؛ الجمعبینالصحیحین (حاجیخلیفه، ج 1، ستون 599؛ كحّاله، ج 10، ص 240) كه نسخهای از آن در دارالكتبالمصریه موجود است (زركلی، ج 6، ص 226). الاربعین فیالحدیث را نیز از تألیفات وی دانستهاند (ذهبی، 1401ـ 1409، ج 16، ص 494؛ سیوطی، 1417، ص 418).