- مدرسة الفقاهة
- مکتبة مدرسة الفقاهة
- قسم التصویري
- قسم الکتب لأهل السنة
- قسم التصویري (لأهل السنة)
- ويکي فقه
- ويکي السؤال
- مدرسة الفقاهة
- مکتبة مدرسة الفقاهة
- قسم التصویري
- قسم الکتب لأهل السنة
- قسم التصویري (لأهل السنة)
- ويکي فقه
- ويکي السؤال
|
||||
| اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی الجزء : 1 صفحة : 5026 | ||||
|
ترجمه (4) ، منابع: (1) یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه‌شناسی ایران معاصر ، ترجمه احمد گل‌محمدی ومحمدابراهیم فتاحی ولی‌لایی، تهران 1377 ش؛ (2) فتحعلی آخوندزاده، الفبای جدید و مكتوبات ، گردآورنده حمید محمدزاده، تبریز 1357 ش؛ (3) فریدون آدمیت، امیركبیر و ایران ، تهران 1354 ش؛ (4) همو، اندیشه ترقی و حكومت قانون: عصر سپهسالار ، تهران 1356 ش؛ (5) همو، اندیشه‌های میرزافتحعلی آخوندزاده ، تهران 1349 ش؛ (6) همو، فكر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت ، تهران 1340 ش؛ (7) یحیی آرین‌پور، از صبا تا نیما ، ج 2، تهران 1357 ش، ج 3 : از نیما تا روزگار ما ، تهران 1374 ش؛ (8) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1350 ش؛ (9) همو، المآثر و الا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363 ش؛ (10) ایرج افشار، «نخستین شركت ملی طبع كتاب»، در مهدوی‌نامه: جشن‌نامه استاد دكتر یحیی مهدوی ، به‌اهتمام حسن سیدعرب و علی‌اصغر محمدخانی، تهران: هرمس، 1378 ش؛ (11) عباس اقبال آشتیانی، تاریخ تمدن جدید ، قسمت 2: تاریخ تمدن جدید در ایران ، تهران [بی‌نا.، بی‌تا. (؛ (12) كریم امامی، «در جستجوی قرارداد منصفانه برای مؤلفان و مترجمان»، نشر دانش ، سال 3، ش 3 (فروردین و اردیبهشت 1362)؛ (13) همو، «نقش ناشران در افت‌وخیز ترجمه ادبی»، مترجم ، سال 8 ، ش 31 (زمستان 1378)؛ (14) عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی كتابخانه ملّی ، تهران 1343ـ 1358 ش؛ (15) ایران. مجلس شورای ملی، مذاكرات مجلس: دوره چهارم تقنینیه ، تهران 1330 ش؛ (16) شهلا بابازاده، تاریخ چاپ در ایران ، تهران 1378 ش؛ (17) كریستف بالائی، پیدایش رمان فارسی ، ترجمه مهوش قویمی و نسرین خطاط، تهران 1377 ش؛ (18) شیرین بزرگمهر، تأثیر ترجمه متون نمایشی بر تئاتر ایران ، تهران 1379 ش؛ (19) نصراللّه پورجوادی، «در باره كمیته ترجمه، تألیف و تصحیح» (مصاحبه)، نشر دانش ، ش 1 (آذر و دی 1359)؛ (20) همو، مركز نشر دانشگاهی، تهران، مصاحبه، 24 بهمن 1380؛ (21) یاكوب ادوارد پولاك، سفرنامه پولاك ، ترجمه كیكاووس جهانداری، تهران 1361 ش؛ (22) محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران ، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت ، ج 3، ترجمه رضا صالح‌زاده، تهران 1341 ش؛ (23) «ترجمه در نیم‌قرن اخیر»، فرهنگ و زندگی ، ش 23 (پاییز 1355)؛ (24) حسن تقی‌زاده، مقالات تقی‌زاده ، چاپ ایرج افشار، تهران 1349ـ 1358 ش؛ (25) محمد توكلی طَرْقی، «اثر آگاهی از انقلاب فرانسه در شكل‌گیری انگاره مشروطیت در ایران»، ایران‌نامه ، سال 8 ، ش 1 (زمستان 1368)؛ (26) عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق ، تهران 1364 ش؛ (27) همو، نخستین رویاروییهای اندیشه‌گران ایران با دو رویه بورژوازی غرب ، تهران 1367 ش؛ (28) محمدتقی دانش‌پژوه، «نخستین كتابهای فلسفه و علوم جدید در ایران»، نشر دانش ، سال 2، ش 2 (بهمن و اسفند 1360)؛ (29) گاسپار دروویل، سفر در ایران ، ترجمه منوچهر اعتمادمقدم، تهران 1364 ش؛ (30) یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی ، تهران 1362 ش؛ (31) عبدالحسین زرین‌كوب، نقد ادبی: جستجو در اصول و روشها و مباحث نقادی با بررسی در تاریخ نقد و نقادان ، تهران 1378 ش؛ (32) رضا سیدحسینی، «گفتگو با رضا سیدحسینی»، مترجم ، سال 8 ، ش 30 (پاییز 1378)؛ (33) رضا سیدحسینی و مصطفی رحیمی، «گفتگو با رضا سیدحسینی و مصطفی رحیمی: نشر كتاب از منظری دیگر»، بخارا ، ش20 (مهر و آبان 1380)؛ (34) محسن شاملو، «تاریخی از وضع لغت در ایران»، وحید ، سال 5، ش 9 (1347 ش)؛ (35) حمید عنایت، سیری در اندیشه سیاسی عرب: از حمله ناپلئون به مصر تا جنگ جهانی دوم ، تهران 1356 ش؛ (36) همو، شش گفتار در باره دین و جامعه ، تهران )1353 ش (؛ (37) محمدرضا فشاهی، «نهضت ترجمه در عهد قاجار»، نگین ، سال 9 (ش 99 و 100)؛ (38) فرید قاسمی، سرگذشت مطبوعات ایران ، ج 1 و 2: روزگار محمدشاه و ناصرالدین‌شاه ، تهران 1380 ش؛ (39) همو، مشاهیر مطبوعات ایران ، ج 1: محمدحسن اعتمادالسلطنه ، تهران 1379 ش؛ (40) فهرست كتابهای فارسی‌شده چاپی از آغاز تا سال 1370 ، زیرنظر محسن ناجی نصرآبادی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1380؛ (41) محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1363 ش؛ (42) كاخ گلستان: گنجینه كتب و نفائس خطی، گزینه‌ای‌از شاهكارهای نگارگری و خوشنویسی ، عكسبرداری: سعید محمودی ازناوه، پژوهش و نگارش متن: محمدحسن سمسار، تهران: انتشارات زرین و سیمین، 1379 ش؛ (43) جمشید كیان‌فر، «ترجمه: گذرگاه انتقال فرهنگ غرب به ایران» در كتاب سروش: رویارویی فرهنگی ایران و غرب در دوره معاصر ، تهران: سروش، 1375 ش؛ (44) ژوزف آرتور گوبینو، سه سال در آسیا: 1855ـ 1858 ، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران 1367 ش؛ (45) همو، مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی ، ترجمه م. ف.، )بی‌جا، بی‌تا. ( ؛ (46) كریم مجتهدی، آشنایی ایرانیان با فلسفه‌های جدید غرب: مجموعه پژوهشی ، فصل 10: «میرزافتحعلی آخوندزاده و فلسفه غرب»، تهران 1379 ش؛ (47) حسین محبوبی اردكانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران ، ج 1، تهران )?1354 ش (؛ (48) مركز نشر دانشگاهی، فهرست انتشارات مركز نشر دانشگاهی ، تهران 1380 ش؛ (49) همو، فهرست توصیفی كتابهای مركز نشر دانشگاهی: فرهنگها، واژگانها و واژه‌نامه‌ها ، تهران 1377 ش؛ (50) جمشید ملك‌پور، ادبیات نمایشی در ایران ، ج 1: نخستین كوششها تا دوره قاجار ، تهران 1363 ش؛ (51) جان‌ملكم، تاریخ ایران ، ترجمه اسماعیل حیرت، چاپ افست تهران 1362 ش؛ (52) علیرضا مناف‌زاده، «نخستین متن فلسفه جدید غربی به زبان فارسی»، ایران‌نامه ، سال 9، ش 1 (زمستان 1369)؛ (53) حسین میرزای گلپایگانی، تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران: 1050 قمری تا 1320 شمسی ، تهران 1378 ش؛ (54) مجتبی مینوی، «اولین كاروان معرفت»، یغما ، سال 6، ش 1 (فروردین 1332)؛ (55) هما ناطق، ایران در راه‌یابی فرهنگی: 1848ـ1834 ، لندن 1988؛ (56) همو، كارنامه فرهنگی فرنگی در ایران: 1921ـ1837 ، تهران 1380 ش؛ (57) داود نوابی، تاریخچه ترجمه از فرانسه به فارسی در ایران از آغاز تاكنون ، )كرمان ] 1363 ش؛ (58) EIR, vs. "Abbas Mirza", by H. Busse; (59) Routledge encyclopedia of translation studies, ed. Mona Bakerr, London: Routledge, 1998, s. v. "Persian tradition" by Ahmad Karimi Hakak. / سیداحمد هاشمی / 5) ترجمه از عربی در غرب. طی سده‌های فرمانروایی مسلمانان (از سده دوم تا پنجم) بر بسیاری از سرزمینهای غربی، از جمله اسپانیا (اندلس) و بخشهایی از ایتالیا، دانشمندان غربی با فرهنگ و تمدن و دانش مسلمانان آشنا شدند و توجه آنان به فرهنگ و تمدن اسلامی جلب شد؛ ازینرو، از سده پنجم كه مسیحیان مجدداً بر آن سرزمینها غلبه یافتند، برای پیشرفت و توسعه فرهنگ و تمدن خود، از منابع و آثار و مراكز علمی و فرهنگی مسلمانان، بویژه از مكتوبات آنان، بهره فراوانی بردند. دانشمندان غربی، علاوه بر سفر به سرزمینهای مذكور برای كسب علوم و معارف‌اسلامی در مدارس و مراكز اسلامی، مهمترین و اساسیترین راه بهره گرفتن از این علوم را ترجمه آثار علمی عربی می‌دانستند، زیرا در كتابخانه‌های اسلامی گنجینه‌های ارزشمندی از آثار علمی یونانیان كه به عربی برگردانده شده بود وجود داشت و نیز دانشمندان اسلامی در رشته‌های گوناگون (مانند فلسفه و ریاضی و نجوم و پزشكی) آثاری داشتند كه بهره‌برداری از آنها سبب پیشرفت علم و تمدن غربی شد (مجتهدی، ص 192؛ مدارس و دانشگاههای اسلامی و غربی در قرون وسطی ، ص 74، 