responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 5040

 

تهران ، شهر، ادامه مقاله (3)

دوره‌ پهلوی‌. دوره‌ پهلوی‌ (1304ـ1357 ش‌)، مرحله‌گذار از اروپاییگری‌ معتدل‌ و التقاطی‌ عهد قاجار به‌ اروپایی‌مآبی‌ دوره‌ پهلوی‌ اول‌ و امریكایی‌گرایی‌ دوره‌ پهلوی‌ دوم‌ است‌.

1) پهلوی‌ اول‌. دوره‌ رضاشاه‌ (حك : 1304ـ1320 ش‌) از جنبه‌ اجتماعی‌ و سیاسی‌، دوره‌ انتقال‌ از نظام‌ فئودالی‌ و حاكمیت‌ چندگانه‌ به‌ حاكمیت‌ متمركز، از جنبه‌ فرهنگی‌ و مذهبی‌، دوره‌ برخورد ارزشهای‌ سنّتی‌ و مذهبی‌ با فرهنگ‌ وارداتی‌ غربی‌ و غیردینی‌، از جنبه‌ اقتصادی‌، دوره‌ تكوین‌ صنایع‌ جدید بر پایه‌ فنّاوری‌ غرب‌ بود (رجوع كنید به پهلوی‌ * ، سلسله‌، بخش‌ 3). هریك‌ از این‌ جنبه‌ها، فضای‌ خاص‌ خود را در تهران‌ پدید آورد.

نخستین‌ اقدامات‌ رضاشاه‌ عبارت‌ بود از: احداث‌ كاخهای‌ سلطنتی‌ و ساختمانهای‌ حكومتی‌، از جمله‌ احداث‌ مجموعه‌ كاخهای‌ سعدآباد؛ كاخ‌ مرمر و مجموعه‌ كاخهای‌ شاهزادگان‌ پهلوی‌ در پیرامون‌ آن‌؛ مجموعه‌ اداری‌ ـ سیاسی‌ و اقتصادی‌ به‌نام‌ معماری‌ رضاشاهی‌؛ و نیز طراحی‌ و گسترش‌ شهر تهران‌ به‌ سبك‌ غربی‌ و احداث‌ مجموعه‌های‌ فرهنگی جدید (دانشگاه‌ تهران‌، دبستانها، دبیرستانها و دانشسراها و نظایر آنها).

بینش‌ تجددطلبانه‌ و مقاصد سكولاریستی‌ رضاشاهی‌، برای‌ تأمین‌ منویات‌ حكومت‌ پهلوی‌ اول‌ و قشر متجدد، حامل‌ و حافظ‌ فرهنگ‌ خاص‌ او بود و مهمترین‌ هدف‌ آن‌ تبدیل‌ ایران‌ به‌ كشوری‌ اروپایی‌ و تحول‌ پایتخت‌ آن‌ به‌ پایتختی‌ اروپایی‌ بود (رجوع كنید به همبلی‌ ، ص‌ 213ـ243). این‌ كار بدون‌ درك‌ صحیح‌ از تجدد در غرب‌ صورت‌ می‌گرفت‌ (ماهرویان‌، ص‌ 116). بخشی‌ از فرهنگ‌ تجددطلبانه‌ پهلوی‌ اول‌، در زمینه‌ كاركردهای‌ اداری‌ ـ سیاسی‌، امنیتی‌، آموزشی‌ و اقتصادی‌، ساختار فضای‌ شهری‌ تهران‌ را به‌وجود آورد. ساختمان‌ این‌ كاركردها یكی‌ از چشم‌اندازهای‌ فرهنگی‌ شاخص‌ این‌ دوره‌ را پدید آوردند.

در همین‌ دوره‌، دو كار عمده‌ برای‌ امروزی‌ كردن‌ ظاهر شهر تهران‌ صورت‌ گرفت‌:

1) شهرسازی‌ جدید. از 1318، كه‌ احتمالاً نخستین‌ خودرو (برای‌ مظفرالدین‌شاه‌) وارد شهر تهران‌ شد (فلور، 1375 ش‌، ص‌ 202)، لزوم‌ تأسیس‌ بلدیه‌ (شهرداری‌) تهران‌ (1328؛ رجوع كنید به بلدیه‌ * ) و تدوین‌ قواعد تردد درشكه‌ و خودرو و خیابان‌كشی‌ احساس‌ شد. از اواخر عهد قاجار و اوایل‌ دوره‌ پهلوی‌، تعداد خودروها افزایش‌ یافت‌، به‌طوری‌ كه‌ در آغاز 1308 ش‌، 27 تعمیرگاه‌ خودرو در تهران‌ وجود داشت‌ كه‌ در پایان‌ همین‌ سال‌ به‌ 233 تعمیرگاه‌ رسید. انطباق‌ وضع‌ راهها و نحوه‌ رفتار مردم‌ با آمد و شد خودروها در سرعت‌ بخشیدن‌ به‌ دگرگونی‌ منظره‌ پایتخت‌ مؤثر بود (همان‌، ص‌ 212ـ 213). نیاز به‌ استفاده‌ از وسایط‌ نقلیه‌ چرخدار (درشكه و خودرو) به‌قدری‌ زیاد شد كه‌ بویژه‌ در آغاز دوره‌ پهلوی‌ اول‌، پاسخگویی‌ به‌ این‌ نیاز تنها عامل‌ تعیین‌ كننده‌ اندازه و شكل‌ خیابانها و نهایتاً ملاك‌ ارزشیابی‌ ساختار شهری‌ بود (مدنی‌پور، ص‌ 36) و قوانین‌ و آیین‌نامه‌های‌ برنامه‌ریزی‌ شهری‌ و شهرداری‌ در مورد شبكه‌ حمل‌ و نقل‌ شهری‌ را تحت‌الشعاع‌ خود قرار داد. به‌این‌ترتیب‌، با رشد و گسترش‌ شهر، طرح‌ جدید توسعه‌ شهری‌ به‌صورت‌ احداث‌ خیابانهایی‌ در بافت‌ قدیمی‌ شهر و كشیدن‌ خیابانهای‌ اصلی‌ و فرعی شطرنجی‌ شكل‌ جدید، افكنده‌ شد. اولین‌ نقشه‌ تهران‌ پس‌ از دگرگونی‌، در 1309 ش‌ «نقشه‌ خیابانها» نامیده‌ شد. قانونی‌ كه‌ بلدیه‌ در 1309 ش‌ تصویب‌ كرد، محملی‌ شد برای‌ مداخلات‌ بسیار در بافتهای‌ كهن‌ شهری‌. به‌ دنبال‌ تصویب‌ این‌ قانون‌، اجرای‌ نقشه‌ جدید خیابانها در دستور كار قرار گرفت‌. دو خیابان‌ چلیپایی‌، یعنی‌ خیابان‌ بوذرجمهری‌ (جبه‌خانه‌ قدیم‌، 15 خرداد كنونی‌) و خیام‌ (اكبرآباد قدیم‌)، بافت‌ كهن‌ شهری‌ را از بین‌ برد (حبیبی‌، ص‌ 158). از 1311 ش‌ به‌ بعد، برج‌ و بارو و خندق‌ دارالخلافه‌ ناصری‌ ویران‌ و تبدیل‌ به‌ خیابانهای‌ بزرگ‌ گردید (كریمان‌، ص‌ 297ـ 298). ایجاد خیابان‌، به‌ عنوان‌ نماد تجدد، اولین‌ بازتاب‌ اقتباس‌ از نوع‌ شهرسازی‌ اوسمان‌ ، معمار و شهرساز فرانسوی‌، است‌. تصویب‌ «قانون‌ تعریض و توسعه‌ معابر و خیابانها» در 1312 ش‌، به‌ تبع‌ همین‌گونه‌ شهرسازی‌ بود (حبیبی‌، ص‌ 159). رضاشاه‌، بر خلاف‌ بیشتر سلسله‌های‌ نوبنیاد ایران‌، پایتخت‌ جدید بر نگزید، بلكه‌ عملاً با تخریب‌ حصار دور شهر و دروازه‌های‌ آن‌ و تعدادی‌ از بناهای‌ عصر قاجار، پایتخت‌ جدیدی‌ مطابق‌ با جهان‌بینی‌ خود ایجاد كرد (عدل‌ و اوركاد ، ص‌ 3). افزون‌ بر این‌، مجلس‌ شورای‌ ملی‌ در 1314 ش‌، طبق‌ مادّه‌ دومِ نظامنامه‌ تشریفات‌، به‌كار بردن‌ عناوین‌ و القاب‌ برای‌ شهرها، مثل‌ دارالخلافه‌ طهران‌، را موقوف‌ كرد (كسروی‌، 1357 ش‌، ص‌ 175).

2) ساختمان‌سازی‌ جدید. تحكیم‌ مبانی‌ حكومتی‌، لزوم‌ تقویت‌ كاركردهای‌ موجود و فراهم‌آوردن‌ كاركردهای‌ نو، ضرورت‌ احداث‌ بناهای‌ جدید و تغییر ساختمانها را هم‌ از نظر صوری‌ و هم‌ از نظر كیفی‌، بویژه‌ در معماری‌ دولتی‌، سبب‌ گردید كه‌ چشم‌انداز فرهنگی مادّی‌ جدیدی‌ در تهران‌ پدید آورد. مهمترین‌ بناهای‌ حكومتی‌ تهران‌، در محل‌ میدان‌ مشق‌ سربازخانه‌ ناصرالدین‌شاه‌ ساخته‌ شد. این‌ میدان‌ از زمانی‌ كه‌ رضاخان‌ تهران‌ را فتح‌ كرد تا 1313 ش‌، باغ‌ ملی‌ شد (یغمایی‌، ص‌ 168). به‌دستور وی‌ در جلو این‌ میدان‌ سردری‌ با اقتباس‌ از سردرِ نقاره‌خانه‌ قدیم‌ باب‌ همایون‌ ساخته‌ شد كه‌ ابتدا به‌ آن‌ سردرِ نقاره‌خانه‌ می‌گفتند (شهری‌باف‌، ج‌ 1، ص‌ 16ـ17) و امروزه‌ سردرِ باغ‌ ملی‌ می‌گویند. معماری‌ مجموعه‌ ساختمانهایی‌ كه‌ در این‌ محل‌ به‌كمك‌ مهندسان‌ خارجی‌ و داخلی‌ بنا شد، به‌ سبك‌ معماری‌ رضاشاهی‌ مشهور شد. بازگشت‌ به‌ سنن‌ معماری‌ باستانی‌ و آمیختگی‌ آن‌ با معماری‌غربی‌، ازویژگیهای‌ این‌ سبك‌ بود. مهمترین‌ بناهای‌ حكومتی‌ این‌ محلّ عبارت‌ بودند از: كاخ‌ شهربانی‌، كاخ‌ وزارت‌ امور خارجه‌، باشگاه‌ افسران‌ و ساختمانهای‌ ارتشی‌، عمارت‌ ثبت‌ كل‌، اداره‌ پست‌، كتابخانه‌ ملی‌، موزه‌ایران‌باستان‌ و هنرستان‌ دختران‌. موزه‌ ملی‌ ملك‌ نیز اخیراً در آن‌ ساخته‌ شد. كاخ‌ شهربانی‌، عظیمترین‌ بنای‌ مجتمع‌، با تكیه‌ بر معماری‌ هخامنشیان‌ و معماری‌ غرب‌ ساخته‌ شد. پس‌ از آن‌، معماران‌ بناهای‌ دولتی‌ و غیردولتی‌، از شكل‌ ستونها و سرستونها و دیگر عناصر كاخ‌ شهربانی‌ در آثارِ خود تقلید كردند (رجبی‌، ص‌ 46). بنای‌ موزه‌ ایران‌ باستان‌، مقتبس‌ از معماری‌ ساسانیان‌ است‌. آندره‌ گدار ، معمار و باستان‌شناس‌ فرانسوی‌، طاق‌ كسرای‌ ساسانیان‌ را با پرداختی‌ نو در سردر بنای‌ این‌ موزه‌ بازآفرید (همان‌، ص‌ 48). كاخ‌ وزارت‌ امور خارجه‌ ظاهراً با الهام‌ از كعبه‌ زردشت‌ (یكی‌ از بناهای‌ دوره‌ هخامنشیان‌ در نقش‌ رستم‌)، ساخته‌ شده‌ است‌ (همان‌، ص‌50). در ساختمان‌ اداره‌ پست‌، معماری‌ ایرانی‌ با معماری‌ غربی‌ در آمیخته‌ است‌ (همان‌، ص‌ 45). در همان‌ سالها، هنریش‌ ، معمار آلمانی‌، ساختمان‌ بانك‌ ملی‌ را در مجاورت‌ این‌ مجتمع‌، در خیابان‌ فردوسی‌، بنا كرد. در این‌ ساختمان‌ نیز تركیبی‌ از معماری‌ باستانی‌ ایران‌ و معماری‌ اروپا عرضه‌ شد و دولت‌ آگاهانه‌ از نقش‌ فَرْوَهْر استفاده‌ كرد (همان‌، ص‌ 42ـ43). ساختمان‌ دادگستری‌ در ارگ‌، در قسمت‌ غربی‌ كاخ‌ گلستان‌ بنا شد. در این‌ بنا به‌ الگوهای‌ معماری‌ اروپایی‌ توجه‌ بیشتری‌ شده‌ است‌. با اینهمه‌، چشم‌انداز عمومی‌ آن‌، با ایوان‌ چهار ستونی‌ ورودیهای‌ اصلی‌ و با استفاده‌ از بعضی‌ عناصر حجاریهای‌ تخت‌جمشید مانند نقش‌ گل‌ دوازده‌ پر و شیر، ایرانی‌ است‌ (همان‌، ص‌ 52).

