جراید تركیه و انحصار. از حدود 1359 ش/ 1980 به بعد، به سبب قطع یارانه كاغذ دولتی و عمومیت یافتن چاپ افست، نیاز به سرمایهگذاریهای كلانی پیش آمد ( رجوع كنید به: د.ا.د.ترك ، همانجا) كه شركتهای سهامی و گروههای مالی میتوانستند از عهده آن برآیند (رجوع كنید به: سلجوق، ص 475). افزایش درآمد، از طریق چاپ آگهیهای تجاری، نیز موجب شد كه چنان شركتهایی به سرمایهگذاری در عرصه جراید جذب شوند ( رجوع كنید به: دلبریپور، ص 17)، اگرچه پیش از آن هم سرمایهدارانی، بیآنكه سابقه روزنامهنگاری داشته باشند، به سرمایهگذاری برای انتشار روزنامه علاقه نشان داده بودند ( رجوع كنید به: توپوز، 1996، ص 481ـ 482؛ دلبریپور، ص 110). با خرید روزنامه ملیت در مهر 1359/ اكتبر 1980 توسط گروه شركتهای آیدین دوغان ــ كه در زمینههای گوناگونی چون تجارت و بانكداری و بیمه و انتشارات فعالیت میكردند و صاحب یك شبكه تلویزیونی هم بودند مرحله تازهای در روزنامهنگاری تركیه آغاز شد كه عبارت بود از استیلای سرمایهداران بر مطبوعات. همان گروه با خرید روزنامه حریت و انتشارات وابسته به آن در تیر 1373/ ژوئن 1994 و چند روزنامه دیگر، گروه مطبوعاتی بزرگی پدید آورد كه بیش از 40% مجموع شمارگان روزنامههای تركیه را در برمیگرفت ( رجوع كنید به: توپوز، 1996، ص 483؛ دلبریپور، ص 109ـ 110؛ < دایرهالمعارف جمهوریت >، ج 4، ص 436). گروه دینچ بیلگین دومین گروه بزرگ مالی ـ مطبوعاتی بود كه افزون بر مالكیت یك شبكه تلویزیونی، مجموعهای از ده روزنامه (با 34% مجموع شمارگان روزنامههای تركیه) را در اختیار گرفت كه از آن جمله روزنامه صباح با شمارگانی حدود هفتصدهزار نسخه بود. روزنامه آقشام با حدود 000 ، 550 نسخه به گروه ایلیجاق ، و روزنامه تركیه با بیش از 000 ، 450 نسخه به گروه اخلاص تعلق دارد. مجموع شمارگان بیش از ده روزنامه غیروابسته به گروههای مالی (روزنامههایی چون زمان ، جمهوریت ، و ینیشفق )، فقط حدود 000 ، 450 نسخه است ( رجوع كنید به: توپوز، همانجا؛ دلبریپور، ص 109؛ برای اطلاعات تفصیلی در باره روزنامههای وابسته به گروههای مالی مذكور در 1377 ش/ 1998 رجوع كنید به: ایسپیرلی، ص 52ـ75 و در 1379 ش/ 2000 رجوع كنید به: همان، ص 75ـ77). با توجه به آمار مذكور، 77% شمارگان روزنامههای تركیه به دو گروه مالی بزرگ یاد شده تعلق داشتند ( رجوع كنید به: نبیلر ، ص 486).