160ـ161؛ حایك، ص 93، 119ـ120، و جاهای دیگر؛ عزیز احمد، ص 139ـ140؛ لیندبرگ، ص 275ـ 277). به طوركلی، آشنایی غربیها با فرهنگ و تمدن و دانش مسلمانان ابتدا از طریق اسپانیا و سپس از طریق ایتالیا بود. دو شهر تولدو (طُلَیطُله) و سیسیل (صِقِلیه) كه از اواخر سده اول/ اوایل سده هشتم، به ترتیب تا 478/ 1085 و 453/ 1061، در تصرف مسلمانان بود، بعد از بازپس‌گیری مسیحیان، به مراكز اصلی ترجمه متون عربی به لاتینی و دیگر زبانهای اروپایی تبدیل شد و مترجمان بسیاری از نقاط گوناگون به این دو شهر آمدند (حایك، مقدمه، ص 7ـ 8؛ كلاستر، ص 264؛ سواژه، ص 424؛ كرومبی، ج 1، ص 42؛ عقیقی، ج 1، ص 90ـ 96، 98ـ103؛ نیز رجوع كنید به ادامه مقاله). در پی به وجود آمدن نهضت ترجمه و ظهور ترجمه‌ها چهره فرهنگی و علمی اروپا كاملاً تغییر كرد. بسیاری از آثار یونانی كه اصل آنها باقی نمانده بود ولی ترجمه عربی آنها محفوظ بود، با ترجمه به لاتینی، دوباره در اختیار دانشمندان و محققان غربی قرار گرفت (حایك، مقدمه، ص 9، 15؛ سواژه، همانجا؛ نیز رجوع كنید به < دائره المعارف فلسفه راتلج>، ذيل "Islamic Philosophy" ). هر چند كه پیش از این تاریخ، برای ترجمه مستقیم برخی متون یونانی به لاتینی، بویژه بخشی از آثار افلاطون و ارسطو، تلاشهایی صورت گرفته بود و خصوصاً كسانی مثل بوئتیوس (480ـ524 میلادی) و ژان اسكات اریژن (195ـ263/ 810 ـ 877) سهم فراوانی داشتند، ولی عمده آشنایی غربیان با اندیشه‌ها و آثار یونانیان، خصوصاً سنّت ارسطویی، از طریق ترجمه عربی آن آثار بود (كاپلستون، ج2، ص 205ـ211؛ < دائره المعارف فلسفه راتلج>،"Translators" ). سیر نهضت ترجمه در غرب را، بویژه از عربی به لاتینی، می‌توان چنین دسته‌بندی كرد: 1) پیش از دوره بزرگ ترجمه. این دوره شامل فعالیتهای ترجمه تا اوایل قرن ششم/ دوازدهم می‌شود. به گواهی برخی شواهد، در پی كوششهای پراكنده و گهگاه برای پیشرفت علم، در قرن سوم/ نهم نیز ترجمه عربی به لاتینی، هر چند اندك، صورت می‌گرفته است. وجود كتابخانه نسبتاً غنی در صومعه كاتالونیایی در ریپول كه شامل ترجمه‌هایی از آثار علمی عربی بوده است، و نیز گزارشهایی در باره وجود نسخه‌ای خطی از قرن چهارم/ دهم در ریپول، حاوی ترجمه دو رساله در اسطرلاب از عربی به لاتینی، سوابق ترجمه را قبل از دوره بزرگ ترجمه در قرن ششم/ دوازدهم نشان می‌دهد (وات، ص 58 ـ59). از معروفترین دانشمندان و نخستین كسانی كه به اهمیت آثار علمی و فرهنگی به جا مانده از مسلمانان در سرزمینهای اروپایی توجه كرد، اسقف ژربر اوورنی (327ـ393/ 938ـ 1003) بود كه در 389/ 999 با عنوان سیلوستر دوم به مقام پاپی رسید (مجتهدی، ص 188؛ مدارس و دانشگاههای اسلامی و غربی در قرون وسطی ، ص 130؛ وات، ص 58). وی را اولین واسطه آشنایی مدارس غربی با علوم و فنون اسلامی دانسته‌اند. ژربر اوورنی عربی را در كوردوبا (قُرطُبه) آموخت. به دستور وی سه مدرسه آموزش زبان عربی در رم و رنس/ ریمس و شارتر تأسیس شد. وی برخی كتابهای ریاضی و نجوم را از عربی به لاتینی ترجمه كرد (عقیقی، ج 1، ص 110؛ اعسم، ص 17). مترجم دیگر قرن پنجم/ یازدهم، قسطنطین افریقایی * متولد كارتاژ (قَرطاجَنه) است. او پزشكی را در جهان اسلامی آموخت و برخی آثار پزشكی مسلمانان و نیز متون عربی ترجمه شده از رساله‌های پزشكی یونانیان را به لاتینی برگرداند. به همین سبب، وی را نخستین كسی می‌دانند كه طب اسلامی را از طریق ترجمه‌های خود وارد اروپا كرد. برخی آثاری كه وی از عربی ترجمه كرده، عبارت‌اند از: قسمتی از كتاب جامع پزشكی به نام كامل‌الصناعه الطبیه تألیف علی‌بن عباس مجوسی اهوازی (متوفی 384)، فصول ابقراط مع شروح جالینوس ، كتاب العلاج العام از اسحاق اسرائیلی؛ آثاری از جالینوس مانند الصناعه الصغیره ، فی آراء ابقراط و افلاطون ، شروح علی فصول جالینوس ، فن الشفاء (وات، ص 59 ـ61؛ < دائره المعارف فلسفه راتلج >، همانجا؛ كلاستر، ص 265؛ عقیقی، همانجا؛ حایك، ص 577، 581، 583؛ مدارس و دانشگاههای اسلامی و غربی در قرون وسطی ؛ ضمائم، ص 337ـ341). 