جُورَقانی ، ابوعبداللّهحسینبن ابراهیم همدانی، عالم و محدّث قرن ششم. در بعضی منابع نام او جوزَقانی (رجوع کنید به سخاوی، ج 1، ص 278؛ ابنعماد، ج 4، ص 136)، جوزَقی (كتانی، ص 122) و جوزجانی ضبط شده (برای بحث كاملتر رجوع کنید به جورقانی، ج 1، مقدمه فریوائی، ص 66ـ70) كه جملگی تصحیف جُوْرَقان *است (رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 114). بیشتر آگاهی ما در باره وی، بر اساس مطالبی است كه خود او در كتاب الْاَباطیل و الْمَناكیر آورده است.
پدر او، ابراهیمبن حسین، از علما و محدّثان بوده و جورقانی در الاباطیل چهارده بار از او حدیث نقل شده است (جورقانی، ج 1، همان مقدمه، ص30). از اشاراتی در الاباطیل میتوان نتیجه گرفت كه جورقانی بیشتر عمر خود را در همدان بهسر برده است (همان مقدمه، ص 32). صفدی (ج 12، ص 316) از ورود او به بغداد و حدیث نقل كردنش در این شهر سخن گفته است. دونی، بر اساس نقلقولهای متعدد جورقانی از وی، مهمترین شیخروایت جورقانی بوده است (رجوع کنید به جورقانی، ج 1، همان مقدمه، ص 45). بهجز دونی، سایر شیوخ جورقانی ابوالفضل محمدبن طاهر مَقْدِسی (متوفی 507)، عبدالملكبن علی بصری و حمدبن نصر اَعْمَش بودهاند (ابننقطه، ج 2، ص 185؛ ذهبی، ج20، ص 178؛ نیز رجوع کنید به جورقانی، ج 1، همان مقدمه، ص 35، 39، 41). فریوائی (جورقانی، ج 1، مقدمه، ص 32ـ45) فهرست كامل شیوخ جورقانی را از كتاب الاباطیل استخراج كرده است.
از شاگردان جورقانی، نام خواهرزادهاش نجیببن غانِم (راوی كتاب الاباطیل )، عبدالرزاق جیلی (ذهبی، همانجا)، ابوالقاسم ابراهیمبن محمد طَیبی/ ضَبّی و ابنشافع جیلی در منابع آمده است (رجوع کنید به جورقانی، ج 1، همان مقدمه، ص 46). در باره مذهب او اختلافنظر وجود دارد؛ بغدادی (ج 1، ستون 313) او را حنفی دانسته، اما باتوجه به ذكر روایاتی در ذمّ قیاس و رأی در كتاب الاباطیل (رجوع کنید به جورقانی، ج 1، ص 105ـ 114) و جرح ابوحنیفه (همان، ج 2، ص 111، 171) و نقل روایاتی در ستایش از شافعی (همان، ج 1، ص 283ـ290)، میتوان او را محدّثی شافعی با گرایش به اهل حدیث دانست. او در 16 رجب 543 درگذشته است (ابننقطه، همانجا؛ ذهبی، ج 20، ص 178).
كتاب مهم و موجود جورقانی، الاباطیل و المناكیر و الصحاح و المشاهیر است. این كتاب را الموضوعات (صفدی، ج 12، ص 315؛ ابنعماد، همانجا) و الموضوعات من الاحادیث المرفوعات (كتانی، همانجا) نیز خواندهاند. الاباطیل مشتمل است بر مقدمه، هفده كتاب (قسمت)، 140 باب و بیش از هفتصد حدیث مسند (جورقانی، ج 1، همان مقدمه، ص 77ـ 78). روش جورقانی، بنابر مقدمه وی در كتاب (ج 1، ص 1)، نخست ذكر احادیث ضعیف و موضوع، شامل احادیث باطل و منكر و بیان عیوب خفی آنها و سپس نقل احادیث صحیح و مشهور در تأیید نادرستی احادیث دسته نخست است.
از حیث محتوا كتاب الاباطیل را میتوان به دو بخش تقسیم كرد: بخش نخست بیانگر آرا و دیدگاههای كلامی جورقانی است و به نقل احادیثی در باره ماهیت ایمان، قیاس، قِدَم كلام خدا، امامت و موضوعات دیگر اختصاص دارد. فریوائی (همان، ج 1، مقدمه، ص 47ـ57) به برخی آرای كلامی جورقانی بر اساس همین بخش اشاره كرده است. در این بخش، ابوابی نیز به ذكر فضائل برخی از عالمان مشهور اهل سنّت، چون محمدبن ادریس شافعی (متوفی 204) و محمدبن كرّام سجزی (متوفی 255)، اختصاص داده شده است. بخش دوم شامل ابواب فقهی است و از باب طهارت تا فضائلالقرآن را در بر میگیرد. اطلاعاتی كه جورقانی در باره كرامیه و فرقههای آن داده بسیار مهم و احتمالاً برگرفته از متون كرامیه است (رجوع کنید به ج 1، ص 292ـ295).
مبنای جورقانی در رد یا تضعیف احادیث، صرفِ وجود مخالفی از سنّت صحیحه، حتی با وجود امكان جمع بین احادیث، است كه از این نظرِ وی انتقاد شده است ( رجوع کنید به ابنحجر عسقلانی، ج 3، ص 145؛ سخاوی، ج 1، ص 278؛ نیز رجوع کنید به جورقانی، ج 1، همان مقدمه، ص 78ـ80). همچنین به نوشته فریوائی (جورقانی، ج 1، مقدمه، ص 78)، از جورقانی در تضعیف یا تصحیح 38 حدیث انتقاد كردهاند. جورقانی به صحیحین، به خصوص صحیح بخاری، اعتماد ویژهای داشته، به نحوی كه در 245 مورد تصریح كرده كه حدیث را از صحیحین استخراج كرده است و حتی به نظر میرسد كه در صحت حدیث، به وجود آن در این دو كتاب نظر داشته است (همان مقدمه، ص 81). جورقانی در نقد و بررسی احادیث، متأثر از ابنحِبّان *بُسْتی (متوفی 354)، مؤلف كتاب الثِقات ، بوده و در مواردی از او نام برده است (همان، ص 82).
كتاب الاباطیل مورد توجه عالمان بوده است و در نگارش آثاری در باب موضوعات (احادیث جعلی) از آن بهره گرفتهاند. ابنجوزی (متوفی 597) گرچه از جورقانی و كتاب او در اغلب موارد با نام یاد نكرده، بخش اعظمی از كتاب الموضوعات و العلل خود را از كتاب جورقانی گرفته است ( رجوع کنید به ابننقطه، ج 2، ص 186؛ ابنحجر عسقلانی، ج 3، ص 143ـ 144). فریوائی (جورقانی، ج 1، مقدمه، ص 96ـ97) فهرست كامل مواردی را كه ابنجوزی در الموضوعات از كتاب الاباطیل نقلقول كرده، آورده است. همچنین ابنجوزی به همان روش جورقانی به نقد احادیث پرداخته و حتی با بررسی برخی احادیث جورقانی بر او نیز انتقاد كرده است ( رجوع کنید به همان مقدمه، ص 79، 84ـ86؛ ابنجوزی، ج 2، ص 424ـ427؛ نیز رجوع کنید به 433ـ434، 438ـ439). ابنعراق (متوفی 963؛ ج 1، ص 51ـ52) نیز، ظاهراً به تبع ابنجوزی، نام جورقانی را در زمره كذابین و وضاعین آورده است، اما ابنحجر عسقلانی (ج 3، ص 144ـ 145)، ضمن بهره بردن از الاباطیل ، اتهام وضع به جورقانی را ناروا دانسته است. سیوطی (ج 2، ص 51) نیز احتمالاً رأی ابنحجر را ترجیح داده است (نیز رجوع کنید به جورقانی،ج 1، همان مقدمه، ص 57 ـ61). از دیگر كسانی كه از كتاب الاباطیل بهره برده، ابنمُلَقَّن بوده است (رجوع کنید به همان مقدمه، ص 97ـ101).
عبدالرحمان فریوائی، مصحح الاباطیل، فهرست تقریباً كاملی از منابع جورقانی در تألیف كتاب الاباطیل آورده است. ذهبی كتاب الاباطیل را با عنوان تلخیص الاباطیل خلاصه كرده است (رجوع کنید به جورقانی، ج 1، ص 87 ـ92؛ قس اَلْبانی، ص 249 كه نسخهای از این كتاب را به خطا، به ابواسحاق ابراهیمبن یعقوب سعدی نسبت داده است رجوع کنید به بشارعواد معروف، ص 216). بغدادی(همانجا) كتابی به نام التكلیف فی الفروع را تألیف جورقانی دانسته است.