در مجموع‌، ابنیه‌ دوره‌ پهلوی‌ اول‌، بیشتر متأثر از معماری‌ آلمانی‌ است‌ كه‌ ظواهر فرهنگ‌ باستانی‌ ایران‌ در آن‌ مشاهده‌ می‌شود. اصول‌ معماری‌ این‌ بناها همان‌ اصول‌ معماری‌ آلمانی‌ و ایتالیایی‌ است‌. نمونه‌ بارز آن‌، ساختمان‌ ایستگاه‌ راه‌آهن‌ تهران‌ است‌ كه‌ علامت‌ صلیب‌ شكسته‌ بر سقفش‌ نمایان‌ است‌ (اصغریان‌ جدی‌، ص‌ 193).

در این‌ دوره‌، علاوه‌ بر خیابانهای‌ وسیع‌، میدانهایی‌ مانند فردوسی‌ و حسن‌آباد، احداث‌ شد كه‌ در عین‌ ایجاد تسهیلاتی‌ در شبكه‌ عبور و مرور، تقلیدی‌ از شهرسازی‌ اروپایی‌ به‌ شمار می‌رفت‌.

سیاست‌ فرهنگی‌ دوره‌ رضاشاه‌، از تلاش‌ برای‌ گسترش‌ معارف‌ اروپایی‌ و تصویب‌ قانون‌ اعزام‌ محصل‌ به‌ خارج‌ از كشور در 1307 ش‌ آشكار است‌. احداث‌ دبستانها، دبیرستانها، دانشسراها، دانشكده‌ها و تأسیس‌ دانشگاه‌ تهران‌، نیز از نشانه‌های‌ سیاست‌ فرهنگی‌ این‌ دوره‌ است‌، فرهنگستان‌ زبان‌ ایران‌ نیز در 1314 ش‌ تأسیس‌ شد (صدیق‌، ص‌ 354ـ356، 466ـ467).

با وجود آثار شهرسازی‌ و سیاست‌ فرهنگی‌ تجددطلبانه‌ دوره‌ رضاشاهی‌ بر چهره‌ مادّی‌ و معنوی‌ تهران‌، هنوز روحیه‌ ایرانی‌ ـ اسلامی‌ در مردم‌ و چشم‌انداز فرهنگی‌ تهران‌ وجود داشت‌.

2) پهلوی‌ دوم‌. در دوره‌ محمدرضاشاه‌، هنگام‌ جنگ‌ جهانی‌ دوم‌، تهران‌ با مشكلات‌ سیاسی‌ و اقتصادی‌ روبرو شد. به‌ علت‌ حمله‌ بیگانگان‌ و ترس‌ از جنگ‌ و قحطی‌، بسیاری‌ از مردم‌ شهرها و روستاهای‌ كشور به‌طرف‌ تهران‌ سرازیر شدند، چنانكه‌ در 1325 ش‌ جمعیت‌ تهران‌ به‌ بیش‌ از 000 ، 880 تن‌ رسید (كریمان‌، ص‌ 324). در نتیجه‌ این‌ مهاجرتها، شهر بدون‌ طرح‌ و نقشه‌ قبلی‌ گسترش‌ می‌یافت‌ و شهرداری‌ آن‌ دوره‌ قادر نبود امكانات‌ خود را با رشد بی‌وقفه‌ شهر هماهنگ‌ سازد.

برنامه‌ریزی‌ برای‌ غلبه‌ بر مشكلات‌ همه‌جانبه‌، در نیمه‌ دوم‌ دهه‌ 1320 ش‌ در دستور كار دولت‌ قرار گرفت‌ و تشكیل‌ سازمان‌ برنامه‌ و بودجه‌ و هیئت‌ عالی‌ آن‌ در 1327 ش‌، اولین‌ حركت‌ در این‌ زمینه‌ بود. فعالیتهای‌ عمرانی‌ دولت‌ و مؤسسات‌ خصوصی‌، در پایتخت‌، یعنی‌ قطب‌ اصلی‌ این‌ فعالیتها، متمركز شده‌ بود. این‌ برنامه‌ منجر به‌ رشد شتابان‌ پایتخت‌ شد (حبیبی‌، ص‌ 175ـ176).

در دوره‌ شهرسازی‌ پس‌ از شهریور 1320، به‌ سبب‌ رشد شهرنشینی‌، تعداد كارمندان‌ و كارگران‌ نیز افزایش‌ بسیار یافت‌ و نیاز به‌ مسكن‌ تبدیل‌ به‌ مسئله‌ای‌ اجتماعی‌ شد. در همین‌ دوره‌، اولین‌ مجموعه‌های‌ مسكونی‌، همچون‌ مجموعه‌ نازی‌آباد و فرح‌آباد (صد دستگاه‌ و چهارصد دستگاه‌) و مجموعه‌ مسكونی‌ نارمك‌، در خارج‌ از محدوده‌ شهری‌ تهران‌ احداث‌ شد. در میان‌ چند مجموعه‌ای‌ كه‌ در دهه‌ 1320 ش‌ احداث‌ شد، مجموعه‌ چهارصد دستگاه‌ فرح‌آباد (پیروزی‌ كنونی‌) شاخصتر از سایر مجموعه‌هاست‌ و به‌ صورت‌ مجموعه‌ای‌ شهری‌ با فضاهای‌ شهری‌ متناسب‌ ایجاد شده‌ است‌ (هاشم‌زاده‌ همایونی‌، ص‌ 21).

تهران‌ از اوایل‌ دهه‌ 1330 ش‌، با اتكا به‌ مازاد اقتصادی‌ نفت‌، رشد و توسعه‌ بسیار یافت‌. مهاجرت‌، خصوصاً پس‌ از اصلاحات‌ ارضی‌، بیشتر شد. به‌این‌ترتیب‌، جمعیت‌ تهران‌ در اولین‌ سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (آبان‌ 1335 ش‌) به‌ 082 ، 512 ، 1 تن‌ رسید (ایران‌. وزارت‌ كشور. اداره‌ كل‌ آمار عمومی‌، ج‌ 1، ص‌ 183). پیامدهای‌ همه‌ جانبه‌ ناشی‌ از این‌ تغییر را در تأسیس‌وزارتخانه‌های‌ جدید، برنامه‌ریزی‌ و طراحی‌ شهری‌، ساختمان‌سازیهای‌ دولتی‌ و خصوصی‌ طبقات‌ اعیان‌ و متوسط‌ می‌توان‌ دید.

در دهه‌ 1330 ش‌، خانواده‌های‌ كارگری‌ در حاشیه‌ شهر سكونت‌ داشتند، در نیم‌ دایره‌ای‌ كه‌ از شمال‌ شرقی‌ آغاز می‌شد و در سراسر جنوب‌ ادامه‌ می‌یافت‌ و به‌ جنوب‌ غربی‌ می‌رسید؛ خانه‌های‌ تجار متوسط‌ و پیشه‌وران‌ در وسط‌ شهر، میان‌ خیابان‌ سپه‌ و سیروس‌ و مولوی‌ و امیریه‌، واقع‌ شده‌ بود؛ منازل‌ كارمندان‌ مرفه‌ و صاحبان‌ مشاغل‌ آزاد (مانند پزشكان‌، وكلای‌ دادگستری‌ و تجار بزرگ‌) در خیابانهای‌ شمالی‌ و شمال‌ غربی‌ بود؛ مناطق‌ تجاری‌ در محدوده‌ بین‌ خیابانهای‌ سعدی‌ و فردوسی‌ و شاه‌ (جمهوری‌ اسلامی‌ كنونی‌) و بوذرجمهری‌ تا بازار متمركز بود؛ ناحیه‌ای‌ كه‌ از بهارستان‌ تا اطراف‌ میدان‌ توپخانه‌ را در بر می‌گرفت‌، منطقه‌ اداری‌ و حكومتی‌ محسوب‌ می‌شد؛ كارخانه‌ها و واحدهای‌ صنعتی‌ در جنوب‌ و جنوب‌ غربی‌ و بعدها در شمال‌ شرقی‌ تهران‌ واقع‌ شده‌ بود (بهنام‌ و راسخ‌، ص‌30ـ31). این‌ روند گسترش‌ مناطق‌ مسكونی‌ و اداری‌ و صنعتی‌، در دهه‌های‌ بعد، بویژه‌ از سمت‌ غرب‌، نیز ادامه‌ یافت‌. روند كوی‌سازی‌ همچنان‌ ادامه‌ پیدا كرد. برای‌ اولین‌بار، وزارت‌ دارایی‌ در 1332 ش‌ قریه‌ یوسف‌آباد را، كه‌ یكی‌ از املاك‌ خالصه‌ بود، تقسیم‌ و به‌ كارمندان‌ دولت‌ واگذار كرد. این‌ اراضی‌ بدون‌ توجه‌ به‌ نقشه‌ شهرسازی‌ و بدون‌ در نظر گرفتن‌ عوارض‌ طبیعی‌، مانند تپه‌ ماهورها، تقسیم‌ و واگذار گردید (بدیع‌، ص‌ 213). كوی‌ نارمك‌ و نازی‌آباد نیز در اوایل‌ دهه‌ 1330 ش‌ واگذار شد ( رجوع كنید به همان‌، ص‌ 214).

تمركز فعالیتها در تهران‌ سبب‌ شد تا در 1335 ش‌، قانونی‌ به‌ تصویب‌ برسد مبنی‌ بر اینكه‌ تا شعاع‌ ده‌ كیلومتری‌ از میدان‌ سپه‌ (میدان‌ امام‌ خمینی‌ كنونی‌)، اراضی‌ موات‌ و اوقاف‌ و اراضی‌ دولتی‌ از دست‌ متصرفان‌ خارج‌ گردد و در اختیار دولت‌ قرار گیرد. تصویب‌ این‌ قانون‌ نشان‌دهنده‌ گسترش‌ شهر و سوداگری‌ با زمین‌ شهری‌ بود، همانگونه‌ كه‌ تصویب‌ قانون‌ احداث‌ جاده‌ سوم‌ تهران‌ ـ شمیران‌ در 1335 ش‌، از گسترش‌ سریع‌ شهر به‌ سوی‌ شمال‌ و رفت‌ و آمد بسیار بین‌ تهران‌ و شمیران‌ حكایت‌ می‌كرد (دو جاده‌ دیگر: جاده‌ قدیم‌ شمیران‌، نام‌ كنونی‌ آن‌ خیابان‌ شریعتی‌؛ جاده‌/ خیابان‌ پهلوی‌، نام‌ كنونی‌ آن‌ خیابان‌ ولیعصر). این‌ رشد و گسترش‌ روزافزون‌ و دست‌اندازی‌ بر زمینهای‌ پیرامونی‌، باعث‌ شد تا در 1339 ش‌ مالكیت‌ بر اراضی‌ موات‌ و بایر، تا شعاع‌ یك‌ كیلومتری‌ شهر، مجاز دانسته‌ شود و قانون‌ تملك‌ اراضی‌ برای‌ اجرای‌ برنامه‌های‌ شهرسازی‌ و خانه‌سازی‌ تصویب‌ گردد (حبیبی‌، ص‌ 182ـ183).

در دوره‌ انقلاب‌ سفید و با اجرای‌ اصول‌ آن‌، از جمله‌ اصلاحات‌ ارضی‌ (پس‌ از 1341 ش‌) و اجرای‌ برنامه‌ توسعه‌ اقتصادی‌ ـ اجتماعی‌ سوم‌ كشور (1341ـ1346 ش‌)، تهران‌ در جهات‌ گوناگون‌ توسعه‌ یافت‌، فاصله‌ طبقاتی‌ زیاد شد و طبقه‌بندی‌ اجتماعی‌ و اختلاف‌ فضای‌ شهری‌ حدوداً از دهه‌ 1340 ش‌ به‌ بعد بیش‌ از پیش‌ بر تهران‌ تحمیل‌ گردید. از این‌ زمان‌ خانواده‌های‌ بزرگ‌ تهرانی‌ خانه‌های‌ زیبای‌ قدیمی‌ خود را در مركز شهر ترك‌ كردند و به‌طور دائم‌ در خانه‌های‌ جدید شمال‌ شهر ساكن‌ شدند. در حدود دهه‌ 1350، شهر تهران‌، كه‌ تابستانها به‌سبب‌ گرمای‌ شدیدش‌ متروك‌ می‌شد، به‌ ییلاقات‌ شمیران‌ متصل‌ شد. در این‌ هنگام‌، الگوی‌ شهر ساختار كاملاً دوگانه‌ای‌ داشت‌. این‌ انتقال‌ از محله‌های‌ مركزی‌ و بسیار ثروتمند به‌ شمال‌ شهر، موجب‌ جدایی‌ اجتماعی‌ و سپس‌ گسستگی‌ سیاسی‌ شد (اوركاد، ص‌232ـ233). دوگانگی‌ دیگر بین‌ مركز و حاشیه‌ شهر حاصل‌ شد. این‌ روند ــ كه‌ از آغاز گسترش‌ شهری‌ تهران‌ (دارالخلافه‌) در دوره‌ ناصری‌ آغاز شد و بویژه‌ در عصر پهلوی‌ دوم‌ افزایش‌ یافت‌ ــ همچنان‌ ادامه‌ دارد.

