دارابی، محمدبن‌ محمد ، عارف‌ و شاعر و تذكره‌نويس‌ قرن‌ يازدهم‌ و دوازدهم‌. سال‌ تولد و وفات‌ وی مشخص‌ نيست‌؛ اما، باتوجه‌ به‌ وقايع‌ زندگی او و شاگردان‌ و معاصرانش‌ كه‌ از وی روايت‌ كرده‌اند، عمر او قريب‌ به‌ 130 سال‌ بوده‌ و در حدود 1130 در شيراز وفات‌ كرده‌ است‌ (حزين‌ لاهيجی، 1375 الف‌ ، ص‌ 178؛ آقابزرگ‌ طهرانی، 1403، ج‌ 9، بخش‌ 2، ص‌ 665). او را ملاشاه‌ محمد و با شهرت‌ اصطهباناتی، دارابی، دارابجردی و شيرازی خوانده‌اند (نصرآبادی، ص‌270؛ افندی اصبهانی، ج‌ 5، ص‌ 274ـ275؛ آقابزرگ‌ طهرانی، 1372، ص‌330ـ331).

آقابزرگ‌ طهرانی (همان‌، ص‌ 331ـ332) شاه‌محمد دارابی اصطهباناتی را غير از شاه‌محمد دارابجردی، كه‌ در هند شهيد شده‌، دانسته‌ است‌ و استناد او در بارۀ شهادت‌ دارابجردی در هند به‌ گزارش‌ صبح‌ گلشن‌ است‌. به‌ نظر وی (همانجا)، چنانچه‌ بتوان‌ در روايت‌ مذكور ترديد كرد میتوان‌ به‌ يكی بودن‌ اين‌ دو نفر حكم‌ كرد. اما، باتوجه‌ به‌ اينكه‌ در صبح‌ گلشن‌ (ص‌220) گزارشی در بارۀ شهادت‌ دارابی نيامده‌ است‌، میتوان‌ القاب‌ و عناوين‌ مذكور را متعلق‌ به‌ يك‌ نفر دانست‌.

دارابی ظاهراً در حلقۀ ادبی محمد مسيح‌، متخلص‌ به‌ معنی، در شيراز شركت‌ میكرده‌ (امداد، ص‌ 44ـ45) و با توجه‌ به‌ آنچه‌ در تذكرۀ لطايف‌ الخيال‌ نوشته‌، در جوانی شاگرد شيخ‌بهائی بوده‌ است‌ ( رجوع کنید به گلچين‌ معانی، 1369، ج‌ 2، ص‌ 851). اين‌ احتمال‌ هم‌ مطرح‌ شده‌ كه‌ وی شاگرد ملاصدرا (متوفی 1050) بوده‌ و به‌ واسطۀ او، از شاگردان‌ شيخ‌بهائی به‌شمار آمده‌ است‌ (رجوع کنید به صدوقیسها، ص‌ 119ـ120؛ نيزرجوع کنید به امين‌ الشريعه‌ خويی، ج‌ 1، مقدمۀ خواجوی، ص‌ بيست‌ودو).

دارابی فقه‌ و حديث‌ و حكمت‌ درس‌ میداده‌ است‌ و حزين‌ لاهيجی (متوفی 1180)، محمد مؤمن‌ جزائری (متوفی 1130) و قطب‌الدين‌ نِيريزی (متوفی 1173) از شاگردان‌ وی بوده‌ و از او به‌ بزرگی ياد كرده‌اند ( رجوع کنید به حزين‌، 1375 ب‌ ، ص‌ 111ـ112؛ دارابی، مقدمۀ تبريزی، ص‌ ب‌، ح‌؛ كشميری، ص‌ 172ـ174). از حاشيۀ نسخه‌ای از لطايف‌ الخيال‌ ( رجوع کنید به كتابخانۀ ملك‌، ش‌ 4325)، به‌ نوشتۀ خود دارابی، میتوان‌ به‌ جنبه‌هايی از زندگی و احوال‌ او پی برد؛ از جمله‌ اينكه‌ او در 1062 به‌ هند رفته‌ و بين‌ سالهای 1076 و 1078 مشغول‌ تأليف‌ لطايف‌ الخيال‌ بوده‌ است‌ و در همين‌ ايام‌ به‌ مكه ‌وعتبات‌ عراق‌ و نواحی گوناگون‌ ايران‌، از جمله‌ شوشتر و مشهد و اصفهان‌، سفر كرده‌ و در تاريخی نامعلوم‌ به‌ هند بازگشته‌، اما در اواخر عمر به‌ ايران‌ آمده‌ و در شيراز از دنيا رفته‌ است‌ (نقوی، ص‌ 202ـ205؛ گلچين‌ معانی، 1347، ج‌ 2، ص‌ 87ـ90؛ همو، 1369، ج‌ 2، ص‌ 851). هنگام‌ وفات‌ دارابی، حزين‌ لاهيجی در شيراز حضور داشته‌، اما تاريخ‌ وفات‌ وی را ضبط‌ نكرده‌ است‌ ( رجوع کنید به حزين‌، همانجاها).