2) دوره بزرگ ترجمه كه شامل دو مرحله است: الف) مرحله اول قرن ششم/ دوازدهم. در این دوره نهضت ترجمه در غرب با تأسیس مراكز ترجمه و گرد آمدن مترجمان یهودی و مسیحی و مسلمان و حتی برخی ساكنان بومی قوّت و جدّیت بیشتری یافت، به طوری كه این قرن را مرحله اول ترجمه دانسته‌اند. مهمترین و فعالترین مركز ترجمه را ریموند سوتا ، اسقف كبیر شهر تولدو، در 524/ 1130 در این شهر تأسیس كرد و محققان را برای ترجمه متون علمی و فلسفی دعوت و تشویق كرد (حایك، ص52؛ مجتهدی، ص193؛ وات، ص60؛ كلاستر، ص264؛ عقیقی، ج1، ص90؛ كاپلستون، ج2، ص 205). برخی فرمانروایان مسلمان در زمان فرمانروایی خود بر سرزمینهای غربی، به‌سبب علاقه وافر به‌گردآوری كتاب، كتابخانه‌های بزرگی بنا كردند، از جمله كتابخانه المستَنصِر كه در آن بیش از چهارصد هزار جلد كتاب عربی گردآوری شد (حایك، ص50). پس از غلبه مجدد مسیحیان بر این سرزمینها، قسمت بزرگی از كتابهای این كتابخانه به تولدو انتقال یافت. شهر تولدو به سبب همین ویژگی و امتیاز، در مقایسه با دیگر شهرهای اسپانیا در آن زمان، محل مناسبی برای تأسیس مركز بزرگ ترجمه گردید. از آنجا كه در این دوره بیشترین ترجمه‌ها از عربی به لاتینی بود، قرن ششم/ دوازدهم به «دوره ترجمه عربی به لاتینی» شهرت یافت (حایك، ص 50 ـ51، 551، مقدمه، ص 8 ـ9؛ < دائره المعارف فلسفه راتلج >، همانجا). در همین قرن همچنین برخی مترجمان یهودی آثار علمی عربی را به عبری برگرداندند (وات، ص63؛ نیز رجوع كنید به حایك، ص551 ـ553). برخی از مترجمان مشهور این دوره و ترجمه‌های آنان عبارت‌اند از: 1) ادلارد (463ـ529/ 1070ـ 1135). وی اهل بث ، از شهرهای انگلستان، و از راهبان بِنِدیكتی بود كه در تور، اسپانیا، سیسیل، یونان، مصر، لبنان و انطاكیه، علوم طبیعی و ریاضیات را فرا گرفت. او اصول اقلیدس و زیج خوارزمی و آثار بسیاری در فلكیات و ریاضیات را ترجمه كرد.همچنین با همكاری یوحنا اشبیلی چهار كتاب از ابومعشر بلخی (متوفی 272) ترجمه كرد. به گزارش برخی منابع، وی بر عربی چندان مسلط نبوده و احتمالاً با كمك استادش، پطرس آلفونسی * ، ترجمه می‌كرده است (عقیقی، ج1، ص111ـ112؛ < دائره المعارف فلسفه راتلج >، همانجا؛ حایك، ص287ـ290؛ یوسف كرم، ص 92(. 2) یوحنا (یحیی) اسپانیایی یا ابن‌داوود ، از مترجمان نیمه قرن ششم/ دوازدهم در دارالترجمه تولدو. برخی او را همان یوحنا اشبیلی دانسته‌اند، اما بعضی، یوحنا اشبیلی را عضو دیگری از مترجمان تولدو معرفی كرده و وجه تمایز این دو را در این نكته دانسته‌اند كه یوحنا اسپانیایی به ترجمه آثار فلسفی اشتغال داشته، ولی یوحنا اشبیلی مترجم متون علمی خصوصاً علم نجوم و احكام نجوم بوده است (یوسف كرم، ص 94؛ عقیقی، ج 1، ص 112ـ113؛ حایك، ص 71؛ نیز رجوع كنید بهمجتهدی، ص 194). عقیقی (ج 1، ص 112) این دو را از یهودیان مسیحی شده معرفی كرده است. به گفته وی (ج 1، ص 114)، یوحنا اسپانیایی استاد دومینیكوس گوندیسالینوس (دومینیكو گوندیسالوی؛ متوفی 577/ 1181؛ رجوع كنید به ادامه مقاله) جانشین ریموند به عنوان اسقف تولدو بوده است. یوحنا اسپانیایی با همكاری گوندیسالینوس آثار عربی را ترجمه می‌كرد، بدین صورت كه وی آنها را به اسپانیایی ترجمه می‌كرد و گوندیسالینوس ترجمه وی را به لاتینی برمی‌گرداند. ترجمه كتاب النفس ابن‌سینا و عیون‌المسائل فارابی به همین صورت بوده است (همانجا؛ حایك، ص64، 79، 585؛ <دائره المعارف فلسفه راتلج >، همانجا). یوحنا همچنین آثاری را به تنهایی از عربی به لاتینی ترجمه كرده است، از جمله كتاب السیاسه از ارسطو؛ كتاب منحول ارسطویی الایضاح فی الخیر المحض ، مشهور به العلل ، كه در اصل از بُرُقلس * (پروكلوس) است؛ كتاب الجبر خوارزمی؛ برخی آثار ابن‌سینا از قبیل فی النبات ، كلیات ، فن اول طبیعیات [شفا ] و منطق ؛ السماء و العالم حنین‌بن اسحاق (كاپلستون، ج 2، ص 205؛ عقیقی، ج 1، ص 112؛ حایك، ص 64ـ 65، 67، 70). 