نرخ‌ رشد سالانه‌ جمعیت‌ تهران‌ از 1335 تا 1345 ش‌، 1ر6% بود، به‌ طوری‌ كه‌ جمعیت‌ شهر در 1345 ش‌ به‌ 730 ، 719 ، 2 تن‌ رسید (زنجانی‌، ص‌ 291). در همین‌ سال‌، تهران‌ 180 كیلومتر مربع‌ وسعت‌ داشت‌ ( چكیده‌ طرح‌ جامع‌ تهران‌ ، ص‌ 10).

در دهه‌های‌ 1340 و 1350 ش‌، شهرداری‌، انجمن‌ شهر تهران‌، و سازمان‌ برنامه‌ و بودجه‌ تصمیم‌گیرندگان‌ اصلی‌ برای‌ برنامه‌ریزی‌ شهری‌ تهران‌ بودند. رئیس‌ انجمن‌ شهر، در گزارش‌ خود به‌ مجمع‌ عمومی‌ اهالی‌ تهران‌ در 29 خرداد 1351، فلسفه‌ تشكیل‌ دوره‌ اول‌ انجمن‌ را در دوره‌ چهارساله‌ 1347 ـ 1351 ش‌، «منشور انقلاب‌ شاه‌ و مردم‌» ذكر كرده‌ است‌. روش‌ كلی‌ انجمن‌ بر چند اصل‌ استوار بوده‌ است‌. نخست‌ اینكه‌ طرحها و پیشنهادهای‌ شهرداری‌ را بررسی‌ و جریان‌ صحیح‌ امور را برقرار كند و با گروههای‌ شهری‌ تماس‌ دائم‌ داشته‌ باشد و كارهای‌ مفیدی‌ در محدوده‌ امكانات‌ مالی‌ و فنی‌ و زمانی‌ انجمن‌ شهر انجام‌ دهد. دوم‌ اینكه‌ با تصویب‌ پیشنهادهای‌ یاد شده‌، در شهرداری‌ وضعی‌ ثابت‌ و سازمانی‌ متناسب‌ و مدیریتی‌ مصمم‌ به‌وجود بیاورد و در اجرای‌ برنامه‌های‌ اصلاحی‌ و غلبه‌ بر مشكلات‌ و مسائل‌ شهری‌ از آن‌ پشتیبانی‌ كند (انجمن‌ شهر تهران‌، ص‌ 7). از مصوبات‌ مهم‌ انجمن‌ شهر تهران‌، تصویب‌ طرح‌ جامع‌ شهر با استفاده‌ از افكار عمومی‌ و اندیشه‌ صاحب‌نظران‌، رفع‌ مشكلات‌ كلی‌ این‌ طرح‌ با اصلاحات‌ ضروری‌ در آن‌، مراقبت‌ در تهیه‌ نقشه‌های‌ تفصیلی‌ طبق‌ ضوابط‌ طرح‌ جامع‌ برای‌ قسمتهای‌ گوناگون‌ شهر و قائل‌ شدن‌ مراحلی‌ برای‌ گسترش‌ شهر بود و بر اساس‌ آن‌، شهر تهران‌ یكی‌ از چند شهر بزرگ‌ دنیا با طرح‌ جامع‌ و نقشه‌های‌ تفصیلی‌ می‌شد، كه‌ در آن‌ تكلیف‌ مناطق‌ گوناگون‌ و معابر و ساختمانها معین‌ گردیده‌ بود و در نتیجه‌، نحوه‌ استفاده‌ مالكان‌ از زمینهای‌ خود، شهر متناسبی‌ را به‌ وجود می‌آورد و به‌ این‌ ترتیب‌، دوران‌ بی‌نقشه‌ای‌ و خودرویی‌ شهر خاتمه‌ می‌یافت‌ (همان‌، ص‌ 8 ـ9).

به‌ سبب‌ رشد از پیش‌ طراحی‌ نشده‌ شهر تهران‌، مسائل‌ و مشكلات‌ عدیده‌ در زمینه‌های‌ گوناگون‌ شهری‌ پدید آمد، از جمله‌ كمبود مسكن‌، كمی‌ امكانات‌ آموزشی‌ و رفاهی‌، عدم‌ امكان‌ توزیع‌ متناسب‌ تأسیسات‌ شهری‌ چون‌ برق‌ و آب‌ و تلفن‌ و مشكلات‌ رفت‌ و آمد؛ ازینرو، در بهمن‌ 1344 سازمان‌ برنامه‌ و بودجه‌، مؤسسه‌ مهندسین‌ مشاور (عبدالعزیز فرمانفرمائیان‌ و ویكتور گروئن‌) را مشاور خود در امر شهرسازی‌ كرد و مقرر نمود كه‌ طرح‌ جامعی‌ برای‌ توسعه‌ شهر تهران‌ در 25 سال‌ آینده‌، تهیه‌ كنند.

در نتیجه‌ مطالعاتی‌ كه‌ در مرحله‌ اول‌ طرح‌ جامع‌ به‌ عمل‌ آمد، این‌ اقدامات‌ و روشها پیشنهاد شد: اجرای‌ روش‌ خطی‌ توسعه‌ تهران‌ بر اساس‌ جمعیت‌ 5ر5 میلیون‌ تنی‌ تا 1370 ش‌؛ انجام‌ دادن‌ یك‌ سلسله‌ اقدامات‌ تحدیدی‌ مؤثر، به‌طوری‌ كه‌ جمعیت‌ تهران‌ تا 1370 ش‌ از 5ر5 میلیون‌ تن‌ تجاوز نكند؛ وضع‌ قوانین‌ و مقررات‌ لازم‌ جهت‌ اجرای‌ طرح‌ جامع‌ و ایجاد سازمانی‌ برای‌ نظارت‌ بر اجرای‌ آن‌؛ اقدامات‌ كوتاه‌مدت‌ برای‌ رفع‌ كمبودهای‌ ساختاری‌ موجود در نواحی‌ شهری و ایجاد محیطی‌ مناسب‌ و بهتر. هدفهای‌ طرح‌ جامع‌ عبارت‌ بود از: دسترسی‌ به‌ نقل‌ و انتقال‌ آسان‌ با حداقل‌ صرف‌ وقت‌ وهزینه‌، قابلیت‌ انطباق‌ با تحرك‌ شهری‌ كه‌ بسرعت‌ در حال‌ توسعه‌ بود، كفایت‌ كلیه‌ وسایل‌ مورد لزوم‌ زندگی‌ شهری‌، ایجاد تنوع‌ در وسایل‌ و تسهیلات‌ زندگی‌ برای‌ افزایش‌ امكان‌ انتخاب‌، كارایی‌ برنامه‌ریزی‌ شهری‌ به‌منظور تخصیص‌ متعادل‌ منابع‌ مالی‌ و هزینه‌های‌ بهره‌برداری‌، بهداشت‌ و ایمنی‌ شهروندان‌ و بالاخره‌ اقداماتی‌ برای‌ زیباسازی‌ شهر ( چكیده‌ طرح‌ جامع‌ تهران‌ ، ص‌ 7ـ9، 17). وسعت‌ تهران‌ در این‌ طرح‌ جامع‌ (1371 ش‌)، ششصد كیلومتر مربع‌ بود (همان‌، ص‌ 10).

گسترش‌ بی‌سابقه‌ تهران‌ و تبعیت‌ نكردن‌ آن‌ از طرح‌ جامع‌ مصوب‌ 1345 ش‌، موجب‌ شد تا عملاً بخش‌ مهمی‌ از این‌ طرح‌ اجرا نشود (همان‌، ص‌ 11). در 1352 ش‌، دولت‌ برای‌ مهار كردن‌ رشد تهران‌، «سازمان‌ نظارت‌ بر گسترش‌ شهر تهران‌» را تأسیس‌ كرد و در سال‌ بعد وزارت‌ آبادانی‌ و مسكن‌ را به‌ وزارت‌ مسكن‌ و شهرسازی‌ تبدیل‌ نمود (حبیبی‌، ص‌191).

بعد از تصویب‌ طرح‌ جامع‌، تحولات‌ اقتصادی‌ ناشی‌ از افزایش‌ قیمت‌ نفت‌ صادراتی‌ موجب‌ شد كه‌ تهران‌ بیش‌ از پیش‌ جاذب‌ اصلی‌ قسمت‌ عمده‌ رشد اقتصادی‌ و منابع‌ تولیدی‌ كشور شود ( چكیده‌ طرح‌ جامع‌ تهران‌ ، ص‌ 17). نرخ‌ رشد جمعیت‌ در دهه‌ 1345ـ1355 ش‌، نیز 1ر6% بود و جمعیت‌ تهران‌ در 1355 ش‌ به‌ 223 ، 530 ، 4 تن‌ رسید (زنجانی‌، ص‌ 291).

علاوه‌ بر آن‌، از 1350 تا 1357 ش‌ (پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌) هجوم‌ سرمایه‌، اولویتها را از بنیاد تغییر داد؛
دیگر مسئله‌ مهاركردن‌ توسعه‌ شهر یا تشكیل‌ شهری‌ بزرگ‌ مطرح‌ نبود، بلكه‌ می‌خواستند هرچه‌ زودتر پایتختی‌ باشكوه‌ بسازند كه‌ با تصویر بلندپروازیهای‌ جدید و تمدن‌ بزرگ‌، كه‌ شاه‌ آن‌ را وعده‌ می‌داد، همخوانی‌ داشته‌ باشد. بنابراین‌، به‌ طرحهای‌ خانه‌سازی‌ (اكباتان‌) و تجهیزاتی‌ (مترو) اولویت‌ داده‌ شد. در این‌ میان‌ حكومت‌ سلطنتی‌ كه‌ تا آن‌ زمان‌ توجه‌ چندانی‌ به‌ پایتخت‌ نشان‌ نداده‌ بود، با حمایت‌ از طرح‌ ایجاد یك‌ مركز جدید معتبر شهری‌ (شهستان‌ پهلوی‌، در فضای‌ 554 هكتاری‌ شمال‌ خیابان‌ عباس‌آباد موسوم‌ به‌ تپه‌های‌ عباس‌آباد، از 1350 ش‌) ــ كه‌ می‌بایست‌ با تصویری‌ كه‌ محمدرضا پهلوی‌ از ایران‌ قرن‌ بیست‌ و یكم‌ برای‌ خود ساخته‌ بود مطابقت‌ می‌داشت‌ ــ ناگهان‌ به‌ دخالت‌ در سیاست‌ شهری‌ پرداخت‌ (اوركاد، ص‌ 236). طرح‌ شهستان‌ با پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌ عملی‌ نشد.

رشد همه‌جانبه‌ تهران‌ در دهه‌ 1350 ش‌ به‌حدی‌ بود كه‌ برنامه‌های‌ طرح‌ جامع‌، از 1347 تا 1357 ش‌ بیش‌ از چهل‌ بار اصلاح‌ شد. برخی‌ از طرحهایی‌ كه‌ به‌تصویب‌ رسید، عبارت‌ بود از: طرح‌ تجدیدنظر توسعه‌ تهران‌، در 1350 ش‌؛
طرح‌ اسكان‌ اهالی‌ گودهای‌ جنوب‌ شهر تهران‌ در ناحیه‌ دولت‌آباد،

در 15 اسفند 1352؛
احداث‌ 271 ، 2 واحد مسكونی‌ شركت‌ تعاونی‌ شركت‌ نفت‌ در 16 خرداد 1355؛
ایجاد شهرك‌ لویزان‌، در 5 بهمن‌ 1354. در همین‌ تاریخ‌، در باره‌ احداث‌ آپارتمانهای‌ آـ اس‌ـ پ‌ در زمینی‌ به‌ مساحت‌ 000 ، 58 مترمربع‌ در اراضی‌ ونك‌ موافقت‌ شد. با اجرای‌ این‌ طرحها، در برنامه‌های‌ تحدیدی‌ مغایرتهایی‌ ایجاد شد. احداث‌ مجتمع‌ مسكونی‌ كَن‌ و اراضی‌ سلیمانیه‌ نیز باعث‌ هم‌جواریهای‌ نامتناسب‌ و توسعه‌های‌ ناخواسته‌ گردید ( چكیده‌ طرح‌ جامع‌ تهران‌ ، ص‌ 12).در 24 آبان‌ 1357، گسترش‌ شهر تا مشرق‌ رودخانه‌ كن‌ مجاز اعلام‌ شد و در 26 تیر 1358 اجازه‌ احداث‌ ساختمان‌ و تفكیك‌ اراضی‌ محدوده‌ پارك‌ عمومی‌ ونك‌ صادر گردید (همان‌، ص‌ 13).