سلطه شركتهای مالی انحصارگر بر مطبوعات، پیامدهایی دارد كه از اهمّ آنهاست: 1) تسلط انحصارگرایان بیاطلاع از ظرایف كار مطبوعات، در روزنامهنگاری ایجاد تحریف میكند (رجوع كنید به: همانجا). 2) تسلط صاحبان مطبوعات بر سردبیران و روزنامهنگاران، حوزه فعالیت و انتخاب را برای آنان محدودتر میكند، چنانكه اگر روزنامهنگاری درصدد انتقاد از نابسامانیهای مرتبط با این انحصارات برآید، ایبسا كه ستونی برای درج نوشتههای خود نمییابد و ناچار تن به خودسانسوری میدهد ( رجوع كنید به: همان، ص 486ـ487؛ نیز رجوع كنید به: دلبریپور، ص 99). بدینترتیب، روزنامهنگاران تركیه تحت فشار سیاسی و انحصاری باقی ماندهاند ( رجوع كنید به: سلجوق، ص 476) و بیش از آنكه تحتفشار حكومت و قانون باشند، تحت فشار صاحبان انحصارگرند ( رجوع كنید به: دلبریپور، ص 99). 3) هدف اصلی صاحبان انحصارگر مطبوعات، افزایش شمارگان و بهرهمندی از مزایای آن است؛ از این رو، برای افزایش شمارگان، از عكسها و تصاویر رنگی غیراخلاقی به فراوانی استفاده میكنند و مطالب سرگرمكننده عامهپسند و ماجراهای هیجانانگیز و شایعات بیپایه را بر مطالب و اخبار جدّی ترجیح میدهند ( رجوع كنید به: سلجوق، ص 475ـ476). از سوی دیگر، گردانندگان سودجوی چنین مطبوعاتی، كه مردم از آنان حمایت نكرده باشند، در پی یافتن حامیان و منابعی غیر از خوانندگان بر میآیند ( رجوع كنید به: مته، ص 974). 4) از عمدهترین روشها برای افزایش شمارگان مطبوعات و درنتیجه منافع بیشتر، توجه به تبلیغات و ترفندهایی برای فروش بیشتر است ( رجوع كنید به: ایسپیرلی، ص 40).
در بهار 1364 ش/ 1985، كه دینچ بیلگین روزنامه صباح را ــ كه ادامه روزنامه ینیعصر (عصر جدید) ازمیر به شمار میرفت در استانبول منتشر كرد، هدفش افزایش شمارگان آن به هفتصد هزار نسخه و پیشی گرفتن از حریت بود. تبلیغات وسیع و عامهپسند كردن روزنامه، وی را به هدفش رساند ( رجوع كنید به: توپوز، 1996، ص 483). در همان دهه، مسابقه تبلیغاتی روزنامهها ــ با دادن برگههای قرعهكشی وسایل ریز و درشت و نیز دایرهالمعارفهایی كه شركتهای سهامی صاحب روزنامه منتشر میكردند ( رجوع كنید به: دلبریپور، ص 112) ــ به اوج خود رسید ( رجوع كنید به: ایسپیرلی، ص 28، 40ـ41). تبلیغات باعث افزایش شمارگان مطبوعات تركیه شد، چنانكه مجموع فروش روزنامهها از 000 ، 800 ، 1 نسخه در دوره پیش از 1364 ش/ 1985، به 000 ، 500 ، 5 نسخه در 1375 ش/ 1996 رسید ( رجوع كنید به: آلپای، 1996، ص 663)، اما نشریات وسیلهای برای تأمین منافع مالی صاحبان خود شدند و از نظر كیفی تنزل كردند ( رجوع كنید به: همانجا؛ همو، 1993، ص 85؛ نیز رجوع كنید به: ایسپیرلی، ص 47)؛ از اینرو، احمد توران آلقان تركیه را كشور روزنامههای بدون خواننده و خوانندگان بدون روزنامه نامیده است (ص 389؛ نیز رجوع كنید به: قاراطاش ، ص 637)، البته روزنامههای پرفروش بیشتر به تبلیغات میپرداختند و روزنامههایی چون آقشام ، تركیه، پُسته (پست) و جمهوریت كمتر به آن علاقه نشان میدادند (ایسپیرلی، ص 66). در این میان جمهوریت ، با دورنگهداشتن خود از جریانهای انحصاری تبلیغات و عوامگرایی، به شیوه سنّتی و مستقلانه خود ادامه داد و به شمارگان حدود پنجاه تا شصت هزار بسنده كرد ( رجوع كنید به: توپوز، 1996، ص 486).
با آغاز كار رادیو و تلویزیون و توسعه آن، تا حدودی از قدرت مطبوعات كاسته شد ( رجوع كنید به: دلبریپور، ص 16)؛ با این همه، برخی از روزنامهها، كه ستون فقرات رسانههای گروهی به شمار میآیند ( رجوع كنید به: چویك، ص 477)، در اولین فرصت شبكههای تلویزیونی وابسته به خود را تأسیس كردند. نخستین شبكه از این نوع، كه در 1371 ش/ 1992 تأسیس شد، شو تیوی بود كه به گروه روزنامه حریت (دوغان) وابسته بود (ایسپیرلی، ص 109). شبكههای آ تی وی ، شبكه د ، ت گ ر ت ، و كهكشان ، كه همه در 1372 ش/ 1993 تأسیس شدند، بهترتیب به گروههای روزنامههای صباح ، ملیت ، تركیه و زمان تعلق دارند ( رجوع كنید به: همان، ص110؛ قاراطاش، همانجا).