3) یوحنا اشبیلی. در باره وی اطلاع چندانی در دست نیست. وی چهار كتاب ابومعشر بلخی را با همكاری ادلارد ترجمه كرد و المدخل الی علم هیئه الافلاك و الموجز فی الفلك (هر دو از فرغانی) و احصاء العلوم فارابی (متوفی 339) را با كمك گراردوس (ژرار) كرمونایی ترجمه نمود. وی همچنین رساله فی الاسطرلاب از مَسلَمَهبن احمد مَجْریطی (متوفی 398) و كتابٌ فی آلات الساعات از ثابت‌بن قُرّه (متوفی 288) را به تنهایی ترجمه كرد (عقیقی، ج 1، ص 112ـ113؛ برای اطلاع از دیگر ترجمه‌های او رجوع كنید به حایك، ص578، 580 ـ 583، 588). 4) دومینیكوس گوندیسالینوس، پیشوای دینی سگوویا (شقوبیه، واقع در مركز اسپانیا؛ بریه، ص 181). وی از مشهورترین مترجمان آثار فارابی و ابن‌سینا به شمار می‌آید (مجتهدی، همانجا) و آثاری را با همكاری یوحنا اسپانیایی ترجمه كرد. برخی از ترجمه‌های اوست: احصاءالعلوم ، بخشهایی از منطق و الاهیات شفا از ابن‌سینا، رساله العقل و المعقول ابویوسف یعقوب كِندی، مقاصد الفلاسفه و تهافت الفلاسفه از محمد غزالی (متوفی 505)، ینبوع الحیاه ابن‌جَبرول (متوفی 1058؛ عقیقی، ج1، ص114؛ < دائره المعارف فلسفه راتلج >، ذيل "Islamic Philosophy"، نیز رجوع كنید به حایك، ص 78ـ90، 583، 585 ـ586). 5) گراردوس (ژرار) كرمونایی (508 ـ582/ 1114ـ1187)، از راهبان بندیكتی اهل ایتالیا و از مهمترین و پركارترین مترجمان آثار فلسفی از عربی به لاتینی. وی برای دستیابی به منابع عربی به آموختن زبان عربی پرداخت و به تولدو رفت. پس از آن تمامی همّ خود را به مصنفات عربی معطوف كرد. در آنجا به كتاب المَجِسطی و آثاری در سایر علوم دست یافت. در مدت قریب به چهل سال حدود هشتاد كتاب ترجمه كرد. گفته‌اند كه وی در ابتدا با كمك برخی از مُستعربین ترجمه می‌كرد، اما پس از كسب مهارت، به تنهایی به ترجمه از عربی به لاتینی در تمامی شاخه‌های دانش از قبیل فلسفه، منطق، طب، ریاضیات، نجوم و نورشناسی پرداخت (< دائره المعارف فلسفه راتلج >، ذيل"Islamic Philosophy", "Gerard of Cremona" حایك، ص 91ـ92، مقدمه، ص 8؛ عقیقی، ج1، ص 115). ترجمه‌های او از حیث وفاداری به متن عربی قابل توجه‌اند. وی تا حد امكان ساختار دستور زبان و واژگان عربی را حفظ می‌كرد. حتی پس از آنكه نخستین ترجمه‌های لاتینی را از برخی متون یونانی به دست آورد، به مقابله آنها پرداخت و اغلب اصطلاحات فنی را، با تأمل در كاربرد عربی آنها، هماهنگ و یكدست كرد. چنانچه متن اصلی به عربی بود، ترجمه لاتینی اولیه را بازبینی می‌كرد و عباراتی را كه تلخیص یا حذف شده بود به جای خود می‌گذاشت و بدین ترتیب، ترجمه‌ها را تصحیح می‌كرد. وی علاوه بر ترجمه متون ارسطویی از عربی به لاتینی، تفسیرهایی را كه به یونانی بودند مانند شرح ثامسطیوس (تمیستیوس) بر تحلیلات ثانی ارسطو، یا به عربی بودند، مانند تفسیر فارابی بر طبیعیات ، ترجمه می‌كرد تا در كنار متن ترجمه شده خود قرار دهد و از این طریق به فهم مطلب كمك كند. گراردوس كرمونایی در معرفی ارسطوی لاتینی نقش اساسی داشت (< دائره المعارف فلسفه راتلج >، ذیل "Translators", "Gerard of Cremona"؛ كاپلستون، ج2، ص 205ـ206). مهمترین ترجمه‌های او ترجمه آثار ارسطوست كه از آن جمله است: تحلیلات ثانی همراه با شرح ثامسطیوس، السماع الطبیعی و شرح فارابی بر آن، در باره آسمان ( السماء و العالم )، در باره كون و فساد ، كتاب اول تا سوم از كانی‌شناسی ، الا´ثار العلویه و مابعدالطبیعه . برخی از دیگر ترجمه‌های او عبارت‌اند از: قانون ابن‌سینا در طب؛ المجسطی بطلمیوس؛ برخی رسائل كندی مثل رسالهالعقل و المعقول ، رساله فی ماهیه النَّوم و الرّؤیا ، رساله الماهیات الخمس ؛ كتاب المناظر تألیف ابن‌هیثم (متوفی 430)؛ چهار رساله كوتاه در علوم طبیعی از اسكندر اَفرودیسی ؛ رساله فی حساب الجبر و المقابله از محمد خوارزمی (متوفی 232)؛ الموجز فی الفلك از فرغانی و كتاب منحول ارسطویی العلل (<دائره المعارف فلسفه راتلج >، ذیل "Islamic philosophy","Gerard of Cremona"؛ كاپلستون، ج 2، ص 206؛ عقیقی، ج 1، ص 115؛ حایك، ص 577 ـ 588.