اكهارت‌ اهلرس‌ تهران‌ را به‌دلیل‌ برخورداری‌ از این‌ كاركردها، اَبَرشهر (متروپل‌) خوانده‌ است‌: 1) كانون‌ اداری‌ و حكومتی‌ نظامی‌ متمركز، 2) محل‌ زندگی‌ بیشتر نخبگان‌ كشور و منطقه‌ (زمینداران‌ بزرگ‌، تجار، رؤسای‌ قبایل‌ و طوایف‌ و مانند آن‌)، 3) مركز اصلی‌ داد و ستد كشور، كه‌ در آن‌ شیوه‌های‌ سنّتی‌ مبتنی‌ بر سرمایه‌داری‌ بهره‌وری‌ نقش‌ بارزی‌ دارند، 4) بزرگترین‌ كانون‌ صنعتی‌ كشور كه‌ جایگاه‌ متمایز و متمركز آن‌، متضمن‌ سلطه‌ این‌ شهر بر شهرهای‌ دیگر در زمینه‌ تولید و توزیع‌ تولیدات‌ صنعتی‌ است‌، 5) كانون‌ تمركز شركتهای‌ بزرگ‌، شركتهای‌ بیمه‌ و شعب‌ مركزی‌ بانكها. وی‌ می‌افزاید كه‌ جمع‌ این‌ شاخصه‌ها سبب‌ می‌شود كه‌ در تحلیل‌ نهایی‌، تمامی‌ خاك‌ كشور را حوزه‌ نفوذ تهران‌ در نظر گیریم‌ و تمامی‌ بخشهای‌ كشور را به‌طور مستقیم‌ و غیرمستقیم‌، وابسته‌ به‌ آن‌ به‌شمار آوریم‌. در این‌ میان‌ مراكز بزرگ‌ استانی‌ مانند واسطه‌ای‌ میان‌ تهران‌ و سایر قسمتهای‌ كشور عمل‌ می‌كنند (1380 ش‌، ص‌ 244ـ245). طبق‌ آمار 1359 ش‌، 5ر59% ارزش‌ محصولات‌، 43% كارگاهها و 5ر56% از كاركنان‌ كارگاههای‌ بزرگ‌ صنعتی‌ در پایان‌ دوره‌ پهلوی‌ در تهران‌ متمركز بوده‌ است‌ (ایران‌. وزارت‌ مسكن‌ و شهرسازی‌، ص‌ 61). بنای‌ مجلس‌ سنا (مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ كنونی‌) در 1334 ش‌ طراحی‌ شد و در 1338 ش‌ پایان‌ پذیرفت‌. مهندس‌ این‌ بنا با الهام‌ از گذشته‌ و فرهنگ‌ قومی‌ و تلفیق‌ آن‌ با پیشرفتهای‌ فنّاوری‌ در معماری‌، كوشید تا معماری‌ جدید و ممتاز ایرانی‌ را خلق‌ كند (غیائی‌، ص‌ 246ـ247؛
دهباشی‌، ص‌ 9).

رشد روزافزون‌ تهران‌ در دهه‌ پایانی‌ دوره‌ پهلوی‌ دوم‌، موجب‌ طراحی‌ مجتمعهای‌ بزرگ‌ مسكونی‌ شد، از جمله‌ طرح‌ شهستان‌ پهلوی‌ (عظیمترین‌ مجتمع‌ شهرسازی‌ در قلب‌ پایتخت‌)، طرح‌ مركز اسلامی‌ آریامهر تهران‌ و طرح‌ نگارستان‌ تهران‌ (بنی‌ ، ص‌ 335، 360ـ361) كه‌ هیچكدام‌ اجرا نشد.

پس‌ از انقلاب‌ اسلامی‌. با پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌، تهران‌ به‌عنوان‌ پایتخت‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ و در چارچوب‌ سیاستهای‌ دولت‌، از لحاظ‌ سیاسی‌، اقتصادی‌، اجتماعی‌ و فضای‌ شهری‌ تغییرات‌ بسیاری‌ كرد. مجموعه‌ این‌ سیاستها، مبانی‌ رشد و توسعه‌ كالبدی‌ تهران‌ را تشكیل‌ می‌دهد.

مسائلی‌ كه‌ در جریان‌ پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ و سالهای‌ اولیه‌ انقلاب‌ روی‌ داد (از جمله‌ مهاجرت‌ بی‌رویه‌ و ناگهانی‌ مردم‌ مناطق‌ محروم‌ كشور به‌ تهران‌)، ابتدا گسترشهای‌ بی‌قاعده‌ای‌ را در تهران‌ پدید آورد. در 1358 ش‌، قسمتی‌ از محدوده‌ 25 ساله‌ در مغرب‌ تهران‌، از مرز محدوده‌ پنج‌ ساله‌ تا مسیل‌ رودخانه‌ كن‌، به‌ نام‌ محدوده‌ آزاد اعلام‌ گردید و ساختمان‌سازی‌ در آن‌ آزاد شد، اما حدود این‌ اراضی آزادشده‌، تا 1360 ش‌ از مسیل‌ رودخانه‌ كن‌ نیز تجاوز كرد و تا اراضی‌ لَتْ مالِ كن‌ ادامه‌ یافت‌ و كل‌ منطقه‌ شمال‌ غربی‌ تا نزدیك‌ جنگلهای‌ چیتگر را در بر گرفت‌. شهرداریها و سازمان‌ زمین‌ شهری‌، تفكیك‌ و تعیین‌ حدود این‌ اراضی‌ را بر عهده‌ داشتند. به‌دنبال‌ شهرك‌سازی‌ در محدوده‌ 25 ساله‌، سازمان‌ مسكن‌ ضمن‌ صدور مجوز تأسیس‌ شهرك‌، برای‌ واگذاری‌ اراضی‌ به‌ تعاونیهای‌ مسكن‌ نیز اقداماتی كرد و از طرف‌ دیگر بعضی‌ از روستاهای‌ قدیم‌ به‌ مرور گسترش‌ یافتند و اقامتگاهها و شهركهای‌ اطراف‌ تهران‌ را تشكیل‌ دادند (نظریان‌، ص‌ 115).

از نخستین‌ اقدامات‌ مهم‌، فرمان‌ 21 فروردین‌ 1358 امام‌ خمینی‌ (ره‌) مبنی‌ بر تشكیل‌ بنیاد مسكن‌ انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ منظور تأمین‌ مسكن‌ محرومان‌، بویژه‌ روستاییان‌، در چارچوب‌ سیاستها و برنامه‌های‌ دولت‌ بودكه‌ داشتن‌ مسكن‌ را كمترین‌ حقوق‌ هر فرد دانسته‌ است‌ (ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، ص‌ 288؛
رضائی‌، ص‌ 4ـ5). اصول‌ سوم‌، سی‌ و یكم‌ و چهل‌ و سوم‌ قانون‌ اساسی‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ از مبانی‌ قانونی‌ اقدامات‌ شهرسازی‌ و تهیه‌ مسكن‌ است‌ كه‌ بر اساس‌ آنها، طرح‌ جامع‌ شهری‌ و قوانین‌ تأمین‌ مسكن‌ تهیه‌ گردید و تأثیرات‌ مهمی‌ در گسترش‌ شهری‌ تهران‌ بزرگ‌ گذاشت‌. شورای‌ عالی‌ شهرسازی‌ و معماری‌ ایران‌ در 12 اسفند 1371 (طی‌ نامه شماره‌ 14401ر8 ـ9640ر1)، تصویب‌ طرح‌ جامع‌ تهران‌ را به‌ شهرداری‌ تهران‌ ابلاغ‌ نمود. هدف‌ اصلی‌ این‌ طرح‌ مطالعه‌ امكانات‌ فضای‌ شهری‌ تهران‌ جهت‌ كاربری‌ دقیق‌ آنها به‌صورت‌ قابلیتهای‌ ممكن‌ فضایی‌ و در عین‌ حال‌ حفظ‌ امكانات‌ فضایی‌ یادشده‌ و ساماندهی‌ بخشی‌ از مشكلات‌ شهری‌ و هدایت‌ آن‌ به‌ سوی‌ تعادل‌ كاربریهای‌ خدماتی‌، تأسیساتی‌ و شهری‌ است‌ (رجوع كنید به چكیده‌ طرح‌ جامع‌ تهران‌ ، ص‌ 195ـ201). در مدت‌ اجرای‌ طرح‌ حفظ‌ و ساماندهی‌، وزارت‌ مسكن‌ و شهرسازی‌ مطالعات‌ اساسی‌ مسائل‌ شهرنشینی‌ و جهات‌ توسعه‌ تهران‌ و منطقه‌ آن‌ را، در چارچوب‌ طرح‌ ملی‌، به انجام‌ می‌رساند.

برخی‌ از مواد متن‌ مصوبه‌ طرح‌ جدید (ش‌ 14401ر8 ـ 9640ر1 در تاریخ‌ 12/12/1371ش‌)، بدین‌قرار است‌: مساحت‌ محدوده‌ طرح‌ توسعه‌ 51ر707 كیلومترمربع‌ و حد نهایی‌ جمعیت‌ در این‌ محدوده‌ 000 ، 650 ، 7 میلیون‌ تن‌ تعیین‌ می‌گردد. شهر تهران‌ به‌ پنج‌ حوزه‌ و 22 منطقه‌ و هر منطقه‌ به‌ چند ناحیه‌ و هر ناحیه‌ به‌ چند محله‌ تقسیم‌ می‌شود. تأسیسات‌ نظامی‌ محدوده‌ شهر، بجز مراكز ستادی‌، به‌ خارج‌ از منطقه‌ تهران‌ انتقال‌ می‌یابند و محل‌ آنها بر اساس‌ طرح‌ جامع‌ به‌ كاربریهای‌ خدماتی‌ اختصاص‌ پیدا می‌كند. توسعه‌ صنایع‌ موجود در داخل‌ محدوده‌ شهر و افزایش‌ سطح‌ كاربری‌ آنها در مقیاس‌ شهر و فراتر از آن‌ ممنوع‌ می‌شود و لازمه‌ آن‌، استقرار آنها در شهرهای‌ جدید اطراف‌ تهران‌، طبق‌ مجوزهای‌ مصوبه‌ 942/ت‌ 119 ه ، مورخ‌ 9 تیر 1369 هیئت‌ وزیران‌، خواهد بود. كلیه‌ صنایع‌ مزاحم‌ باید به‌ خارج‌ از تهران‌ منتقل‌ شود. انبارهای‌ شهر، كه‌ عملكرد شهری‌ و فراشهری‌ دارند، به‌ پایانه‌ معینی‌ منتقل‌ می‌شوند و محل‌ آنها بر اساس‌ طرح‌ جامع‌ به‌ كاربریهای‌ خدماتی‌ اختصاص‌ می‌یابد. كاربری‌ اراضی‌ عباس‌آباد، طبق‌ نظر مقام‌ رهبری‌، فضای‌ سبز و برحسب‌ نیاز، كاربریهای‌ فرهنگی‌ در مقیاس‌ ملی‌ و منطقه‌ای‌ خواهد بود (همان‌، ص‌ 196ـ197، 200).

از دهه‌ 1360 ش‌ تا 1380 ش‌، رشد و گسترش‌ تهران‌ در مناطق‌ 22 گانه‌ شهرداری‌ در امتداد خیابانها و بزرگراهها ادامه‌ یافته‌ و بافتها در مناطق‌ زیادی‌ متراكمتر شده‌ و برج‌سازیهای‌ فراوان‌، بویژه‌ در شمال‌ شهر، پدید آمده‌ و بزرگراههای‌ شرقی‌ ـ غربی‌ و شمالی‌ ـ جنوبی‌ ساخته‌ شده‌ است‌.