روزنامههای مهمی كه در تركیه منتشر میشوند، عبارتاند از: حریت ، صباح ، استار ، پوسته ، ملیت ، تركیه ، تقویم ، زمان ، گونش (آفتاب)، آقشام ، گؤزجو (نگهبان)، عقد (عقد و پیمان)، رادیكال ، جمهوریت ، وطن ، ینیشفق ، و بوگون .
مجلات تركیه پس از 1359ش/1980. در این سالها مجلات بسیاری در زمینههای اجتماعی، ادبی، هنری، فرهنگی، اقتصادی، فكری، علمی، حرفهای، فكاهی، كودكان، و زنان، از عامهپسند گرفته تا روشنفكری و تخصصی، منتشر شده است ( رجوع كنید به: ایسپیرلی، ص 102ـ103).
قاباجالی شمارگان مجلات هفتگی را كه در 1363 ش/ 1984 منتشر میشدند، در چهار گروه به دست داده است: 1) مجلات عامهپسند هفته سونو (پایان هفته)، تیویده یدیگون (هفت روز در تلویزیون) و هفتهنین سسی (صدای هفته)، با شمارگان تقریبی به ترتیب 000 ، 96، 000 ، 73 و 000 ، 40 نسخه؛ 2) مجلات فكاهی گرگر (غرغر)، فرت (قورت) و چارشاف (چادرشب)، با شمارگان به ترتیب در حدود 000 ، 311، 000 ، 97 و 000 ، 44 نسخه؛ 3) مجلات كودكان ملیت چوجوق (كودك ملیت)، ترجمان چوجوق ، تركیه چوجوق ، و حریت چوجوق ، كه به ترتیب دارای شمارگان تقریبی 000 ، 65، 000 ، 40، 000 ، 31 و 000 ، 9 نسخه بودند و آنها را روزنامههای معروف منتشر میكردند ( رجوع كنید به: ص 257)؛ 4) مجلات هفتگی سیاسی، مانند مجله نقطه كه شمارگان آن از هفده هزار نسخه در 1363 ش/1984 ( رجوع كنید به: همانجا) به كمتر از پنجهزار نسخه در 1377 ش/1998 رسید ( رجوع كنید به: ایسپیرلی، ص 102).
اهمّ مجلاتی كه از 1359 ش/1980 به بعد در تركیه منتشر شدهاند، عبارتاند از: مجله ادبی یازكو ادبیات (ادبیات مكتوب)، از انتشارات تعاونی نویسندگان و مترجمان ، كه از 1359 ش/1980 منتشر شد و پس از انتشار شماره 59 تعطیل گردید و بسیاری از نویسندگان و شاعران معروف با آن همكاری میكردند ( رجوع كنید به: دوغان، ص 123ـ 125)؛ مجله هنری ـ ادبی گؤستری (نمایش)، كه از آذر 1359/ دسامبر 1980 بیش از یك دهه منتشر شد و در آن، علاوه بر ادبیات، به نقاشی، طنز تصویری (كاریكاتور)، سینما، نمایش و موسیقی نیز پرداخته میشد ( رجوع كنید به: همان، ص 126ـ 128)؛ صنعت اولایی (رویداد هنر) كه بیشتر به شعر، داستان، گزارش هنری، نقد و بررسی ادبی و هنری، و مطالب مربوط بهعكس و نقاشی و نمایش اختصاص داشت و از آغاز انتشارش در 1360 ش/ 1981 تا اواخر همان دهه، نویسندگان و هنرمندان معروف زیادی با آن همكاری میكردند ( رجوع كنید به: همان، ص 129ـ131)؛ مجله هنری، فرهنگی، ادبی یونلیشلر (رویكردها)، كه از 1360 تا 1364 ش/ 1981ـ 1985 و نیز در 1369 ش/ 1990، جمعاً 53 شماره از آن منتشر شد، در این مجله از نمونههای متون كلاسیك زبان تركی تا ترجمهها، قصهها، شعرها، مقالات تحقیقی در باره ادبیات و فلسفه و نیز معرفی كتابهای تازه درج