جوامع‌ الطیمائوس‌ فی‌ العلم‌ الطبیعی ، ‌ (یا جوامع‌ كتاب‌ طیماوس‌ فی‌ العلم‌ الطبیعی‌ لجالینوس‌)، عنوان‌ بازنویسی‌ جالینوس‌ *از بخشی‌ از رساله تیمائوسِ افلاطون‌. باتوجه‌ به‌ سهم‌ متن‌ اصلی‌ تیمائوس‌ در پدید آمدن‌ جوامع‌ كتاب‌ طیماوس‌... به‌ وسیله جالینوس‌ و نیز اهمیت‌ این‌ كتاب‌ در تكوین‌ موضوع‌ معرفت‌شناسی‌ در یونان‌ و نیز بعضی‌ فیلسوفان‌ دوره اسلامی‌، در ابتدا لازم‌ است‌ گزارشی‌ از ماهیت‌ و متن‌ تیمائوس‌ داده‌ شود.

رساله تیمائوس‌، یگانه‌ رساله «علمی‌» موجود از افلاطون‌ و یك‌ جزء از چند گانه‌ای‌ است‌ كه‌ او برای‌ تبیین‌ پاره‌ای‌ از آرای‌ خود تألیف‌ كرد. این‌ چند گانه‌ را شامل جمهوری، تیمائوس‌، كرِیتیاس‌ (كه‌ نیمه‌تمام‌ ماند؛ برای‌ متن‌ موجود رجوع کنید به افلاطون‌، 1380 ش‌، كریتیاس، ص‌ 106 ـ 121) و هرموكراتس‌ (كه‌ نوشته‌ نشد) و یا سه‌ رساله اخیر می‌دانند ( رجوع کنید به گمپرتس‌، ج‌ 2، ص‌ 1146، پانویس‌ 1؛ اكرمی‌، ص‌ 70). افلاطون‌، تیمائوس‌ را در فاصله سالهای‌ 366ـ 360 ق‌ م‌، یعنی‌ در دوران‌ پختگی‌ علمی‌اش‌ نگاشت‌( رجوع کنید به < دائره المعارف‌ فلسفه راتلیج‌ >، ج‌ 7، ص‌ 419؛ اكرمی‌، ص‌ 69ـ70؛ قس‌ افلاطون، 1948، ص‌ 1). افلاطون‌ در این‌ رساله‌ مانند دیگر رسائلش‌، مقصود علمی‌ ـ فلسفی‌ خود را در قالب‌ گفتگویی‌ طرح‌ كرده‌ كه‌ این‌ بار میان‌ سقراط‌، تیمائوس‌ (تیمائوس‌ لوكریسی‌، منسوب‌ به‌ لوكری‌ یا لوكریس‌ در جنوب‌ ایتالیا كه‌ برخی‌ او را دوست‌ و برخی‌ شاگرد افلاطون‌ می‌دانند رجوع کنید به افلاطون‌، 1380 ش‌، تیمائوس‌ ، 20؛ همو، 1948، ص‌ 2ـ3؛ رازی‌، الحاوی‌، ترجمه فارسی‌، ج‌ 1، فهرست‌ اعلام‌، ص‌ 338؛ اكرمی‌، ص‌ 75؛ قس‌ شهرستانی‌، ج‌ 2، ص‌ 88؛ كه‌ در سطری‌ او را استاد افلاطون‌ و در سطری‌ دیگر او را شاگرد افلاطون‌ می‌داند؛ سارتون، 1336 ش‌، ص‌ 451)، كریتیاس‌ (احتمالاً پدربزرگ‌ مادر افلاطون‌ رجوع کنید به افلاطون‌، 1948، ص‌ 1؛ قس‌ اكرمی‌، همانجا) و هرموكراتس‌ (ظاهراً از نظامیان‌ و دولتمردان‌؛ رجوع کنید به افلاطون‌، 1948، ص‌ 2) صورت‌ گرفته‌ است‌.