هرچند برج‌سازی‌ در دوره‌ پهلوی‌ دوم‌، بویژه‌ در دهه‌ 1350 ش‌، در شمال‌ و شمال‌ غربی‌ تهران‌ رونق‌ پیدا كرد، با شكل‌گیری‌ انقلاب‌ اسلامی‌، تقریباً بیش‌ از ده‌ سال‌ متوقف‌ شد. موج‌ جدید برج‌سازی‌ در سالهای‌ پایانی‌ دهه‌ 1360 ش‌، در پی‌ افزایش‌ قیمت‌ زمین‌ در تهران‌ و آغاز فروش‌ تراكم‌ از سوی‌ شهرداری‌ تهران‌، از بخشهای‌ شمالی‌ تهران‌ آغاز شد و كلیه‌ مناطق‌ این‌ شهر را دربرگرفت‌. رونق‌ برج‌سازی‌ خصوصی‌، نهادهای‌ دولتی‌ را نیز تشویق‌ به‌ ساختن‌ برجهای‌ جدید یا افزودن‌ بلوكهای‌ جدید به‌ مجموعه‌های‌ مسكونی‌ تحت‌ پوشش‌ خود كرده‌ است‌، به‌ طوری‌ كه‌ در 1380 ش‌، در شهر تهران‌ 1091 برج‌ احداث‌ شده‌ یا در حال‌ احداث‌ بود. منطقه‌ یك‌ با 188 برجِ مرتفعتر از ده‌ طبقه‌ دارای‌ بیشترین‌تراكم‌ در تعداد برج‌سازی‌ در مناطق‌ تهران‌ بود. منطقه‌ پنج‌ با 184 برج‌، منطقه‌ سه‌ با 154 برج‌ و منطقه‌ شش‌ با 114 برج‌ در ردیفهای‌ بعدی‌ قرار گرفتند. مهمترین‌ دلیل‌ برج‌سازی‌ در این‌ مناطق‌ گرانی‌ قیمت‌ زمین‌ و ارزش‌ افزوده‌ آن‌ می‌باشد. پایینترین‌ رقم‌ تعداد برج‌، از آنِ مناطق‌ هجده‌ و نوزده‌ است‌ (صفوی‌، ص‌ 18ـ19).

در ادامه‌ روند اشغال‌ اراضی‌ اطراف‌ شهر تهران‌ و روستاهای‌ نزدیك‌ و مزارع‌ اطراف‌ آنها یا در داخل‌ محدوده‌ 25 ساله‌ برحسب‌ نوع‌ شكل‌گیری‌، ساخت‌ و بافت‌، موقعیت‌ اجتماعی‌ـ اقتصادی‌ و جمعیت ‌پذیری‌، سه‌ نوع‌ شهرك‌ قابل‌ تشخیص‌ است‌:

1) شهركهایی‌ كه‌ ریشه‌ روستایی‌ ندارند و در اراضی‌ بایر یا در داخل‌ محدوده‌ 25 ساله‌ احداث‌ شده‌اند. این‌ شهركها را یا سازمانهای‌ دولتی‌ یا تعاونیهای‌ مسكن‌ با رعایت‌ ضوابط‌ شهرداری‌ احداث‌ كرده‌اند یا دلالان‌ و بورس‌بازان‌، زمین‌ آنها را واگذار كرده‌اند یا كارخانه‌های‌ اطراف‌ تهران‌ آنها را برای‌ اسكان‌ كارگران‌ ساخته‌اند. تعداد این‌ شهركها تا 1365 ش‌، به‌ چهل‌ واحد می‌رسید كه‌ برخی‌ از آنها در داخل‌ منطقه‌ شهری‌ یا خط‌ سبز قرار دارند.

2) شهركهایی‌ كه‌ ریشه‌ روستایی‌ دارند و هنوز هم‌ تا حدی‌ بافت‌ و چهره‌ روستایی‌ خود را حفظ‌ كرده‌اند ولی‌ از جنبه‌های‌ گوناگون‌ شهری‌ گسترش‌ یافته‌اند. تعداد این‌ شهركها تا 1365 ش‌ به‌ پانزده‌ واحد می‌رسید.

3) مراكزی‌ كه‌ ریشه‌ روستایی‌ دارند ولی‌ با دگرگونی‌ و گسترش‌ بافت‌ قدیمشان‌ چهره‌ جدید شهری‌ به‌ خود گرفته‌ و به‌ شهركی‌ در اطراف‌ تهران‌ تبدیل‌ شده‌اند. تعداد این‌ شهركها تا 1365 ش‌ نُه‌ واحد بود (نظریان‌، ص‌ 117ـ121).

گذشته‌ از آبادیهایی‌ كه‌ در محدوده‌ توسعه‌ 25 ساله‌ تهران‌ (1345 ش‌ ـ1370 ش‌) به‌ شهرك‌ تبدیل‌ شدند، تا 1365 ش‌ نزدیك‌ به‌ 23 شهرك‌ یا آبادی‌، به‌ صورت‌ شهركهای‌ اَقْماری‌، در محدوده‌ استحفاظی‌ شهر تهران‌ به‌وجود آمد كه‌ جمعیت‌ همه‌ آنها جز چهار شهرك‌، بیش‌ از پنج‌ هزار تن‌ است‌ (همان‌، ص‌ 123). این‌ روند همچنان‌ ادامه‌ دارد.

هم‌زمان‌ با احداث‌ بناهای‌ مسكونی‌ و مساجد و مرمت‌ امامزاده‌ها، بزرگراهها، پادگانها، دانشگاهها، بیمارستانها و مراكز دولتی‌ و ملی‌ و بازرگانی‌ و صنعتی‌، فضاسازیهای‌ دینی‌ نیز در تهران‌ بزرگ‌ پدید آمد كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌: مرقد مطهر امام‌ خمینی‌ به‌ نام‌ مجموعه‌ مذهبی‌ ـ فرهنگی‌ آفتاب‌، و ساختمان‌ مصلای‌ تهران‌ در اراضی‌ عباس‌آباد.

بر مبنای‌ تنوع‌ و تراكم‌ صنعتی‌ بعد از انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌، تهران‌ را می‌توان‌ به‌ این‌ بخشهای‌ صنعتی‌ تقسیم‌ نمود:

1) بخش‌ غربی‌. این‌ بخش‌ كه‌ در امتداد محورهای‌ غربی‌ شكل‌ گرفته‌، متراكمترین‌ و متنوعترین‌ بخش‌ صنعتی‌ تهران‌ است‌. بخش‌ غربی‌ با تمركز صنایع‌ سنگین‌ و سَبُك‌، تغییرات‌ اساسی‌ در بافت‌ تهران‌ به‌وجود آورده‌ و از نظر ساخت‌ شهری‌، تهران‌ را به‌ شهری‌ خطی‌ تبدیل‌ كرده‌ است‌. استقرار تأسیسات‌ صنعتی‌ در این‌ بخش‌ موجب‌ افزایش‌ جمعیت‌ نقاط‌ شهری‌ آن‌ شده‌ است‌. از مهمترین‌ صنایع‌ این‌ بخش‌ است‌: صنایع‌ ماشین‌آلات‌، تجهیزات‌ خودرو، لباس‌ و كفش‌، نساجی‌، غذایی‌، شیشه‌، فلزكاری‌ و فلزسازی‌، شیمیایی‌ و پتروشیمی‌ و دارویی‌. در این‌ بخش‌ پانزده‌ محدوده‌ صنعتی‌ ثبت‌ شده‌ قرار دارد. محدوده‌های‌ صنعتی‌ 28% از منطقه‌ را اشغال‌ كرده‌اند. كارخانه‌های‌ بزرگ‌ و مهم‌ در این‌ بخش‌ قرار دارند (توكلی‌نیا، ص‌ 259ـ260).

2) بخش‌ جنوب‌ غربی‌. این‌ بخش‌، در امتداد جاده‌ ساوه‌، بخش‌ دوم‌ صنعتی‌ تهران‌ محسوب‌ می‌گردد. تمركز صنایع‌ در این‌ بخش‌، بعد از انقلاب‌ موجب‌ دست‌اندازی‌ به‌ زمینهای‌ كشاورزی‌ و از بین‌ رفتن‌ مزارع‌ آن‌ شده‌ است‌. احداث‌ مجتمعهای‌ جدید صنعتی‌ ـ بازرگانی‌ بر جاذبه‌ منطقه‌ افزوده‌ است‌. مجتمع‌ صنف‌ فروشندگان‌ لوازم‌ یدكی‌ و مجتمع‌ فروشندگان‌ ماشین‌آلات‌ سنگین‌، علاوه‌ بر افزایش‌ تمركز منطقه‌ای‌، تغییراتی‌ در سكونتگاههای‌ پیرامونی‌ بخش‌ به‌وجود آورده‌اند. عوارض‌ حاصل‌ از فروش‌ كالا در این‌ مجتمعها، كه‌ شهرداری‌ آن‌ را دریافت‌ می‌كند، موجب‌ رشد منطقه‌ شده‌ است‌. در بخش‌ جنوب‌ غربی‌ بیشتر صنایع‌ از نوع‌ نساجی‌، پوشاك‌، مصالح‌ ساختمانی‌ و ماشین‌آلات‌ صنعتی‌ است‌.

3) بخش‌ جنوبی‌ تهران‌، در مسیر جاده‌ قم‌. این‌ بخش‌ با استقرار واحدهای‌ كوچك‌، از نظر تراكم‌ صنعتی‌ در

ردیف‌ سوم‌ قرار می‌گیرد. احداث‌ شهركهای‌ جدیدالتأسیس‌ صنعتی‌ در این‌ محور بر جاذبه‌ بخش‌ افزوده‌ و موجب‌ تغییر كاركرد نقاط‌ روستایی‌ به‌ روستاهای‌ خوابگاهی‌ شده‌ است‌. شهرهای‌ این‌ بخش‌ ظاهری‌ روستایی‌ دارند كه‌ به‌ علت‌ مجاورت‌ با بخش‌ صنعتی‌، دگرگون‌ و به‌ شهر ـ روستا تبدیل‌ شده‌اند. در این‌ محدوده‌، صنایع‌ از نوع‌ ماشین‌آلات‌، نساجی‌، پوشاك‌، الكتریكی‌، فلزكاری‌، سنگ‌ و شیشه‌ و چرم‌ است‌.

4) بخش‌ شرقی‌ و جنوب‌ شرقی‌، در امتداد جاده‌ ورامین‌، سمنان‌ و دماوند. این‌ بخش‌ به‌لحاظ‌ تراكم‌ صنعتی‌ از سه‌ بخش‌ قبل‌ كوچكتر است‌. در بخش‌ شرقی‌ و جنوب‌ شرقی‌، صنایع‌ تولید مصالح‌ ساختمانی‌، ماشین‌آلات‌ و تجهیزات‌، الكترونیك‌، فلزكاری‌، تولید قطعات‌ خودرو و صنایع‌ نظامی‌ استقرار یافته‌ است‌ (همان‌، ص‌ 259ـ261).

نوار حاشیه‌ای‌ تهران‌ (شامل‌ مناطق‌ 4، 15، 18، 19 و 21) كه‌ واحدهای‌ صنعتی‌ و تولیدی‌ بیشتری‌ را در مقایسه‌ با سایر مناطق‌ در خود جای‌ داده‌، بیشترین‌ درصد مهاجر را پذیرفته‌ است‌. بنابراین‌، مهاجران‌ در بخشهای‌ حاشیه‌ای‌ مناطق‌ 22 گانه‌ شهر تهران‌ بیشترین‌ سهم‌ و در محدوده‌ مركزی‌ آن‌ كمترین‌ سهم‌ را دارند.

آثار ناشی‌ از تحولات‌ جمعیتی‌ شهر تهران‌ را می‌توان‌ چنین‌ خلاصه‌ نمود: 1) گسترش‌ نواحی‌ حاشیه‌ای‌ شهر به‌ شكل‌ پیوسته‌ و ناپیوسته‌ و شكل‌گیری‌ نقاط‌ جدید مسكونی‌؛
2) افزایش‌ تراكم‌ جمعیت‌ در مناطق‌ قدیمی‌؛
3) تغییر در ساختار اجتماعی‌ ـ اقتصادی‌ شهر، مانند رشد بخش‌ جدید نیروی‌ كار، رشد طبقه‌ متوسط‌، پیدایش‌ مشاغل‌ كاذب‌ و واسطه‌ای‌، و گسترش‌ بخشهای‌ خدماتی‌ بویژه‌ در بخشهای‌ اداری‌ و دولتی‌ (همان‌، ص‌ 272).

به‌طوركلی‌ تهران‌ از نظر اقتصادی‌ مركزیت‌ كشوری‌ دارد و تقسیم‌ كار در آن‌ دارای‌ تنوع‌ فراوان‌ است‌. بخش‌ كشاورزی‌، به‌ سبب‌ گسترش‌ شهر در مناطق‌ روستایی‌ پیرامون‌ تهران‌ و ساخت‌ و سازهای‌ شهری بی‌ضابطه‌ در زمینهای‌ كشاورزی‌، بسیار ناچیز است‌. 66ر0% از شاغلان‌ در بخش‌ كشاورزی‌، 88ر29% در بخش‌ صنعت‌ و 51ر66% در بخش‌ خدمات‌ شاغل‌اند و شغل‌ 95ر2% نامشخص‌ است‌ (مركز آمار ایران‌، 1378 ش‌، ص‌ سی‌، نمودار 8).

تهران‌ مركز اصلی‌ قوای‌ سه‌گانه‌ و كلیه‌ وزارتخانه‌های‌ كشور، محل‌ همه‌ ادارات‌ كل‌ استان‌ و شهرستان‌ تهران‌، محل‌ تمركز كاركردهای‌ سیاسی‌، دفاعی‌، اقتصادی‌ (بازار)، علمی‌، فرهنگی‌، بهداشتی‌، درمانی‌ و دیگر كاركردها و تأسیسات‌ آنهاست‌.