میگردید و گاهی هم مصاحبههایی با صاحبنظران در باره موضوعاتی چون «تمایلات اسلامی در ادبیات جدید» در آن چاپ میشد ( رجوع كنید به: دوغان، ص 132ـ 135)؛ آدام صنعت (هنر انسان)، مجله ماهانهای كه از آذر 1364/ دسامبر 1985 سالها منتشر شد، دربردارنده مطالبی در باره همه شاخههای هنر بود، بهویژه شعر و نقد و بررسی در آن جایگاه ویژهای داشت ( رجوع كنید به: همان، ص 146ـ147)؛ مجله یدی اقلیم (هفت اقلیم) در دو مرحله منتشر شد: از بهار 1366 تا بهار 1368 ش/ 1987ـ 1989، كه در این دوره بیشتر مجلهای ادبی بود و بیشتر صفحاتش به شعر و داستان اختصاص داشت، و از بهار 1371ش/ 1992 به بعد، كه تبدیل به مجله فرهنگی آكادمیك با رویكرد هویتی خاص شد ( رجوع كنید به: همان، ص 152ـ153)؛ و مجله ماهانه ادبی، هنری و فرهنگی درگاه ، كه انتشارات درگاه از بهار 1369 ش/1990 آن را منتشر میكرد. در این مجله ــ كه به مجله درگاه پیش از دوره جمهوری بیتوجه نبود (رجوع كنید به: جراید در عثمانی) شعر و داستان و مقالات تحقیقی و تحلیلی چاپ میشد و در هر شماره صفحاتی در اختیار اندیشمند، پژوهشگر، نویسنده یا شاعر مهمانی گذاشته میشد كه در باره موضوعات گوناگونی، از ادبیات و سینما تا معماری و جامعهشناسی، سخن میگفت ( رجوع كنید به: همان، ص 159ـ160؛ چنار، ص 85 91؛ در باره مشخصات 79 نشریه فرهنگی و هنری تركیه كه در 1378 ش/ 1999 منتشر شدند؛ رجوع كنید به: حكیمپور، ص 3ـ13).
در دهه 1370ش/1990 و سالهای نخستین دهه 1380ش/ 2000، انتشار چند مجله در حوزه اندیشه با گرایش اسلامی و روشنفكری در تركیه آغاز شد كه از مهمترین آنهاست: بیلگی و حكمت (دانش و حكمت)، عمران ، و تذكره . بیلگی و حكمت ، در 1372 ش/ 1993 با همكاری علی بولاچ ، اندیشمند نوگرای اسلامی و روزنامهنگار و نویسنده ( رجوع كنید به: اونسال و اوزنسل ، ص 736ـ759؛ ایشیق، ذیل "Bulac, Ali" )، منتشر شد و در پی پاسخ دادن به پرسشهایی در باره موضع اسلام و مسلمانان در قبال مسائل جهان مدرن بود. این مجله، پس از مدتی توقف، در 1381 ش/ 2002 با نام جدید بیلگی و دوشونجه (دانش و اندیشه) انتشار یافت.
مجله فكری، فرهنگی و سیاسی عمران هم، كه از 1372 ش/ 1993 آغاز به انتشار كرده، عرصه مباحثات اسلامی روشنفكری بوده است و ترجمه نوشتههای برخی از اندیشمندان معروف جهان اسلام، چون علی شریعتی، محمدحسین فضلاللّه، حسن حنفی، حسن ترابی، و نیز آثار متفكرانی چون چامسكی و هابرماس در آن درج میگردد.
مجله تذكره نیز با همكاری شماری از استادان و روشنفكران از 1370ش/ 1991 منتشر میشود. این نشریه در سالهای نخست انتشار، دارای گرایشهای انقلابی ـ بنیادی بود و با راهیابی روشنفكران اسلامگرای نسلهای بعد به آن، دستخوش تحولات نوگرایانه مداوم بوده است ( رجوع كنید به: كنتل ، ص 721ـ781).
