بجنوردی ، سیدحسن ، فقیه و اصولی امامی . در 1316 در یکی از روستاهای بجنورد به دنیا آمد. نسب او به سید ابراهیم مُجاب ، نوادة امام موسی بن جعفر علیه السّلام ، می رسد ( رجوع کنید به امین ، ج 2، ص 242؛ روضاتی ، ص 107؛ قمی ، ج 2، 259 ـ 260). تحصیلات ابتدایی را در بجنورد به پایان رساند، در پانزده سالگی به مشهد رفت ، ادبیات را نزد میرزاعبدالجواد، معروف به ادیب * نیشابوری ، فراگرفت ؛ سپس فلسفه را از حاجی فاضل خراسانی و آقابزرگ شهیدی ، اصول را از حاج آقا محمد آقازاده (فرزند آخوند خراسانی )، فقه را از حاج آقاحسین قمی و تفسیر را از حاجی فاضل خراسانی آموخت (آقابزرگ طهرانی ، 1404، ج 1، قسم 1، ص 385؛ شریف رازی ، ج 3، ص 184) و بعدها خود از استادان و مدرسان بنام مشهد در اصول و فلسفه شد (محمد بجنوردی ، مصاحبه ).

در 1340 به توصیة استادش ، حاجی فاضل خراسانی ، برای تکمیل مدارج علمی به نجف رفت و سالها از درس فقها و اصولیان آن حوزه ، چون آقاضیا عراقی ، میرزامحمدحسین نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی * بهره برد (آقابزرگ طهرانی ، همانجا؛ طباطبائی ، مصاحبه ). پس از درگذشت آقاضیا عراقی ، به تدریس خارج (مرحلة عالی ) اصول پرداخت و پس از درگذشت سیدابوالحسن اصفهانی ، مسجد شیخ طوسی را حوزة درس خارج فقه و اصول قرار داد. به زبان عربی درس می گفت و گذشته از طلاب ایرانی ، طلاب عرب زبان نیز در درسش حاضر می شدند. او در 20 جمادی الا´خرة 1396 در نجف درگذشت و در مقبرة استادش سیدابوالحسن اصفهانی مدفون شد.

بجنوردی در حوزة نجف ، علاوه بر فقه و اصول ، به تبحّر در ادبیات و فلسفه و اطلاعات تاریخی و جغرافیایی نیز مشهور بود و با مجامع علمی و دانشگاهی بغداد، ازهر، تونس و مراکش مراودة علمی داشت . حافظة قوی او ـ که شماری از متون حدیثی و بسیاری از اشعار شاعران بزرگ را از بر داشت ـ زبانزد بود (محمد بجنوردی ، همان مصاحبه ).

بجنوردی ، روش متداول تدریس فقه در مرحلة عالی (خارج ) را ـ که استاد، کتابی فتوایی را متن درس خود قرار داده و مسایل آن را یک به یک مطرح و در نفی یا اثبات آن برهان آورده و سرانجام نظریة خود را اعلام کند ـ برای پرورش شاگردان نمی پسندید؛ او معتقد بود که این شیوه ، قواعد اساسی اجتهاد را به شاگرد نمی آموزد تا بتواند از آن در موارد مشابه دیگر نیز استفاده کند، ازینرو شاگردان ، خود غالباً با حضور طولانی در درس خارج فقه ممکن است به ملکة استنباط احکام نایل شوند. او همچنین معتقد بود که اگر استادان به طرح قواعد کلی فقهی بپردازند و سپس کاربرد و تطبیق آن بر مصادیق را به شاگردان بیاموزند شاگردان زودتر به قدرتِ استنباط احکام می رسند. بر همین اساس ، کتاب محققانة خود، القواعد الفقهیه ، را در دوازده جلد تألیف کرد که در هفت جلد چاپ شدة آن 64 قاعدة فقهی بررسی شده است .

قبل از بجنوردی ، شماری از دانشمندان امامی در قواعد فقهی تألیفاتی داشته اند ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 17، ص 180ـ194)، اما مباحث او گسترده تر است ، زیرا پس از طرح هر قاعده به کیفیت دلالت و سند و نسبت آن با دیگر قواعد فقهی پرداخته و نیز آن را با پاره ای از موارد تطبیق کرده است . (دربارة قواعد فقهی و تفاوت آن با قواعد اصولی رجوع کنید به قاعدة فقهی * ؛ اصول * ).

دیگر تألیفات او عبارت اند از: منتهی الاصول ، دو مجلد در علم اصول ؛ قولنافی الحکمة ، در فلسفه ؛ رساله ای در رضاع ؛ رساله ای در اجتماع امرونهی ؛ حاشیه بر دو رسالة علمیة العروة الوثقی و وسیلة النجاة .

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، طبقات اعلام الشیعة ، جزء 1، نقباء البشر فی القرن الرابع عشر ، مشهد 1404؛
(3) محسن امین ، اعیان الشیعة ، بیروت ؛
(4) محمد بجنوردی ، سیمای فرزانگان : زندگینامة محمدحسن بجنوردی ، صدای جمهوری اسلامی ایران ، تهران ؛
(5) محمدعلی روضاتی ، جامع الانساب ، اصفهان 1335 ش ؛
(6) محمد شریف رازی ، گنجینة دانشمندان ، تهران 1352 ش ؛
(7) عبدالعزیز طباطبائی ، مصاحبة اکبر ترابی با عبدالعزیز طباطبائی ، قم 5/10/1373 ش ؛
(8) عباس قمی ، منتهی الا´مال ، تهران ( 1362 ش ) .

/ اکبر ترابی /