( 6) ابراهیم‌بن عِزرا معروف به ابن‌عزرا * (484ـ562/ 1091ـ 1167). وی از نخستین مترجمان آثار عربی به عبری بود و سبب گسترش اندیشه و دانش مسلمانان و یهودیان مشرق زمین در میان یهودیان اروپایی شد. ترجمه شرح بیرونی بر زیج خوارزمی از عربی به عبری یكی از مهمترین كارهای اوست. وی همچنین دو رساله در احكام نجوم ترجمه كرد. به نوشته برخی منابع، ترجمه‌ها و نوشته‌های ابن‌عزرا در علم نجوم موجب آشنایی دانشمندان اروپایی با دانسته‌ها و دستاوردهای منجمان و ریاضیدانان مسلمان و عرب‌زبان گردید (عقیقی، ج1، ص 95؛ وات، ص63؛ دائره المعارف بزرگ اسلامی ، ذیل «ابن‌عزرا»؛ نیز رجوع كنید به حایك، ص562 ـ563). برخی دیگر از مترجمان این دوره عبارت‌اند از: رابرت چستری (روبرتوس كتنسیس/رابرت كتونی) كه به تشویق و اهتمام پطرس مكرّم نخستین بار قرآن را به لاتینی ترجمه كرد، افلاطون تیولی (پلاتوی تیولیایی/ پلاتوی تیبوری) ، آلفرد ساراشل ، ردولف بروژی/ بروجی ، هوگو سانتالا و پدرو آلفونسو مترجم قصه‌های شرقی به لاتینی (حایك، ص 208ـ 211، 220، 234؛ عقیقی، ج1، ص111، 113ـ114، 121؛ < دائره المعارف فلسفه راتلج >، ذیل "Translators"؛ نیز رجوع كنید به كرومبی، ج1، ص43، 48ـ49). از سده پنجم تا هفتم/ یازدهم ـ سیزدهم، جریان ترجمه به لحاظ كمّی و كیفی وسیعتر شد، به طوری كه بسیاری از كتابها و رساله‌های علمی و فلسفی یونانیان و مسلمانان از عربی به لاتینی ترجمه شد. در آغاز، كار ترجمه متون یونانی و عربی به سبب مهارت نداشتن مترجمان در زبان عربی و دشواری موضوعها و وجود اصطلاحات دشوار و پیچیده، كاری سخت بود و به كندی پیش می‌رفت. ترجمه‌ها غالباً تحت‌اللفظی بود و هرگاه معنای كلمه‌ای ناشناخته بود عین همان كلمه را به حروف لاتینی می‌نوشتند. ازینرو در قرن هفتم/ سیزدهم، كه مترجمان مهارت بیشتری در زبان عربی یافتند و نیز امكان استفاده مستقیم از آثار به زبان یونانی فراهم آمد، در بعضی از ترجمه‌های قبلی تجدیدنظر شد (مجتهدی، ص 193؛ كرومبی، ج1، ص 43ـ44). ب) مرحله دوم از قرن هفتم/ سیزدهم به بعد. در این دوره فعالیتهای ترجمه زیرنظر آلفونس (آلفونسوی) دهم (618ـ682/ 1221ـ 1284)، از حاكمان اسپانیا، ملقب به حكیم، ادامه یافت. وی می‌خواست در اهتمام به كار ترجمه از مأمون عباسی پیروی كند، ازینرو مترجمان بسیاری را از مسلمان و یهودی و مسیحی به دربار خود خواند. برخی گفته‌اند كه وی پنجاه مترجم برای ترجمه كتاب بطلمیوس دعوت كرد و خود ریاست آنها را برعهده گرفت. وجه تمایز این دوره با دوره قبل این است كه دوره اول به «ترجمه از عربی به لاتینی» شهرت داشت، اما این دوره به «ترجمه از عربی به اسپانیایی و رومی» شهرت یافت. مترجمان دربار آلفونس دهم زبان لاتینی را بخوبی نمی‌دانستند، ازینرو ترجمه به رومی و اسپانیایی مورد توجه قرار گرفت و گاه متنهای ترجمه شده به اسپانیایی، به لاتینی و فرانسوی هم ترجمه می‌شد. همچنین در دوره اول، ترجمه آثار فلسفی بیشتر مورد توجه بود، اما در دوره دوم، به شاخه‌های دیگر دانش، از قبیل علم فلك و نجوم و حساب و آثار ادبی و داستانی مانند كلیله و دمنه و هزار و یك شب ، توجه شد. وجه تمایز دیگر آن است كه در دوره اول، سلطه دینی و نظارت روحانیان مسیحی بر جریان نهضت ترجمه حاكم بود، اما در دوره دوم سلطه سیاسی پادشاهان جای آن را گرفت (حایك، ص119ـ120، 124ـ126، مقدمه، ص 8 ـ9). در مرحله دوم از دوره بزرگ ترجمه، تولدو همچنان مركز اصلی ترجمه و مورد توجه دانشمندان و مترجمان بود. در سیسیل نیز ترجمه متون علمی به عربی، خصوصاً متون فلسفی و نجومی، به دستور و حمایت و تشویق فردریك دوم (590 ـ 647/ 1194ـ1250)، پادشاه ایتالیا، انجام می‌گرفت (عزیز احمد، ص140ـ141؛ نیز رجوع كنید به ادامه مقاله). از اواخر قرن هفتم/ سیزدهم به بعد، جریان ترجمه از اسپانیا به دیگر مناطق اروپا، مانند جنوب فرانسه، منتقل شد. به دلیل مهاجرت یهودیان آل‌طبون/ طیبون از گرانادا (غرناطه) به جنوب فرانسه، ترجمه از عربی به عبری نیز رواج یافت (حایك، مقدمه، ص14). به گزارش برخی منابع، محققان یهودی از اوایل قرن هفتم/ نیمه اول قرن سیزدهم به ترجمه و شرح متون عربی پرداختند؛ چنانكه 38 اثر از تفسیرهای ابن‌رشد (متوفی 595) به عبری ترجمه شد. نخستین آنها تفسیر متوسط ابن‌رشد بر كتاب العباره است كه یعقوب اهل آناطولی آن را در دربار فردریك دوم در سیسیل ترجمه كرد. از آن پس، در سده