آثار دارابی عبارت‌اند از: 1) تذكرۀ لطايف‌ الخيال‌ ، در شرح‌حال‌ شاعران‌ قديم‌ و هم‌ روزگار مؤلف‌ از حافظ‌ تا حسين‌ قدسی كربلايی كه‌ به‌ ترتيبِ محل‌ سكونت‌ يا زادگاه‌ سرايندگان‌ مرتب‌ شده‌ است‌. اين‌ اثر از حيث‌ گزارش‌ احوال‌ شاعران‌ و معاصران‌ دارابی، منبعی ارزشمند و مهم‌ است‌ ( رجوع کنید به گلچين‌ معانی، 1347، ج‌ 2، ص‌ 87 ـ99؛ نقوی، ص‌ 202ـ209؛ منزوی، ج‌ 11، ص‌ 740؛ افشار و دانش‌پژوه‌، ج‌ 4، ص‌ 706). 2) معراج‌ الكمال‌ ، در شرح‌ اصطلاحات‌ شيخ‌ و ارشاد و مريد و استرشاد. 3) رياض‌/ روضة‌العارفين‌ ، در شرح‌ صحيفۀ سجاديه‌ (آقابزرگ‌ طهرانی، 1372، ص‌ 331؛ همو، 1403، ج‌ 11، ص‌ 330). 4) رساله‌ای در باب‌ عالم‌ مثال‌، كه‌ در آن‌ گفته‌ است‌ عالم‌ مثال‌ از طريق‌ دلايل‌ عقلی اثبات‌شدنی نيست‌، بلكه‌ از طريق‌ كتاب‌ و سنّت‌ و مكاشفه‌ به‌ اثبات‌ میرسد (همو، 1403، ج‌ 1، ص‌ 96ـ97). 5) رساله‌ای در مصطلحات‌ موسيقی و آرای دانشمندان‌ اسلامی در بارۀ غنا، با عنوان‌ مقامات‌ السالكين‌ ، از آثار او شمرده‌ شده‌ است‌ ( رجوع کنید به دانش‌پژوه‌، ص‌ 167). 6) لطيفۀ غيبی ، در شرح‌ اشعار مشكل‌ ديوان‌ حافظ‌ به‌ همراه‌ توضيح‌ برخی اصطلاحات‌ اهل‌ تصوف‌ و عرفان‌ كه‌ در 1357 در شيراز با همين‌ عنوان‌ چاپ‌ شده‌ است‌.

دارابی ديوان‌ شعر هم‌ داشته‌ و در اشعارش‌، «شاه‌» و «عارف‌» تخلص‌ میكرده‌ است‌؛ ازاين‌رو، تذكره‌نويسان‌ شرح‌حال‌ او را ذيلِ دو عنوان‌ ذكر كرده‌اند (رجوع کنید به حزين‌ لاهيجی، 1375 ب‌ ، ص‌ 112؛ آقابزرگ‌ طهرانی، 1403، ج‌ 9، بخش‌ 3، ص‌ 996ـ997؛ گلچين‌ معانی، 1369، ج‌ 2، ص‌ 852).

---

منابع‌:
(1) محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی، الذريعه‌ ؛
(2) همو، طبقات‌ اعلام‌الشيعه‌ ؛
(3) الكواكب‌ المنتشرة‌ فی القرن‌الثانی بعدالعشرة‌، تهران‌، 1372؛
(4) ايرج‌ افشار و محمدتقی دانش‌پژوه‌، فهرست‌ كتاب‌های خطی ملی ملك‌ ، تهران‌ 1364؛
(5) عبداللّه‌ افندی الاصبهانی، رياض‌ العلماء و حياض‌الفضلاء ، چاپ‌ سيدمحمود مرعشی، قم‌، 1401؛
(6) حسن‌ امداد، انجمنهای ادبی شيراز ، (از واخر قرن‌ دهم‌ تا به امروز)، تهران‌، 1372؛
(7) ابوالقاسم‌ امين‌الشريعه‌ خويی، ميزان‌ الصواب‌ در شرح‌ فضل‌الخطاب‌ سيدقطب‌الدين‌ نيريزی، چاپ‌ محمد خواجوی، تهران‌، 1383؛
(8) محمدعلی مزين‌لاهيجی، تاريخ‌ و سفرنامه‌ خرين‌ ، چاپ‌ علی دوانی، تهران‌، 1375 الف‌ ، همو، تذكرة‌المعاصرين‌ ، چاپ‌ معصومه‌ سامك‌، تهران‌، 1375 ب‌ ؛
(9) سيدعلی حسن‌خان‌، صبح‌ گلشن‌ ، كلكته‌، 1295؛
(10) مولی شاه‌محمد دارابی، لطيفه‌ غيبی ، شيراز، 1357؛
(11) محمدتقی دانش‌پژوه‌، مداومت‌ در اصول‌ موسيقی ايران‌: نمونه‌ای از فهرست‌ آثار دانشمندان‌ ايران‌ و اسلامی در غناء و موسيقی ، تهران‌، 1355؛
(12) منوچهر صدوقی شما، تحريرثانی تاريخ‌ حكماء و عرفای متأخر ، تهران‌، 1381؛
(13) ميرزا محمدعلی كشميری، نجوم‌السماء فی تراجم‌العلماء ، قم‌، 1394؛
(14) احمد گلچين‌ معانی، كاروان‌ هند ، مشهد، 1369؛
(15) همو، تاريخ‌ تذكره‌های فارسی ، تهران‌، 1363/1347، احمد منزوی، فهرست‌ مشترك‌ نسخه‌های خطی فارسی پاكستان‌ ، اسلام‌آباد، 1369/1410/1990؛
(16) محمدطاهر نصرآبادی، تذكره‌ نصرآبادی ، احمد مدقق‌ يزدی، يزد، 1378؛
(17) سيدعلی رضا نقوی، تذكره‌نويسی نارسی در هند و پاكستان‌ ، تهران‌، 1343.

/ نكو كريم‌لو /





تاريخ انتشار اينترنتی: 28/01/1387