تیمائوس‌، با گفتگوی‌ سقراط‌ و تیمائوس‌ در یادآوری‌ مباحث‌ جمهوری‌ ( رجوع کنید به همو، 1380 ش‌، تیمائوس‌، 17ـ19) آغاز می‌شود و با نقل‌ خاطره‌ای‌ از كودكی‌ كریتیاس‌، در باره گفتگویی‌ میان‌ سولون‌ (حكیم‌ و قانوندان‌ نامدار آتنی‌ و یكی‌ از حكمای‌ هفتگانه‌، ح 639ـ ح 559 ق‌ م‌ رجوع کنید به سارتون‌، 1336 ش‌، همانجا) و كاهنی‌ مصری‌ در باره جزیره افسانه‌ای‌ آتلانتیس‌ ادامه‌ می‌یابد ( رجوع کنید به افلاطون‌، 1380 ش‌، تیمائوس‌ ، 21ـ26). سپس‌ تیمائوس‌، مباحث‌ كیهان‌شناسی‌ را آغاز می‌كند ( رجوع کنید به همان‌، 27ـ61). بخش‌ پایانی رساله‌، بحث‌ در باره ادراك‌ حسی‌ انسان‌، كارْ اندام‌شناسی‌ (فیزیولوژی‌) بیماری‌ و پیدایش‌ جانداران‌ دیگر در فرایند تناسخ‌ * است‌ ( رجوع کنید به 1380 ش‌، تیمائوس‌ ، ص‌ 61 ـ92).

تیمائوس‌ عمدتاً به‌ كیهان‌شناسی‌ فلسفی‌ و پیدایش‌ جهان‌ می‌پردازد، اما مفسران‌ و شارحان‌ آن‌ را اوج‌ حكمت‌ افلاطونی‌ دانسته‌اند (سارتون‌، 1336، ص‌ 450).

اگر چه‌ افلاطون‌ در این‌ رساله‌ سعی‌ داشته‌ است‌ كه‌ توضیحاتی‌ در تبیین‌ برخی‌ پدیده‌های‌ علمی‌ عرضه‌ كند اما توضیحات‌ وی‌ عموماً حتی‌ با دانش‌ آن‌ روزگار هم‌ سازگار نیست‌ ( رجوع کنید به اكرمی‌، ص‌ 82، 396).