طبق‌ آمار 1375 ش‌، تهران‌ با 845 ، 758 ، 6 تن‌ جمعیت‌ در 22 منطقه‌ شهری‌، دارای‌ جمعیتی‌ جوان‌ است‌. بنا بر این‌ آمار، 74ر30% كمتر از 15 سال‌، 18ر64% بین‌ 15 تا 64 سال‌، و 74ر4% از 65 سال‌ به‌ بالا داشته‌اند. 37ر98% مردم‌ مسلمان‌، و بقیه‌ پیروان‌ ادیان‌ دیگرند (مركز آمار ایران‌، 1378 ش‌، ص‌ چهارده‌ ـ شانزده‌).

توزیع‌ جمعیت‌ از 28 تن‌ در هكتار (منطقه‌ یك‌) تا بیش‌ از 400 تن‌ در هكتار (منطقه‌ دَه‌) نوسان‌ دارد. نقاط‌ خوش‌ آب‌ و هوا و مرفه‌نشین‌ كم‌تراكمترین‌ مناطق‌اند و بخش‌ مركزی‌ تهران‌ متراكمترین‌ منطقه‌ است‌. بعد از 1355 ش‌، بر تراكم‌ مناطق‌ حاشیه‌ای‌ شهر، مانند منطقه‌ 18 و 19، بشدت‌ افزوده‌ شده‌ و مناطق‌ 12، 13، 14 و 15 جمعیت‌ كمتری‌ را جذب‌ كرده‌ است‌ (توكلی‌نیا، ص‌ 268). مناطق‌ شمالی‌ و مناطق‌ پیرامون‌ جنوب‌ تهران‌ گسترش‌ بسیار دارند و پس‌ از انقلاب‌ بشدت‌ بر جمعیت‌ آنها افزوده‌ شده‌ است‌ (زنجانی‌، ص‌ 301ـ302). این‌ افزایش‌ جمعیت‌ ناشی‌ از افزایش‌ طبیعی‌ و افزایش‌ مهاجرت‌ به‌ تهران‌ است‌، به‌طوری‌ كه‌ از 1365 تا 1375 ش‌، 522 ، 567 تن‌ به‌ شهر تهران‌ مهاجرت‌ كرده‌اند. 74ر78% مهاجران‌ از سایر استانها، 73ر9% از شهرستانهای‌ دیگر استان‌ تهران‌ و 83ر3% از شهرستان‌ محل‌ سرشماری‌ به‌ تهران‌ آمده‌اند (مركز آمار ایران‌، 1378 ش‌، ص‌ هفده‌).


منابع‌:
(1) بدری‌ آتابای‌، فهرست‌ تاریخ‌، سفرنامه‌، سیاحت‌نامه‌، روزنامه‌ و جغرافیای‌ خطی‌ كتابخانه‌ سلطنتی‌، [تهران( 1356 ش‌؛
(2) فریدون‌ آدمیت‌، اندیشه‌ ترقی‌ و حكومت‌ قانون‌: عصر سپهسالار، تهران‌ 1356 ش‌؛
(3) آمار دارالخلافه‌ تهران‌: اسنادی‌ از تاریخ‌ اجتماعی‌ تهران‌ در عصر قاجار ، چاپ‌ سیروس‌ سعدوندیان‌ و منصوره‌ اتحادیه‌، تهران‌: نشر تاریخ‌ ایران‌، 1368 ش‌؛
(4) ابن‌ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌ ، حیدرآباد دكن‌ 1371ـ1373/ 1952ـ1953، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ )بی‌تا. ]؛
(5) ابن‌حجر عسقلانی‌، تهذیب‌ التهذیب‌ ، حیدرآباد دكن‌ 1325ـ1327؛
(6) ابن‌قیسرانی‌، المؤتلف‌ و المختلف‌، المعروف‌ بالانساب‌ المتفقه‌ فی‌ الخط‌ المتماثله‌ فی‌النقط‌ و الضبط‌ ، بیروت‌ 1411/1991؛
(7) منصوره‌ اتحادیه‌، «بافت‌ اجتماعی‌ ـ اقتصادی‌ بازار تهران‌ در نیمه‌ دوم‌ قرن‌ 13 ه . ق‌»، در سعی‌ مشكور: یادنامه‌ استاد فقید دكتر محمدجواد مشكور ، گردآوری‌ سعید میرمحمدصادق‌، تهران‌: پایا، 1374 ش‌ الف‌ ؛
(8) همو، «رشد و توسعه‌ شهر تهران‌ در دوره‌ ناصری‌: 1269ـ1320 ق‌»، تحقیقات‌ اسلامی‌ ، سال‌ 10، ش‌ 1 و 2 (1374 ش‌ ب‌ )؛
(9) همو، «موقوفات‌ تهران‌ و تحول‌ شهر: 1269ـ1320 ه ق‌»، وقف‌: میراث‌ جاویدان‌ ، سال‌ 7، ش‌ 4 (زمستان‌ 1378)؛
(10) حسن‌ اخوی‌، «استعمار: چگونه‌ بریتانیای‌ كبیر با ایران‌ صغیر بازی‌ می‌كرد»، فصلنامه‌ ره‌آورد (لس‌آنجلس‌)، ش‌ 24 (زمستان‌ 1368)؛
(11) محمدمهدی‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری‌ ، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ 1341 ش‌؛
(12) جنیفر اسكرس‌، «نقش‌ معماری‌ در پیدایش‌ شهر تهران‌»، ترجمه‌ احمد سیدی‌ و فاطمه‌ وثوقی‌ خزائی‌، در تهران‌: پایتخت‌ دویست‌ ساله‌ ، زیرنظر شهریار عدل‌ و برنار اوركاد، تهران‌: سازمان‌ مشاور فنی‌ و مهندسی‌ شهر تهران‌، 1375 ش‌؛
(13) احمد اشرف‌، موانع‌ تاریخی‌ رشد سرمایه‌داری‌ در ایران‌: دوره‌ قاجاریه‌ ، تهران‌ 1359 ش‌؛
احمد اصغریان‌ جدی‌، روش‌ تقرب‌ به‌ طراحی‌ حفظ‌ آثار