هفتم و هشتم/ سیزدهم و چهاردهم، چندین مترجم یهودی در جنوب فرانسه و كاتالونیا و ایتالیا تفسیرهای ابن‌رشد و آثاری دیگر را به عبری ترجمه كردند. از اواخر سده هفتم/ سیزدهم به بعد، بیشترین ترجمه‌های متون عربی به لاتینی از روی ترجمه‌های عبری آنها صورت گرفت (< دائره المعارف فلسفه راتلج > ، ذيل "Islamic Philosophy"؛ حایك، همانجا؛ برای اطلاع بیشتر در باره برخی مترجمان یهودی و ترجمه‌های ایشان رجوع كنید به حایك، ص 551 ـ563؛ نیز رجوع كنید به ادامه مقاله). برخی از مترجمان مشهور این دوره عبارت‌اند از: 1) مایكل (میخائیل) اسكات (ح 576 یا 586 ـ632/ ح 1180 یا 1190ـ1235). از برجسته‌ترین مترجمان و دانشمندان دوره خود بود و در آكسفورد و پاریس تحصیل كرد. اسكات حلقه اتصال ترجمه در دربار فردریك دوم و مركز بزرگ ترجمه در تولدو به شمار می‌رفت. او به زبانهای یونانی، عربی، عبری و كلدانی بخوبی آشنا بود. سالها در تولدو به ترجمه عربی به لاتینی و گاه عبری به لاتینی مشغول بود. در 624/ 1227 به سیسیل، دربار فردریك دوم رفت و منجم او شد. ترجمه‌های او عبارت است از: كتاب الهیئه بطروجی (متوفی 581)؛ كتاب الحیوان ابن‌سینا كه آن را به فردریك دوم هدیه كرد؛ و برخی آثار ارسطو مانند كتاب الحیوان ، كتاب النفس ، فی السماء و العالم ، و مابعدالطبیعه . در برخی منابع، ترجمه تفسیرهای مفصّل ابن‌رشد را بر این آثار ارسطو به وی نسبت داده‌اند. بعضی محققان ترجمه‌های او را سرآغاز مطالعه عمیق متون ارسطویی دانسته‌اند. وی همچنین با همكاری تئودور انطاكی ( رجوع كنید به ادامه مقاله) آثار عربی در جانورشناسی را برای فردریك دوم ترجمه كرد (كاپلستون، ج2، ص 206؛ < دائره المعارف فلسفه راتلج >، همانجا؛ عقیقی، ج1، ص116؛ حایك، ص160ـ 165؛ برای اطلاع بیشتر از ترجمه‌های وی نیز رجوع كنید بهحایك، ص 579، 583 ـ 585، 588). 2) راجر بیكن (611ـ691/ 1214ـ1292). وی راهبی فرانسیسكنی، معاصر آلفونس دهم و از فیلسوفان قرون وسطا بود. بیكن شیفته فرهنگ عربی بود و در مقایسه با دوره رومی (حكومت رومیان) و فرهنگ رومی در غرب، دوره عربی ـ لاتینی و فرهنگ عربی حاكم بر این دوره را ستایش می‌كرد. وی مرآه الكیمیا و سرّالاسرار را ترجمه كرد (حایك، ص 119؛ عقیقی، ج1، ص121). 3) هرمان آلمانی (هرمان دالماسیایی). وی از مترجمان تولدو بود و در ترجمه، از برخی فلاسفه مسلمان، مثل ابن‌باجه (متوفی 533)، كمك می‌گرفت. ترجمه‌های او عبارت‌اند از: خطابه ، شعر ، اخلاق نیكوماخوسی و كتاب السیاسه ، همگی از ارسطو. از مقدمه هرمان بر ترجمه كتاب شعر ارسطو، برمی‌آید كه او ارغنون (كتاب منطق ارسطو)، راكاملاً ترجمه كرده است. شرح فارابی بر كتاب خطابه ارسطو ، تفسیرهای متوسط ابن‌رشد بر خطابه و شعر و اخلاق نیكوماخوسی ارسطو، و گزیده‌هایی از خطابه ابن‌سینا و خطابه فارابی از دیگر ترجمه‌های اوست (< دائره المعارف فلسفه راتلج >، ذيل "Islamic Philosophy", "Translators" ؛ كاپلستون، همانجا؛ حایك، ص 157ـ159). 4) ابراهیم طُلَیطُلی، معروف به حكیم. وی را ابراهیم یهودی اسپانیایی نیز نامیده‌اند. برخی از ترجمه‌های اوست: هیأه العالم ابن‌هیثم كه آن را با تصرف بسیار با عنوان السماء و العالم از عربی به اسپانیایی ترجمه كرد و یعقوب‌بن ماهر آن را به عبری و سپس ابراهیم بَلْمِسی آن را از عبری به لاتینی برگرداند؛ الاسراء و المعراج یا معراج محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم كه آن را به دستور آلفونس دهم از عربی به اسپانیایی ترجمه كرد و به واسطه آن مورد تشویق و تمجید وی قرار گرفت؛ صحیفه الزرقالی كه ترجمه كتاب الاسطرلاب زَرقالی است (حایك، ص 128ـ129). 5) موسی‌بن طبون، از مترجمان یهودی كه برخی متون عربی را به عبری ترجمه كرد. از جمله ترجمه‌های او، اصول اقلیدس، قانون‌الصغیر ابن‌سینا، تریاق رازی، برخی از تألیفات ابن‌میمون (متوفی 601)، و برخی شروح مختصر ابن‌رشد بر آثار ارسطوست (حایك، ص 560؛ عقیقی، ج 1، ص95). از دیگر مترجمان این دوره در اسپانیا كه زیر نظر آلفونس دهم كار می‌كردند، یوحنّا طلیطلی، فرناندو طلیطلی، رونالدو اربی، ابراهیم بُرغُشی، یهوذا بن موسی معروف به حكیم قُرطُبی، ساموئیل طلیطلی بودند (برای اطلاع بیشتر در باره آنان و دیگر مترجمان رجوع كنید به حایك، ص 125ـ133). تئودور انطاكی فیلسوف دربار فردریك دوم كه تلخیص ابن‌رشد را ترجمه كرد و ویلیام اهل لونا كه احتمالاً از مترجمان دربار فردریك دوم بود، نیز از مترجمان این دوره در ایتالیا بودند. ویلیام تفسیرهای متوسط ابن‌رشد بر ایساغوجی فرفوریوس و بر مقولات و عبارات ارسطو را ترجمه كرد (< دائره المعارف فلسفه راتلج >، ذیل Islamic Philosophy"" ). به رغم ارتباط بی‌واسطه با عالم یونانی و فرهنگ و تمدن یونانی و آغاز مجدد ترجمه از یونانی به لاتینی از نیمه دوم سده هفتم/ سیزدهم، كار ترجمه از عربی، هرچند نه به میزان گذشته، همچنان ادامه داشت (حایك، مقدمه، ص 13). از مترجمان سده هشتم/ چهاردهم، آرنالدو ویلانووایی است كه اسرار الكیمیا اثر محمدبن زكریا رازی، پنج كتاب از كندی، رسائلی از قُسطابن لوقا (متوفی ح 300) و ابن‌سینا و كتاب الصَیدله از ابوالصَّلت‌دانی و سه كتاب از جالینوس را از عربی ترجمه كرد (عقیقی، ج1، ص121). در سده نهم/ پانزدهم، توجه مجدد به متون كهن، محققان را به جستجوی دقیقترین تفسیرهای این متون وادار ساخت، ازینرو محققان یهودی نیز برخی از آثار ابن‌سینا و بویژه ابن‌رشد را مجدداً ترجمه كردند. از اوایل قرن دهم/ شانزدهم، متون فلسفی عربی بار دیگر مستقیماً به لاتینی ترجمه شد. به سبب توجه به این امر، آموزش عربی در غرب پایه‌گذاری شد و با تأسیس كرسیهای زبان عربی در دانشگاههای اروپایی [ و در نتیجه سهولت استفاده از متون عربی ] تفكر اسلامی دوباره مورد توجه قرار گرفت. این جریان تا به امروز هم ادامه داشته است (< دائره المعارف فلسفه راتلج >، همانجا). با ظهور صنعت چاپ، انتشار ترجمه‌های لاتینی از منابع عربی خصوصاً در سده نهم و دهم/ پانزدهم و شانزدهم بیشتر شد. اكنون بسیاری از این ترجمه‌ها موجود است (حایك، مقدمه، ص11؛ برای اطلاع از فهرست مترجمان و ترجمه‌های آنان رجوع كنید به همان، ص577 ـ 588). منابع: (60) عبدالامیر اعسم، «الاستشراق الفلسفی و انتقال الفلسفه العربیه الی اللاتین فی‌العصر الوسیط»، الاستشراق ، ش 3 (1989)؛ (61) امیل بریه، تاریخ فلسفه: قرون وسطی و دوره تجدد ، ترجمه و تلخیص یحیی مهدوی، تهران 1377 ش؛ (62) سیمون حایك، تعرّبت... و تغرّبت، او، نقل‌الحضاره العربیه الی الغرب ، لبنان 1987؛ (63) دائره المعارف بزرگ اسلامی ، زیرنظر كاظم موسوی‌بجنوردی، تهران 1367 ش ـ ، ذیل «ابن‌عزرا» (از شهناز رازپوش)؛ (64) ژان سواژه، مدخل تاریخ شرق اسلامی ، ترجمه نوش‌آفرین انصاری (محقق)، تهران 1366 ش؛ (65) عزیز احمد، تاریخ سیسیل در دوره اسلامی ، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران 1362 ش؛ (66) نجیب عقیقی، المستشرقون ، قاهره 1980ـ1981؛ (67) آلیستر كامرون كرومبی، از اوگوستن تا گالیله ، ج 1، ترجمه احمد آرام، تهران 1371 ش؛ (68) دیوید لیندبرگ، سرآغازهای علم در غرب ، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران 1377 ش؛ (69) كریم مجتهدی، فلسفه در قرون وسطی: مجموعه مقالات ، تهران 1379 ش؛ (70) مدارس و دانشگاههای اسلامی و غربی در قرون وسطی ، زیر نظر كریم مجتهدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379 ش؛ (71) یوسف كرم، تاریخ الفلسفه الاوربیه فی‌العصر الوسیط ، قاهره 1946؛ (72) Jill N. Claster, the Medieval experience: 300-1400, New York1982; (73) Frederick Charles Copleston, A History of Philosophy, vol.2: Augustine to Scotus, London, 1976; (74) Routledge encyclopedia of philosophy, ed. Edward Craig, London: Routledge, 1998, s.v. "Gerard of Cremona" by. Mark D. Jordan,"Islamic philosophy: transmission into Western Europe" by Charles Burnett; (75) W. Montgomery Watt, The influence of Islam on Medieval Europe, Edinbrough 1972. / فاطمه فنا و حسین كلباسی اشتری / |
||||
| اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی الجزء : 1 صفحة : 5026 | ||||
|
www.eShia.ir