دیدگاه‌ فلسفی‌ خاص‌ حاكم‌ بر تیمائوس‌ و نیز اعتبار مباحث‌ نجوم‌ و ریاضی‌ آن‌ باعث‌ شد كه‌ از نخستین‌ كتابهایی‌ باشد كه‌ توجه‌ مترجمان‌، مفسران‌ و شارحان‌ را به‌ خود جلب‌ كرد. خلكیدیوس‌ (فیلسوف‌ و منجم‌ قرن‌ چهارم‌ میلادی‌) اولین‌ كسی‌ بود كه‌ تیمائوس‌ را به‌ لاتینی‌ ترجمه‌ كرد. این‌ كار او بسیار مهم‌ بود زیرا تا پایان‌ قرن‌ دوازدهم‌ میلادی‌، افلاطون‌ را در غرب‌ عمدتاً با این‌ ترجمه لاتینی‌ می‌شناختند (سارتون‌، 1975، ج‌ 1، ص‌ 352ـ353). این‌ ترجمه‌ آنقدر ارزشمند بود كه‌ آن‌ را انجیل‌ افلاطونی‌ می‌نامیدند و شاید همین‌ موضوع‌ باعث‌ شد تا خرافاتی‌ در تفسیرها وارد شود (همو، 1336 ش‌، ص‌ 454). ارزش‌ عجیب‌ و غریب‌ تیمائوس‌ برجا بود تا اینكه‌ در قرن‌ دوازدهم‌، منون‌ و فایدون‌ به‌ لاتینی‌ ترجمه‌ و اروپاییان‌ با دیگر تألیفات‌ افلاطون‌ آشنا شدند ( رجوع کنید به همو، 1975، ج‌ 1، ص‌ 113، ج‌ 2، ص‌ 347). نخستین‌ كسی‌ كه‌ تیمائوس‌ را تفسیر كرد كرانتور سولیایی‌ (مشهور در 300 ق‌ م‌) بود. دیگر مفسران‌ آن‌ عبارت‌ بودند از: پوسیدونیوس‌ آپامه‌ای‌ (قرن‌ اول‌ ق‌ م‌) كه‌ تفسیر او تا پایان‌ قرون‌ وسطا بر عقاید فلسفی‌ تأثیر فراوان‌ داشت‌، آدراستوس‌ افرودیسیایی (شكوفایی‌ در قرن‌ دوم‌) كه‌ تفسیر او به‌ مسائل‌ ریاضی‌ و ستاره‌شناسی‌ تیمائوس‌ پرداخته‌ بود، و اسكلپیودوتوس‌ اسكندرانی‌ (برآمدن‌ در نیمه دوم‌ قرن‌ پنجم‌) و برخی‌ از مفسران‌ قرون‌ سپسین‌ (برای‌ تفصیلات‌ و دیگر مفسران‌ رجوع کنید به سارتون‌، 1336 ش‌، ص‌ 459ـ461؛ همو، 1975، ج‌ 1، ص‌ 204، 271، 352ـ353، ج‌ 2، ص‌ 121 و جاهای‌ دیگر). به‌ نوشته اكرمی‌ (ص‌ 77)، ارسطو هم‌ از مهم‌ترین‌ مفسران‌ تیمائوس‌ بوده‌ است‌. نخستین‌ ترجمه یونانی‌ تیمائوس‌ و دیگر آثار افلاطون‌ در سال‌ 919/1513 در ونیز به‌ وسیله آلدوس‌ و موسوروس‌ صورت‌ گرفت‌ (سارتون‌، 1975، ج‌ 1، ص‌ 113).

جوئیت‌ در 1288/1871 این‌ رساله‌ را به‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ كرد. محمدحسن‌ لطفی‌، بر اساس‌ ترجمه‌های‌ آلمانی‌ و فرانسه‌ و انگلیسی‌، اقدام‌ به‌ ترجمه‌ و چاپ‌ دوره آثار افلاطون‌ ، از جمله‌ رساله تیمائوس‌، در 1356 ش‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ نمود. این‌ مجموعه‌ در 1367 ش‌ و 1380 ش‌ كامل‌تر شد(برای‌ گزارشی‌ از چاپهای‌ این‌ كتاب‌ و پژوهشهایی‌ كه‌ در باره آن‌ در غرب‌ انجام ‌شده‌ است‌ رجوع کنید به < مجموعه كیمبریج‌ در باره افلاطون‌ >، ص‌ 519 ـ 520).

در تمدن‌ اسلامی‌، ترجمه عربی‌ تلخیص‌ و بازنویسی‌ جالینوس‌ از تیمائوس‌ تداول‌ یافت‌ كه‌ ظاهراً متن‌ یونانی‌ آن‌ از بین‌ رفته‌ است‌. این‌ رساله‌ كه‌ جوامع‌ كتاب‌ طیمائوس‌ فی‌العلم‌ الطبیعی‌ نام‌ دارد، بیشتر به‌ بخشهای‌ پزشكی‌ و فلسفه طبیعی‌ اندیشه‌های‌ افلاطون‌ می‌پردازد. به‌ نوشته جالینوس‌ (ص‌ 87 ـ 88)، افلاطون‌ در این‌ رساله‌ برخلاف‌ دیگر كتابهایش‌، كلامش‌ كوتاه‌ و مختصر است‌ و شاید هدف‌ افلاطون‌ از ایجاز كلام‌ در این‌ كتاب‌ آن‌ بوده‌ است‌ كه‌ جز با اندیشه كامل‌ و غور در مطالبش‌ مفهوم‌ آنها برای‌ دیگران‌ آشكار نشود و فقط‌ كسانی‌ كه‌ بر سایر آثارش‌ اشراف‌ دارند مفهوم‌ این‌ رساله‌ را دریابند. گاهی‌ جالینوس‌ برای‌ توضیح‌ بیشتر نظریات‌ افلاطون‌ به‌ مقالات‌ خود نیز ارجاع‌ داده‌ است‌. مثلاً، در توضیح‌ كار چشم‌، سخن‌ را كوتاه‌ كرده‌ و به‌ مقاله فی‌ آراء بقراط‌ و فلاطن‌ ( رجوع کنید به همان‌، ص‌ 97) و در توضیح‌ علل‌ امراض‌ نیز به‌ جای‌ توضیح‌ بیشتر، خوانندگان‌ را به‌ دو اثر یعنی‌ فی‌ آراء بقراط‌ و فلاطن‌ و الشرحِ لِما فی‌ كتاب‌ طیماوس‌ من‌ علم‌ الطب‌ ارجاع‌ داده‌ ( رجوع کنید به همان‌، ص‌ 113ـ114، 118ـ119) و گاهی‌ نیز به‌ مثال‌ متوسل‌ شده‌ است‌ ( رجوع کنید به همان‌، ص‌ 104ـ 105).

برای‌ نخستین‌ بار، یحیی‌بن‌ بطریق‌ بازنویسی‌ جالینوس‌ از تیمائوس‌ افلاطون‌ را به‌ عربی‌ ترجمه‌ كرد (ابن‌ندیم‌، ص‌ 306ـ307؛ نیز رجوع کنید به هاشمی‌، ص‌ 41). به‌گزارش‌ حنین‌بن‌ اسحاق‌ (ص‌ 61)، او ابتدا این‌ كتاب‌ را از یونانی‌ به‌ سریانی‌ و سپس‌، مقاله اول‌ آن‌ را به‌ عربی‌ برگرداند. پس‌ از حنین‌، اسحاق‌بن‌ حنین‌ بقیه آن‌ را به‌ عربی‌ ترجمه‌ كرد. عجیب‌ اینكه‌ حنین‌، برخلاف‌ ابن‌ندیم‌، از ترجمه ابن‌بطریق‌ از این‌ كتاب‌ سخنی‌ به‌ میان‌ نیاورده‌،در حالی‌كه‌ به ‌روایت‌ ابن‌ندیم‌ (ص‌ 307) حنین‌ ترجمه ابن‌بطریق‌ را اصلاح‌ نموده‌ است‌ (نیز رجوع کنید به هاشمی‌، همانجا). ابن‌ندیم‌ در جایی‌ (ص‌ 306ـ307) از این‌ كتاب‌، تنها با عنوان‌ كتاب‌ طیماوس‌ و در جایی‌ دیگر (ص‌ 349) از آن‌ با عنوان‌ ما ذَكَرَه‌ فلاطُن‌ فی‌ طیماوس‌ یاد كرده‌ است‌. عنوان‌ دوم‌، كاملاً شبیه‌ عنوانی‌ است‌ كه‌ حنین‌بن‌ اسحاق‌ (همانجا) برای‌ این‌ كتاب‌ آورده‌ است‌. اما ابن‌ابی ‌اصیبعه‌ (ج‌ 1، ص‌ 103) از این‌ كتاب‌ با عنوان‌ تفسیر ما فی‌ كتاب‌ فلاطن‌ المسمّی‌ طیماوُس‌ من‌ علم‌ الطب‌ یاد كرده‌ است‌. به‌ نوشته قفطی‌ (ص‌ 18)، یحیی‌بن‌ عدی‌ نیز این‌ كتاب‌ را اصلاح‌ نموده‌ است‌ اگرچه‌ به‌رغم‌ نوشته حنین‌ (همانجا)، كه‌ از تبویب‌ كتاب‌ در چهار مقاله‌ یاد كرده‌، این‌ كتاب‌ بدون‌ بخش‌بندی‌ خاصی‌ و تنها در یك‌ بخش‌ كلی‌ تهیه‌ شده‌ است‌.