(14) جنگ‌ ، تهران‌ 1372 ش‌؛
(15) اطلس‌ پاركهای‌ تهران‌ ، تهران‌: سازمان‌ پاركها و فضای‌ سبز شهر تهران‌ (زیرچاپ‌)؛
(16) محمدحسن‌بن‌ علی‌ اعتمادالسلطنه‌، تاریخ‌ منتظم‌ ناصری‌ ، چاپ‌ محمداسماعیل‌ رضوانی‌، تهران‌ 1363ـ1367 ش‌؛
(17) همو، المآثر و الا´ثار ، در چهل‌ سال‌ تاریخ‌ ایران‌ ، چاپ‌ ایرج‌ افشار، ج‌ 1، تهران‌ 1363 ش‌؛
(18) همو، مرآه‌البلدان‌ ، چاپ‌ عبدالحسین‌ نوائی‌ و میرهاشم‌ محدث‌، تهران‌ 1367ـ 1368 ش‌؛
(19) نیكلاس‌ امبرسز و چارلز ملویل‌، تاریخ‌ زمین‌لرزه‌های‌ ایران‌ ، ترجمه‌ ابوالحسن‌ رده‌، تهران‌ 1370 ش‌؛
(20) امین‌ احمد رازی‌، هفت‌ اقلیم‌ ، چاپ‌ جواد فاضل‌، تهران‌ [بی‌تا.(؛
(21) انجمن‌ شهر تهران‌، مجموعه‌ مصوبات‌ انجمن‌ شهر تهران‌: از آبان‌ ماه‌ 1347 تا اسفندماه‌ 1355 ، تهران‌ 1378 ش‌؛
(22) ارنست‌ اورسول‌، سفرنامه‌ اورسل‌: 1882 میلادی‌ ، ترجمه‌ علی‌اصغر سعیدی‌، تهران‌ )? 1352 ش‌ (؛
(23) برنار اوركاد، «شهرسازی‌ و بحران‌ شهری‌ در عهد محمدرضاشاه‌ پهلوی‌»، ترجمه‌ ابوالحسن‌ سروقدم‌ مقدم‌، در تهران‌: پایتخت‌ دویست‌ ساله‌ ، همان‌؛
(24) اكارت‌ اهلرز، ایران‌: شهر، روستا، عشایر ( مجموعه‌ مقالات‌ )، ترجمه‌ عباس‌ سعیدی‌: «سرمایه‌داری‌ بهره‌بری‌ و تكوین‌ شهر در شرق‌ اسلامی‌ (نمونه‌ ایران‌)»، تهران‌ 1380 ش‌؛
(25) همو، «پایتختها و سازماندهی‌ فضا در ایران‌»، ترجمه‌ احمد سیدی‌، در تهران‌: پایتخت‌ دویست‌ ساله‌ ، همان‌، 1375 ش‌؛
(26) ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، مجموعه‌ قوانین‌ و مقررات‌ شهرداری‌ و شورای‌ اسلامی‌ ، تدوین‌ غلامرضا حجتی‌ اشرفی‌، تهران‌ 1370 ش‌؛
(27) ایران‌. وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌. معاونت‌ امور مطبوعاتی‌ و تبلیغاتی‌، فهرست‌ نشریات‌ دارای‌ مجوز تا پایان‌ اسفندماه‌ 1382 ، تهران‌ )1383 ش‌ ]؛
(28) ایران‌. وزارت‌ كشور. اداره‌ كل‌ آمار عمومی‌، گزارش‌ خلاصه‌ سرشماری‌ عمومی‌ كشور در سال‌ 1335 ، ج‌ 1: تعداد و توزیع‌ ساكنین‌ كشور ، تهران‌ 1339 ش‌؛
(29) ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ سیاسی‌. دفتر تقسیمات‌ كشوری‌، نشریه‌ تاریخ‌ تأسیس‌ عناصر تقسیماتی‌ به‌ همراه‌ شماره‌ مصوبات‌ آن‌ ، تهران‌ 1381 ش‌؛
(30) ایران‌. وزارت‌ مسكن‌ و شهرسازی‌. معاونت‌ شهرسازی‌ و برنامه‌ریزی‌، برنامه‌ریزی‌ شهری‌ در ایران‌: گذشته‌، حال‌، آینده‌ ، تهران‌ 1361 ش‌؛
(31) ایران‌. وزارت‌ نیرو، آب‌ و برق‌ در پنجاه‌ سال‌ شاهنشاهی‌ پهلوی‌ ، تهران‌ 1355 ش‌؛
(32) بدیع‌، «علل‌ پیدایش‌ كوی‌های‌ تازه‌ یوسف‌آباد، نارمك‌، نازی‌آباد»، در سخنرانیها و گزارشها در نخستین‌ سمینار بررسی‌ مسائل‌ اجتماعی‌ شهر تهران‌، اردیبهشت‌ ماه‌ 1341 ، تهران‌: دانشگاه‌ تهران‌، مؤسسه‌ مطالعات‌ و تحقیقات‌ اجتماعی‌، 1343 ش‌؛
(33) حسین‌ بشیریه‌ و ناصر جمال‌زاده‌، «اشكال‌ گفتمانی‌ علمای‌ شیعه‌ از صفویه‌ تا مشروطیت‌»، مدرس‌ ، دوره‌ 2، ش‌ 8 (پاییز 1377)؛
(34) سلیمان‌ بهبودی‌، «خاطرات‌ سلیمان‌ بهبودی‌: بیست‌ سال‌ با رضاشاه‌»، در رضاشاه‌: خاطرات‌ سلیمان‌ بهبودی‌، شمس‌ پهلوی‌، علی‌ ایزدی‌ ، چاپ‌ غلامحسین‌ میرزاصالح‌، تهران‌: طرح‌ نو، 1372 ش‌؛
(35) علی‌ بهرامیان‌، «یك‌ محدث‌ تهرانی‌ از سده‌ سوم‌ هجری‌ قمری‌»، وقف‌: میراث‌ جاویدان‌ ، سال‌ 7، ش‌ 4 (زمستان‌ 1378)؛
(36) جمشید بهنام‌ و شاپور راسخ‌، طرح‌ مقدماتی‌ جامعه‌شناسی‌ ایران‌ ، تهران‌ 1339 ش‌؛
(37) پایتخت‌های‌ شاهنشاهی‌ ایران‌ ، تهران‌: شورای‌ مركزی‌ جشن‌ شاهنشاهی‌ ایران‌، 1350 ش‌؛
(38) پژوهش‌ و بررسی‌ لرزه‌ زمینساخت‌ ایرانزمین‌ ، بخش‌ 5: پژوهش‌ و بررسی‌ ژرف‌نو زمینساخت‌، لرزه‌ زمینساخت‌ و خطر زمینلرزه‌ ـ گسلش‌ در گستره‌ی‌ تهران‌ و پیرامون‌ ، نگارش‌ م‌. بربریان‌ و دیگران‌، تهران‌: سازمان‌ زمین‌شناسی‌ كشور، 1364 ش‌؛
(39) ابراهیم‌ پورداود، آناهیتا: پنجاه‌ گفتار پورداود ، چاپ‌ مرتضی‌ گرجی‌، تهران‌ 1343 ش‌؛
(40) ناصر تكمیل‌ همایون‌، تاریخ‌ اجتماعی‌ و فرهنگی‌ تهران‌ ، تهران‌ 1377ـ1379 ش‌؛
(41) جمیله‌ توكلی‌نیا، «تأثیرات‌ اقتصادی‌ ـ فضائی‌ شهركهای‌ صنعتی‌ بر منطقه‌ تهران‌ بزرگ‌، نمونه‌ موردی‌: غرب‌ و جنوب‌ تهران‌»، پایان‌نامه‌ دكتری‌ جغرافیای‌ انسانی‌، دانشكده‌ علوم‌ انسانی‌، دانشگاه‌ تربیت‌ مدرس‌ 1379 ش‌؛
(42) محمدعلی‌ جمال‌زاده‌، «طهران‌»، كاوه‌ ، سال‌ 2، ش‌ 2 (جمادی‌الا´خره‌ 1339)؛
(43) همو، گنج‌ شایگان‌، یا، اوضاع‌ اقتصادی‌ ایران‌ ، برلین‌ 1335، چاپ‌ افست‌ تهران‌ 1362 ش‌؛
(44) چكیده‌ طرح‌ جامع‌ تهران‌: طرح‌ حفظ‌ و ساماندهی‌ تهران‌، مصوب‌ شورای‌ عالی‌ شهرسازی‌ و معماری‌ سال‌ 1371 ، جمع‌آوری‌ و تدوین‌ صمد ذواشتیاق‌ با همكاری‌ حوزه‌ معاونت‌ شهرسازی‌ و معماری‌ شهرداری‌ تهران‌، تهران‌: شركت‌ پردازش‌ و برنامه‌ریزی‌ شهری‌، 1377 ش‌؛
(45) عبدالهادی‌ حائری‌، نخستین‌ رویاروییهای‌ اندیشه‌گران‌ ایران‌ با دو رویه‌ تمدن‌ بورژوازی‌ غرب‌ ، تهران‌ 1367 ش‌؛
(46) محسن‌ حبیبی‌، از شار تا شهر: تحلیلی‌ تاریخی‌ از مفهوم‌ شهر و سیمای‌ كالبدی‌ آن‌ تفكر و تأثر ، تهران‌ 1378 ش‌؛
(47) محمدرضا حسن‌بیگی‌، تهران‌ قدیم‌ ، تهران‌ 1366 ش‌؛
(48) عبدالحسین‌ حسینی‌ خاتون‌آبادی‌، وقایع‌ السنین‌ و الاعوام‌، یا، گزارشهای‌ سالیانه‌ از ابتدای‌ خلقت‌ تا سال‌ 1195 هجری‌ ، چاپ‌ محمدباقر بهبودی‌، تهران‌ 1352 ش‌؛
(49) حمداللّه‌ مستوفی‌، نزهه‌القلوب‌ ؛
(50) علی‌اكبر خان‌محمدی‌، «وقف‌نامه‌ مدرسه‌ و مسجد دروازه‌ دولت‌»، وقف‌: میراث‌ جاویدان‌ ، سال‌ 4، ش‌ 2 (تابستان‌ 1375)؛
(51) خواندمیر؛
(52) د. فارسی‌ ؛
(53) پیترو دلاواله‌، سفرنامه‌ پیترو دلاواله‌: قسمت‌ مربوط‌ به‌ ایران‌ ، ترجمه‌ شعاع‌الدین‌ شفا، تهران‌ 1348 ش‌؛
(54) یحیی‌ دولت‌آبادی‌، حیات‌ یحیی‌ ، تهران‌ 1362 ش‌؛
(55) مزین‌ دهباشی‌، «سیمای‌ ایرانی‌ معماری‌ مدرن‌»، معماری‌ و شهرسازی‌ ، ش‌ 72 و 73 (پاییز 1382)؛
(56) دهخدا؛
(57) یحیی‌ ذكاء، تاریخچه‌ ساختمانهای‌ ارگ‌ سلطنتی‌ تهران‌ و راهنمای‌ كاخ‌ گلستان‌ ، تهران‌ 1349 ش‌؛
(58) محمدبن‌ احمد ذهبی‌، تاریخ‌ الاسلام‌ و وفیات‌ المشاهیر و الاعلام‌ ، چاپ‌ عمر عبدالسلام‌ تدمری‌، حوادث‌ و وفیات‌ 261ـ280 ه ، بیروت‌ 1415/1994؛
(59) همو، سیر اعلام‌ النبلاء ، ج‌ 12، چاپ‌ شعیب‌ ارنوؤط‌، بیروت‌ 1403/ 1983؛
(60) محمدبن‌ علی‌ راوندی‌، راحه‌الصدور و آیه‌السرور در تاریخ‌ آل‌سلجوق‌ ، به‌ سعی‌ و تصحیح‌ محمد اقبال‌، بانضمام‌ حواشی‌ و فهارس‌ با تصحیحات‌ لازم‌ مجتبی‌ مینوی‌، تهران‌ 1364 ش‌؛
(61) مرتضی‌ راوندی‌، تاریخ‌ اجتماعی‌ ایران‌ ، ج‌ 1، تهران‌ 1356 ش‌؛
(62) راهنمای‌ فرهنگی‌ تهران‌ ، تهیه‌ شده‌ در دفتر پژوهشهای‌ فرهنگی‌، تهران‌: شهرداری‌ تهران‌، معاونت‌ امور اجتماعی‌ و فرهنگی‌، 1373 ش‌؛
(63) پرویز رجبی‌، معماری‌ ایران‌ در عصر پهلوی‌ ، تهران‌ 1355 ش‌؛
(64) محمدعلی‌ رضائی‌، «امام‌ خمینی‌ و مسأله‌ تأمین‌ مسكن‌ محرومین‌»، فصلنامه‌ تخصصی‌ بنیاد مسكن‌ انقلاب‌ اسلامی‌ ، ش‌ 86 (بهار 1378)؛
(65) حبیب‌اللّه‌ زنجانی‌، «تاریخ‌ دویست‌ ساله‌ جمعیت‌ تهرا ن‌»، ترجمه‌ ابوالحسن‌ سروقد مقدم‌، در تهران‌: پایتخت‌ دویست‌ ساله‌ ، همان‌؛
(66) پیر امده‌ امیلین‌ پروب‌ ژوبر، مسافرت‌ در ارمنستان‌ و ایران‌ ، ترجمه‌ علیقلی‌ اعتماد مقدم‌، تهران‌ 1347 ش‌؛
(67) سازمان‌ هواشناسی‌ كشور، سالنامه‌ آماری‌ هواشناسی‌: 1376ـ 1375 ، تهران‌ 1378 ش‌؛
(68) سام‌ میرزاصفوی‌، تحفه‌ سامی‌ ، چاپ‌ وحید دستگردی‌، تهران‌ 1314 ش‌؛
(69) حسین‌ سلطان‌زاده‌، «مسجد مدرسه‌های‌ تهران‌»، وقف‌: میراث‌ جاویدان‌ ، سال7، ش‌4 (زمستان‌ 1378)؛
وقفنامه‌ مدرسه‌ عالی‌ سپهسالاری‌ محله‌ دانشكده‌ معقول‌ و منقول‌،

(70) عدد هشتم‌، تهران‌ تیرماه‌ 1316 ش‌؛
(71) سمعانی‌؛
(72) زهرا شجیعی‌، نخبگان‌ سیاسی‌ ایران‌ از انقلاب‌ مشروطیت‌ تا انقلاب‌ اسلامی‌ ، ج‌ 1: وزارت‌ و تطور آن‌ در ایران‌ ، تهران‌ 1372 ش‌؛
(73) شرف‌ ، ش‌ 27، جمادی‌الاولی‌ 1302؛
(74) جعفر شهری‌باف‌، طهران‌ قدیم‌ ، تهران‌ 1381 ش‌؛
زین‌العابدین‌بن‌ اسكندر شیروانی‌، ریاض‌ السیاحه‌ ، چاپ‌ اصغر

(75) حامد ربانی‌، تهران‌[ ? 1361 ش‌ (؛
(76) امیر صابری‌، «بررسی‌ اثرات‌ تغییرات‌ ناشی‌ از شهرسازی‌ در مسیل‌های‌ شمال‌ تهران‌ به‌ منظور ارائه‌ روشهای‌ كنترل‌ و مدیریت‌ سیلاب‌»، پایان‌نامه‌ كارشناسی‌ارشد جغرافیای‌ طبیعی‌، دانشكده‌ علوم‌ انسانی‌، دانشگاه‌ تربیت‌ مدرس‌ 1375 ش‌؛
(77) عیسی‌ صدیق‌، تاریخ‌ فرهنگ‌ ایران‌: از آغاز تا زمان‌ حاضر ، تهران‌ 1338 ش‌؛
(78) یحیی‌ صفوی‌، «ملاحظاتی‌ بر بلندمرتبه‌سازی‌ در تهران‌: ساختمان‌های‌ بلندمرتبه‌ در تهران‌»، رشد آموزش‌ جغرافیا ، سال‌ 16، ش‌ 58 (تابستان‌ 1380)؛
(79) فاطمه‌ صفوی‌بیات‌، «بررسی‌ محلات‌ اقلیت‌نشین‌ (ارامنه‌) شهر تهران‌»، پایان‌نامه‌ كارشناسی‌ ارشد جغرافیای‌ انسانی‌ ـ اقتصادی‌، دانشكده‌ علوم‌ زمین‌، دانشگاه‌ شهید بهشتی‌ 1370 ش‌؛
(80) احسان‌ طبری‌، بررسیهائی‌ درباره‌ برخی‌ از جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های‌ اجتماعی‌ در ایران‌ : «نگاهی‌ گریزان‌ به‌ پویه‌ اندیشه‌ فلسفی‌ و اجتماعی‌ از صفویه‌ تا زمان‌ ما»، )بی‌جا ]، 1348 ش‌؛
(81) ظهیری‌، «سازمان‌ آب‌ شهر تهران‌»، در سخنرانیها و گزارشها در نخستین‌ سمینار بررسی‌ مسائل‌ اجتماعی‌ شهر تهران‌، اردیبهشت‌ ماه‌ 1341 ، همان‌؛
(82) شهریار عدل‌، «باغ‌ مسكونی‌ یا تهران‌ در گذشته‌های‌ دور: از پیدایش‌ تا عهد صفوی‌»، ترجمه‌ ابوالحسن‌ سروقد مقدم‌، در تهران‌: پایتخت‌ دویست‌ساله‌ ، همان‌؛
(83) شهریار عدل‌ و برنار اوركاد، «تهران‌، پایتخت‌ دویست‌ ساله‌»، ترجمه‌ ابوالحسن‌ سروقد مقدم‌، در همان‌ منبع‌؛
(84) چارلز عیسوی‌، تاریخ‌ اقتصادی‌ ایران‌: عصر قاجار، 1332ـ1215 ه. ق‌ ، ترجمه‌ یعقوب‌ آژند، تهران‌ 1362 ش‌؛
(85) احمدبن‌ محمد غفاری‌ قزوینی‌، تاریخ‌ جهان‌آرا ، تهران‌ 1343 ش‌؛
مجید غمامی‌، «رابطه‌ شهر و منطقه‌ تهران‌: تنگناها