افزون بر این مجلات، مجلات خبری و اقتصادی اكونومیست ، آكسیون ؛ پارا (پول)؛ آكتوئل ، و تمپو نیز منتشر میشوند ( رجوع كنید به: ایسپیرلی، ص 102ـ103).
منابع: (1) علی حكیمپور، شناسنامه مجلات فرهنگی و هنری تركیه ، تهیه شده در اداره كل فرهنگی آسیا و اقیانوسیه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تهران 1383ش؛ (2) اصغر دلبریپور، سیاست مطبوعاتی تركیه ، آنكارا 1380ش؛
(3) Feroz Ahmad, The making of modern Turkey , London 1994; (4) Sina Aksíin, "Dusunce tarihi (1945 sonrasi)" ), in Turkiye tarihi , ed. Sina Aksin, vol.5, Istanbul 1997; (5) Ahmet Turan Alkan, "Takvim-i vekayi ile tencere-tava promosyonu gelengi arasinda okuyucusuz gazeteler ve gazetesiz okuyucular ulkesi: Turkiye", Yeni Turkiye , no.11 (Sep.-Oct. 1996); (6) Sahin Alpay, "Journalists: cautious democrats", in Turkey and the West: changing political and cultural identities , ed. Metin Heper, Ayse Oncu and Heinz Karmer, London: I. B. Tauris, 1993; (7) idem, "Turkiye'de demokrasi, medya ve sorunlari ," Yeni Turkiye , no. 11 (Sep. - Oct. 1996); (8) Caner Arabaci , "Esref Edib Fergan ve Sebilurresad Uzerine", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce , vol.6, Istanbul: I letisim Yayinlar, 2004; (9) Abdulhamit Avsar, Bir partinin kapanmasinda basinin rolu: Serbest Cumhuriyet Firkasi , Istanbul 1998; (10) Besir Ayvazoglu, "Nihad Sami Banarli ", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce , ibid, vol.5; (11) Ekber Babayev, Yasami ve yapitlariyle Nazim Hikmet , tr. A. Behramoglu, Istanbul 1976; (12) Hikmet Cetinkaya, "Basin Ozgurlugu mu, iletisim Ozgurlugu mu?", Yeni Turkiye , no.11 (Sep.- Oct. 1996); (13) Ilnur Cevik, "Turk basini kalite ve guven krizi yasíyor", in ibid; (14) Metin Cinar, " Dergah dergisi", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce , ibid, vol.5; (15) Cumhuriyet ansiklopedisi: 1923-2000 , ed. Hasan Ersel etal ., Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari , 2003; (16) Hakan Derman, "Mizah dergileri ve karikatur", in Turkiye'de dergiler-ansiklopediler: 1849-1984, Istanbul 1984; (17) Abdurrahman Dilipak, Inonu donemi , Istanbul 1989; (18) Erdal Dogan, Edebiyatimizda dergiler , Istanbul 1997; (19) Necdet Ekinci, "Turkiyed'de cok parlili duzene gecis surecinde ikinci durak: Serbest Cumhuriyet Firkasi olayi ve donem basini , "in Turkler , vol.16, Ankara Yeni Turkiye Yayinlari , 2002; (20) Sadettin Elibol, "Muhalif bir dusunce okulu: hareket dergisi", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce , ibid, vol.5; (21) EI 2, s.v. "Djarida. III: Turkey" (by Vedad Gدnyol and Andrew Mango); (22) Hamza Eroglu, Turk devrim tarihi , Ankara 1977; (23) Bagis Erten and Gorkem Dogan, "Cumhuriyet'in cumhuriyet'i: cumhuriyet gazetesi", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce , ibid, vol.2; (24) Seyma Gencel, "Cocuk dergileri", in Turkiye'de dergiler-ansiklopediler: 1849-1984 , Istanbul 1984; (25) Vedat Gunyol, "Cumhuriyet sonrasi sanat ve edebiyat dergileri", in ibid; (26) Aynur Ilyasoglu and Deniz Insel, "Kadin dergilerinin evrimi", in ibid; (27) Ihsan Isík, Turkiye yazarlar ansiklopedisi , Ankara 2004; (28) Muhammet Ispirli, Medya gercegi ve haberciler , Ankara 2000; (29) Alpay Kabacali , Baslangicdan gunumuze: Turkiye'de matbaa, basin ve yayin , Istanbul 2000; (30) Cemal A. Kalyoncu, Derin gazeteciler , Istanbul 2004; (31) Saban Karatas, "Yirmibirinci asrin esiginde medyamiz" , Yeni Turkiye , no.11 (Sep.-Oct. 1996) ; (32) Kemal Karpat, Turk demokrasi tarihi , Istanbul 1996; (33) Ferhat Kentel, "1990' larin Islami dusunce dergileri ve yeni Musluman entelektueller : Bilgi ve Hikmet , umran , Tezkire dergileri", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce, ibid, vol.6; (34) Uygur Kocabasoglu, "Cumhuriyet dergiciligine genel bir bakis" , in Turkiye'de dergiler-ansiklopediler : 1849-1984, Istanbul 1984; (35) Cemil Kocak, "Siyasal tarih (1923-1950)", in Turkiye tarihi , ed. Sina Aksin, vol.4, Istanbul 1990; (36) Emre Kongar, 21. yuzyilda Turkiye , Istanbul 2004; (37) Bernard Lewis, The emergence of modern Turkey , London 1968; (38) Elcin Macar "Dogan Avcioglu", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce , ibid, vol.2; (39) Muhsin Mete, "Milli basin meselesi" , Yeni Turkiye , no.12 (Nov.-Dec. 1996); (40) Meydan-Larousse: buyuk lugat ve ansiklopedi , Istanbul: Meydan Yayinevi, 1990-1991; (41) Halil Nebiler, Basinda tekellesme ve basin ahlakinin cokusu" , Yeni Turkiye , no.11 (Sep.-Oct. 1996); (42) Enver Behnan Sapolyo, Turk gazeteciligi tarihi: her yonile basin , Ankara 1976; (43) Ilhan Selcuk, "Medyada vaziyet ve manzara-i umumiye" , Yeni Turkiye , no.11 (Sep.-Oct. 1996) ; (44) Stanford J. Shaw, History of the Ottoman Empire and modern Turkey , Cambridge 2002; (45) A. Holly Shissler , Iki imparatorluk arasinda Ahmet Agaoglu ve yeni Turkiye, tr. Taciser Ulas Belge, Istanbul 2005; (46) Mehmet Soydas and Atilla Lok, "I lhan Selcuk", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce , ibid, vol.2; (47) Necdet Subasi, "1960 Oncesi Islami nesriyat: sindirilme, tahayyul ve tefekkur" , in ibid, vol.6; (48) Kemal Sulker, Nazim Hikmetin gercek yasami , Istanbul 1987-1989; (49) Cemal Sureya, "Eski dergiler (1): Insan" , Milliyet sanat dergisi , no.131 (9 May 1975); (50) Bulent Tanor, "Siyasal tarih (1980-1983)", in Turkiye tarihi , ed. Sina Aksin, vol.5, Istanbul 1997; (51) Zafer Toprak, "Fikir dergiciliginin yuzyili ," in Turkiye'de dergiler-ansiklopediler: 1849-1984 , Istanbul 1984; (52) Hifzi Topuz, "Yeni iletisim duzensizligi icinde Turk basini", Yeni Turkiye , no.11 (Sep.-Oct.1996); (53) idem, 100 soruda Turk basin tarihi, Istanbul 1973; (54) Mete Tuncay, "Siyasal tarih (1908-1923)", in Turkiye tarihi , ed. Sina Ak í in, vol.4, Istanbul 1990; (55) idem, T. C.'nde tek-parti yonetimi'nin kurulmasi (1923-1931), Ankara 1981; (56) idem, Turkiye'de solakimlat:1908-1925 , Istanbul 1967; (57) Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi , Istanbul: Dergah yaymlari , 1976-1998 Mustafa Turkes , "Kadro dergisi", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce , ibid, vol.2; (58) TDVI A , s.v. "Matbuat. Turk edebiyati " (by Alim Kahraman); (59) Fatma Bostan Unsal and Ertan Ozensel, "Ali Bulac", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce , ibid, vol.6; (60) Erik Jan Zurcher, Modernlesen Turkiye'nin tarihi , tr. Yasemin Saner Goren, Istanbul 2004.