جوامع‌، مورد توجه‌ آن‌ دسته‌ از پزشكان‌ و دانشمندان‌ دوره اسلامی‌، كه‌ به‌ موضوع‌ فلسفه طبیعی‌ علاقه‌مند بودند، قرار گرفت‌ و به‌ آثار بسیاری‌ از آنان‌ راه‌ یافت‌، از آن‌ جمله‌ جابربن‌حیان‌ بود كه‌ از آن‌ با نام‌ كتاب‌ طب‌ طیماوس‌ نام‌ برده‌ است‌ (رجوع کنید به كراوس‌، ج‌ 2، ص‌ 49). این‌ اشاره جابر و نیز مواردی‌ از این‌ دست‌، از جمله‌ نقل‌ نظریه خلقت‌ منسوب‌ به‌ افلاطون‌ در تیمائوس‌ ( رجوع کنید به همان‌، ج‌ 2، پانویس‌ ص‌ 48) و نیز تفسیر مكتب‌ كیمیایی‌ افلاطون‌ در «مصححّات‌ افلاطون‌» (همان‌، ج‌ 2، ص‌ 48)، نشان‌ می‌دهد كه‌ برخی‌ حكمای‌ اسلامی‌ با آثار جالینوس‌، پیش‌ از شروع‌ نهضت‌ ترجمه‌، احتمالاً آشنا بوده‌اند.

ثابت‌بن‌ قرّه‌ (ص‌ 21، 34، 45) از تفسیر جالینوس‌ بر طیماوس‌ ( در پزشكی‌ ) و ابن‌بیطار (ج 2، ص‌ 66، ج‌ 4، ص‌178) از كتاب‌ طیماوسِ جالینوس‌ نام‌ برده‌اند. در میان‌ پزشكان‌ دوره اسلامی‌، بیشترین‌ ارجاع‌ به‌ این‌ كتاب‌ از آنِ محمدبن‌ زكریای‌ رازی‌ است‌. او دست‌كم‌ در دو كتابش‌، یعنی‌ الحاوی‌ فی‌ الطب‌ (از جمله‌، ج‌ 1، ص‌ 88 ـ89، 153، 157، ج‌ 4، ص‌ 88) و الجُدری‌ و الحصبه‌ *(ص‌ 3)، از جوامع‌ سود برده‌ است‌. بر اساس‌ فهرستی‌ كه‌ ابوریحان‌ بیرونی‌ از آثار رازی‌ تهیه‌ كرده‌ (ص‌ 13)، رازی‌ كتابی‌ به‌ نام‌ تفسیر كتاب‌ طیماوس‌ نیز تألیف‌ كرده‌ بوده‌ (نیز رجوع کنید به سزگین‌، ج‌ 3، ص‌ 49؛ قس‌ قفطی‌، ص‌ 275) كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ باقی‌نمانده‌ است‌. حتی‌ به‌ نظر می‌رسد كه‌ او از تفاسیری‌ كه‌ پلوتارك‌ و جالینوس‌ بر تیمائوس‌ نوشته‌اند تأثیر پذیرفته‌ است‌ ( د. اسلام، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ «افلاطون‌»). از دیگر نویسندگان‌ دوره اسلامی‌ كه‌ جوامع‌ مورد توجه‌ آنان‌ قرار گرفته‌ است‌، مسعودی‌ (متوفی‌ 346) است‌. او در التنبیه‌ و الاشراف‌ (ص‌ 162ـ163) از این‌ كتاب‌ با نام‌ طیماوس‌ فیما بعدالطبیعه‌ یاد كرده‌ و نوشته‌ كه‌ افلاطون‌ آن‌ را در سه‌ مقاله‌ برای‌ شاگردش‌ تیمائوس‌ تألیف‌ كرده‌ است‌. گفتنی‌ است‌ كه‌ در این‌ موضع‌، مسعودی‌ این‌ كتاب‌ را با اثری‌ كه‌ جالینوس‌ بر آن‌ تفسیر نوشته‌، متفاوت‌ دانسته‌ است‌. مسعودی‌ در مبحث‌ كهانت‌ مُروج‌ الذهب‌ (ج‌ 2، ص‌ 317)، برای‌ ارتباط‌ بین‌ نفس‌ و روح‌ و بدن‌ انسان‌، از این‌ كتاب‌ یاد كرده‌ است‌ (نیز رجوع کنید به فارابی‌، ص‌ 91). در این‌ میان‌، شماری‌ از دانشمندان‌ (از جمله‌ اشتاین‌ شنایدر، ص‌ 148؛ مایرهوف‌ و شاخت‌، ص‌ 56ـ63 و به‌ نقل‌ از آنها، محقق‌، ص‌ 11ـ13) از انتقاد ابن‌میمون‌ بر آنچه‌ جالینوس‌ بر كتاب‌ جوامع‌ طیماوس‌ در كتاب‌ الفصول‌ خود نوشته‌، یاد كرده‌اند، اما بررسی‌ یكی‌ از نسخه‌های‌ متقن‌ الفصول‌ابن‌میمون‌ (نسخه خطی‌ كتابخانه ( ش‌1 ) مجلس‌ شورای‌اسلامی‌، ش‌2/6505)، نشان‌ داد كه‌ چنین‌ انتقادی‌ از سوی‌ ابن‌میمون‌ صورت‌ نگرفته‌ است‌. به‌ نظر می‌رسد كه‌ این‌ اشتباه‌ تاریخی‌ ناشی‌ از خلط‌ دو عنوان‌ از آثار ابن‌میمون‌، یعنی‌ الفصول‌ و رساله القبریه، باشد.

از جوامع‌ نسخه‌های‌ معدودی‌ مانده‌ است‌ (برای‌ معرفی‌ دو عنوان‌ از این‌ نسخه‌ها كه‌ مورد استفاده عبدالرحمان‌ بدوی‌ برای‌ چاپ‌ انتقادی‌ این‌ كتاب‌ بوده‌اند رجوع کنید به جالینوس‌، ص‌ 85، معرفی‌ نسخه‌ها به‌ وسیله بدوی‌). این‌ كتاب‌ را نخستین‌ بار پل‌ كراوس‌ در 1951 در لندن‌ چاپ‌ كرد و سپس‌ به‌ اهتمام‌ عبدالرحمان‌ بدوی‌ در 1353 ش‌/ 1974 در تهران‌ به‌چاپ‌ رسید.

---

منابع‌:
(1) ابن‌ ابی‌اصیبعه‌، كتاب‌ عیون‌ الانباء فی‌ طبقات‌ الاطباء، چاپ‌ امرؤالقیس‌ بی‌طحان‌ [آوگوست‌ مولر(، كونیگسبرگ‌ و قاهره‌ 1299/1882، چاپ‌ افست‌ انگلستان‌ 1972؛
(2) ابن‌بیطار؛
(3) ابن‌ندیم‌ (تهران‌)؛
(4) ابوریحان‌ بیرونی‌، فهرست‌ كتابهای‌ رازی‌ و نامهای‌ كتابهای‌ بیرونی‌، تصحیح‌ و ترجمه‌ و تعلیق‌ از مهدی‌ محقق‌، تهران‌ 1371 ش‌؛
(5) افلاطون‌، دوره آثار افلاطون‌، ترجمه محمدحسن‌ لطفی‌ و رضا كاویانی‌، تهران‌ 1380 ش‌؛
(6) موسی‌ اكرمی‌، كیهان‌شناسی‌ افلاطون‌، تهران‌ 1380 ش‌؛
(7) ثابت‌بن‌ قرّه‌، كتاب‌الذخیره فی‌ علم‌الطب‌ ، چاپ‌ صبحی‌، قاهره‌ 1928؛
(8) جالینوس‌، جوامع‌ كتاب‌ طیماوس‌ فی‌العلم‌الطبیعی‌ ، اخراج‌ حنین‌بن‌ اسحاق‌، در افلاطون‌ فی‌ الاسلام‌: نصوص‌، حققها و علق‌ علیها عبدالرحمان‌ بدوی‌، تهران‌: مؤسسه مطالعات‌ اسلامی‌ دانشگاه‌ مك‌گیل‌، 1353 ش‌؛
(9) حنین‌بن‌ اسحاق‌، رساله حنین‌بن‌ اسحق‌ الی‌ علی‌بن‌ یحیی‌ فی‌ ذكر ما تُرْجِمَ من‌ كتب‌ جالینوس، متن‌ عربی‌ با ترجمه فارسی‌، چاپ‌ مهدی‌ محقق‌، تهران‌ 1379 ش‌؛
(10) محمدبن‌ زكریا رازی‌، ترجمه كتاب‌ الجُدَری‌ و الحصبه‌ ( آبله‌ و سرخك‌ )، با حواشی‌ و ملحقات‌ به‌ سعی‌ و اهتمام‌ محمود نجم‌آبادی‌، تهران‌ 1371 ش‌؛
(11) همو، كتاب‌الحاوی‌ فی‌الطب‌ ، حیدرآباد، دكن‌ 1374ـ1390/ 1955ـ1971؛
(12) همان‌، ج‌ 1، ترجمه محمود طباطبائی‌، )تهران‌] 1369 ش‌؛
(13) جورج‌ سارتون‌، تاریخ‌ علم‌: تا پایان‌ دوره طلایی‌ یونان، ترجمه احمد آرام‌، تهران‌ 1336 ش‌؛
(14) محمدبن‌ عبدالكریم‌ شهرستانی‌، الملل‌ و النحل، چاپ‌ محمد سید كیلانی‌، قاهره‌ 1387/1967؛
(15) محمدبن‌ محمد فارابی‌، كتاب‌ تحصیل‌السّعاده، چاپ‌ جعفر آل‌یاسین‌، بیروت‌ 1403/1983؛
(16) علی ‌بن‌ یوسف‌ قفطی‌، تاریخ‌ الحكماء، و هو مختصرالزوزنی‌ المسمی‌ بالمنتخبات‌ الملتقطات‌ من‌ كتاب‌ اخبارالعلماء باخبار الحكماء، چاپ‌ یولیوس‌ لیپرت‌، لایپزیگ‌ 1903؛
(17) تئودورگمپرتس‌، متفكران‌ یونانی، ترجمه محمدحسن‌ لطفی‌، تهران‌ 1375 ش‌؛
(18) مهدی‌ محقق‌، «ردّ موسی‌بن‌ میمون‌ بر جالینوس‌ و دفاع‌ از موسی‌بن‌ عمران‌»، مجله دانشكده ادبیات‌ و علوم‌انسانی‌ دانشگاه‌ تهران‌ ، سال‌ 15، ش‌ 1 (مهر 1346)؛
(19) مسعودی‌، تنبیه‌ ؛
(20) همو، مروج‌ (پاریس‌)؛
(21) احمد هاشمی‌، «آرا و آثار حنین‌بن‌ اسحاق‌»، مجله تاریخ‌ علم‌ ، ش‌ 5 (بهار و تابستان‌ 1385)؛


(22) The Cambridge companion to Plato , ed. Richard Kraut, New York: Cambridge university, 1992;
(23) EI 2, s.v. "Aflatun" (by R.Walzer);
(24) Paul Kraus, Jabir ibn Hayyan: contribution a l'histoire des idees scientifiques dans l'Islam , Cairo 1942-1943;
(25) Max Meyerhof and Josef Schacht, "Maimonides against Galen on philosophy and cosmogony", Bulletin of the Faculty of Arts of the University of Egypt , vol.5. 1937;
(26) Plato, Plato's cosmology: the Timaeus of Plato translated with a running commentary , by Francis Macdonald Cornford, London 1948;
(27) Routledge encyclopedia of philosophy , ed. Edward Craig, London: Routledge, 1998, s.v. "Plato" (by Malcom Schofield);
(28) George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Fla. 1975;
(29) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967;
(30) Moritz Steinschneider, Die arabischen U bersetzungen aus dem Griechischen , Graz 1960.

/ شمامه‌ محمدی‌فر /