(86) و ضرورت‌ها»، مدیریت‌ شهری‌ ، سال‌ 2، ش‌ 6 (تابستان‌ 1380)؛
(87) بهناز غنچه‌، «مسجد امام‌ خمینی‌ (تهران‌)»، در دایره‌المعارف‌ بناهای‌ تاریخی‌ ایران‌ در دوره‌ اسلامی‌ ، ج‌ 2: مساجد تاریخی‌ ، تهران‌: سازمان‌ تبلیغات‌ اسلامی‌، 1378 ش‌ الف‌ ؛
(88) همو، «مسجد حاج‌رجبعلی‌ (تهران‌)»، در همان‌ منبع‌، 1378 ش‌ ب‌ ؛
(89) فرهاد غیائی‌، «یادی‌ از حیدر غیائی‌: مهندس‌ معمار و مبتكر شیوه‌ معماری‌ نوین‌ در ایران‌»، فصلنامه‌ ره‌آورد (لس‌آنجلس‌)، ش‌ 26 (پاییز و زمستان‌ 1369)؛
(90) فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیهای‌ كشور جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ ، ج‌ 38: تهران‌ ، تهران‌: سازمان‌ جغرافیائی‌ نیروهای‌ مسلح‌، 1370 ش‌؛
(91) فرهاد میرزا قاجار، جام‌جم‌ ، چاپ‌ سنگی‌ تهران‌ 1272؛
(92) بیژن‌ فرهنگی‌، نگرشی‌ بر سدهای‌ ایران‌: گذشته‌، حال‌، آینده‌ ، تهران‌ 1372 ش‌؛
(93) جیمزبیلی‌ فریزر، سفرنامه‌ فریزر، معروف‌ به‌ سفر زمستانی‌: از مرز ایران‌ تا تهران‌ و دیگر شهرهای‌ ایران‌ ، ترجمه‌ منوچهر امیری‌، تهران‌ 1364 ش‌؛
(94) فضای‌ فرهنگی‌ ایران‌: فهرستگان‌ كتابخانه‌ها ، تهران‌: وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌، 1382 ش‌؛
(95) ویلم‌ فلور، جستارهایی‌ از تاریخ‌ اجتماعی‌ ایران‌ در عصر قاجار ، ج‌ 1، ترجمه‌ ابوالقاسم‌ سری‌، تهران‌ 1366 ش‌؛
(96) همو، «نخستین‌ اعلانهای‌ نظمیه‌ در تهران‌»، ترجمه‌ ابوالحسن‌ سروقد مقدم‌، در تهران‌: پایتخت‌ دویست‌ ساله‌ ، همان‌، 1375 ش‌؛
(97) ژوانس‌ فووریه‌، سه‌ سال‌ در دربار ایران‌ ، ترجمه‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ 1363 ش‌؛
(98) اقبال‌ قاسمی‌پویا، مدارس‌ جدید در دوره‌ قاجاریه‌: بانیان‌ و پیشروان‌ ، تهران‌ 1377 ش‌؛
(99) زكریابن‌ محمد قزوینی‌، كتاب‌ آثارالبلاد و اخبارالعباد ، چاپ‌ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن‌ 1848، چاپ‌ افست‌ ویسبادن‌ 1967؛
(100) سیف‌اللّه‌ كامبخش‌فرد، تهران‌ سه‌ هزار و دویست‌ ساله‌: براساس‌ كاوشهای‌ باستان‌شناسی‌ ، تهران‌ 1370 ش‌؛
(101) محسن‌ كدیور، حكومت‌ ولایی‌ ، تهران‌ 1378 ش‌؛
(102) همو، نظریه‌های‌ دولت‌ در فقه‌ شیعه‌ ، تهران‌ 1376 ش‌؛
(103) حسین‌ كریمان‌، تهران‌ در گذشته‌ و حال‌ ، تهران‌ 1355 ش‌؛
(104) احمد كسروی‌، مجموعه‌ زبان‌ پاك‌: آذری‌ یا زبان‌ باستان‌ آذربایگان‌، نامهای‌ شهرها و دیه‌های‌ ایران‌ ، به‌كوشش‌ عزیزاللّه‌ علیزاده‌، تهران‌ 1378 ش‌؛
(105) همو، نامهای‌ شهرها و دیه‌های‌ ایران‌ ، تهران‌ 1335 ش‌؛
(106) همو، نوشته‌های‌ كسروی‌ در زمینه‌ زبان‌ فارسی‌ ، به‌ كوشش‌ حسین‌ یزدانیان‌، تهران‌ 1357 ش‌؛
(107) روی‌ گونثالث‌ د كلاویخو، سفرنامه‌ كلاویخو ، ترجمه‌ مسعود رجب‌نیا، تهران‌ 1344 ش‌؛
(108) جمشید كیان‌فر، «دستورالعمل‌ احتسابیه‌ و تنظیفیه‌ كامران‌ میرزا، نایب‌السلطنه‌ به‌ محمدحسن‌ خان‌ صنیع‌الدوله‌»، وقف‌: میراث‌ جاویدان‌ ، سال‌ 7، ش‌ 4 (زمستان‌ 1378)؛
(109) مسعود كیهان‌، جغرافیای‌ مفصّل‌ ایران‌ ، تهران‌ 1310ـ1311 ش‌؛
(110) جان‌ دی‌. گرنی‌، «تحول‌ شهر تهران‌ در عهد ناصری‌»، ترجمه‌ احمد سیدی‌ و فاطمه‌ وثوقی‌ خزائی‌، در تهران‌: پایتخت‌ دویست‌ ساله‌ ، همان‌؛
(111) گنجنامه‌: فرهنگ‌ آثار معماری‌ اسلامی‌ ایران‌ ، دفتر 3: بناهای‌ مذهبی‌ تهران‌ ، زیرنظر كامبیز حاجی‌ قاسمی‌، تهران‌: سازمان‌ میراث‌ فرهنگی‌ كشور، 1377 ش‌؛
(112) هوشنگ‌ ماهرویان‌، آیا ماركس‌ فیلسوف‌ هم‌ بود؟ ، تهران‌ 1379 ش‌؛
(113) «متن‌ وقفنامه‌ اصلی‌ مدرسه‌ عالی‌ سپهسالار»، در سلسله‌ انتشارات‌ دانشكده‌ معقول‌ و منقول‌ ، ج‌1، ش‌8 ، تهران‌ 1317 ش‌؛
(114) حسین‌ محبوبی‌ اردكانی‌، تاریخ‌ مؤسسات‌ تمدنی‌ جدید در ایران‌ ، ج‌ 1، تهران‌ ?( 1354 ش‌ ) ؛
(115) فرخ‌ محمدزاده‌ مهر، «دوره‌های‌ مختلف‌ طراحی‌ شهری‌ در میدان‌ توپخانه‌: دوره‌ اول‌»، آبادی‌ ، سال‌ 1، ش‌ 2 (پاییز 1370)؛
(116) فرج‌اللّه‌ محمودی‌، «سیمای‌ طبیعی‌ تهران‌»، پژوهش‌های‌ جغرافیایی‌ ، سال‌ 22، ش‌ 26 (شهریور 1369)؛
(117) اسكندر مختاری‌ طالقانی‌، «امام‌زاده‌ اسماعیل‌ تهران‌»، وقف‌: میراث‌ جاویدان‌ ، سال‌ 7، ش‌ 4 (زمستان‌ 1378)؛
(118) علی‌ مدنی‌پور، «ساختن‌ شهر: مقررات‌ و ایده‌ها»، ترجمه‌ روحی‌ افسر، شهر ، ش‌ 19 (پاییز 1380)؛
(119) ظهیرالدین‌بن‌ نصیرالدین‌ مرعشی‌، تاریخ‌ طبرستان‌ و رویان‌ و مازندران‌ ، چاپ‌ محمدحسین‌ تسبیحی‌، تهران‌ 1345 ش‌؛
(120) مركز آمار ایران‌، سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ 1375: نتایج‌ تفصیلی‌ شهر تهران‌ ، تهران‌ 1378 ش‌؛
(121) همو، سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ 1375: نتایج‌ تفصیلی‌ كل‌ كشور ، تهران‌ 1376 ش‌؛
(122) محمدكاظم‌ مروی‌، عالم‌آرای‌ نادری‌ ، چاپ‌ محمدامین‌ ریاحی‌، تهران‌ 1364 ش‌؛
(123) محمدتقی‌ مصطفوی‌، آثار تاریخی‌ طهران‌ ، ج‌ 1، تنظیم‌ و تصحیح‌ میرهاشم‌ محدث‌، تهران‌ 1361 ش‌؛
(124) محسن‌ معتمدی‌، جغرافیای‌ تاریخی‌ تهران‌ ، تهران‌ 1381 ش‌؛
(125) مینا معرفت‌، «پیشكسوتانی‌ كه‌ به‌ تهران‌ مدرن‌ شكل‌ دادند»، ترجمه‌ احمد سیدی‌ و فاطمه‌ وثوقی‌ خزائی‌، در تهران‌: پایتخت‌ دویست‌ ساله‌ ، همان‌؛
(126) محمدرضا مقتدر، «تهران‌ درون‌ حصار: از صفویه‌ تا آغاز پهلوی‌ (1308ـ932 ش‌)»، ترجمه‌ ابوالحسن‌ سروقد مقدم‌، در همان‌ منبع‌؛
(127) كاظم‌ ملازاده‌، «مسجدجامع‌ تهران‌»، در دایره‌المعارف‌ بناهای‌ تاریخی‌ ایران‌ در دوره‌ اسلامی‌ ، ج‌ 2: مساجد تاریخی‌ ، تهران‌: سازمان‌ تبلیغات‌ اسلامی‌، 1378 ش‌؛
(128) سعید میرمحمدصادق‌، «موقوفات‌ شیخ‌ علی‌خان‌ رشتی‌ شفتی‌ بر مدرسه‌ خان‌ مروی‌»، وقف‌: میراث‌ جاویدان‌ ، سال‌ 6، ش‌ 2 (تابستان‌ 1377)؛
(129) عباس‌ میلانی‌، مباحثی‌ در باب‌ تجدد در ایران‌ ، ساربروكن‌، آلمان‌ 1373 ش‌؛
(130) عبدالغفاربن‌ علی‌ محمد نجم‌الدوله‌، تشخیص‌ نفوس‌ دارالخلافه‌ ، چاپ‌ ناصر پاكدامن‌، در فرهنگ‌ ایران‌ زمین‌ ، ج‌20 (1353 ش‌)؛
(131) ناصر نجمی‌، دارالخلافه‌ تهران‌ ، تهران‌ 1362 ش‌؛
(132) اصغر نظریان‌، «گسترش‌ فضایی‌ شهر تهران‌ و پیدایش‌ شهركهای‌ اقماری‌»، فصلنامه‌ تحقیقات‌ جغرافیائی‌ ، سال‌ 6، ش‌ 1 (بهار 1370)؛
(133) سعید نفیسی‌، تاریخ‌ اجتماعی‌ و سیاسی‌ ایران‌ در دوره‌ معاصر ، تهران‌ 1361 ش‌؛
(134) محمدشفیع‌ وارد، تاریخ‌ نادرشاهی‌ ( نادرنامه‌ )، چاپ‌ رضا شعبانی‌، تهران‌ 1349 ش‌؛
(135) «وقف‌نامه‌ مدرسه‌ مروی‌ تهران‌»، با مقدمه‌ رضا استادی‌، وقف‌: میراث‌ جاویدان‌ ، سال‌ 4، ش‌ 1 (بهار 1375)؛
(136) «وقف‌نامه‌ مسجد و مدرسه‌ محمودیه‌ تهران‌»، چاپ‌ علی‌رضا میرزامحمد، وقف‌: میراث‌ جاویدان‌ ، سال‌ 8 ، ش‌ 1 (بهار 1379)؛
(137) جان‌ ویشارد، بیست‌ سال‌ در ایران‌ ، ترجمه‌ علی‌ پیرنیا، تهران‌ 1363 ش‌؛
(138) مهرداد هاشم‌زاده‌ همایونی‌، «چهارصد دستگاه‌: نخستین‌ مجموعه‌ شهری‌ طراحی‌ شده‌ ایران‌ در دوره‌ معاصر»، معماری‌ و فرهنگ‌ ، سال‌ 2، ش‌ 5 (تابستان‌ 1379)؛
(139) رضاقلی‌بن‌ محمدهادی‌ هدایت‌، ملحقات‌ تاریخ‌ روضه‌الصفای‌ ناصری‌ ، در میرخواند، تاریخ‌ روضه‌الصفا ، ج‌ 8 ـ10، تهران‌ 1339 ش‌؛
(140) مهدیقلی‌ هدایت‌، خاطرات‌ و خطرات‌ ، تهران‌ 1362 ش‌؛
(141) یاقوت‌ حموی‌؛
(142) احسان‌ یغمایی‌، «دروازه‌ میدان‌ مشق‌ یا سردر باغ‌ ملی‌»، فصلنامه‌ ره‌آورد (لس‌آنجلس‌)، ج‌ 12، ش‌ 46 (بهار 1377)؛


(143) Hamid Algar, Religion and state in Iran, 1785-1906: the role of the ulama in the Qajar period , Berkeley 1969;
(144) idem, "Religious forces in eighteenth-and nineteenth- century Iran", in The Cambridge history of Iran , vol. 7, ed. Peter Avery, Gavin Hambly, and Charles Melville, Cambridge 1991;
(145) H. Bahrambeygui, Tehran: an urban analysis , Tehran 1977;
(146) Roloff Beny, Iran elements of destiny , ed. Shahrokh Amirarjomand, Toronto 1978;
(147) Edward Granville Browne, A year amongst the Persians , London 1950;
(148) G. N. Curzon, Persia and the Persian question , London 1892;
(149) Eckart Ehlers and Mostafa Momeni, "Religion und Stadtentwicklung im Islam-das Beispiel Teheran/ Iran", Erdkunde , vol.56 (2002) ;
(150) EI 1 , s.v. "Teheran" (by V. Minorsky);
(151) Gavin R. G. Hambley, "The Pahlavi autocracy: Riza Shah, 1921-41", in The Cambridge history of Iran , vol. 7, ibid;
(152) M. Seger, "Teheran von Schah zu Schia: Metropolitane Entwichlung unter gegensatzlichen Rahmenbedingungen", in Mega Cities. Die Metropolen des Sudens zwischen Globalisierung un Fragmentierung , ed. P. Feldbauer et al ., Frankfurt 1997.

/ مصطفی‌ مؤمنی‌ /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 5040
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست