جنانی‌ ، مصطفی‌ ، شاعر دیوانی‌ اهل‌ بورسه‌ در قرن‌ نهم‌ و دهم‌. پدرش‌ محمد افندی‌ بود. جنانی‌ در بورسه‌ * / بروسه‌ به‌ دنیا آمد و جنانی‌ تخلص‌ می‌كرد؛ از این‌رو، به‌ جنانی‌ بروسوی‌ نیز معروف‌ شد. تاریخ‌ دقیق‌ تولد او معلوم‌ نیست‌. در 966 تحصیلش‌ در مدرسه‌ به‌ پایان‌ رسید و به‌ «ملازمت‌» (دستیاری‌) استادش‌، معلم‌زاده‌، كه‌ در مَغْنیسا مدرّس‌ و مفتی‌ بود، در آمد و زمانی‌ هم‌ كه‌ استادش‌ به‌ قاضی‌ عَسكری رومْایلی‌ رسید، منشی‌ دفتر او شد. زمانی‌ هم‌ در ایالت‌ قره‌سی‌، قَسّام‌ (مأمور شرعی تقسیم‌ ماتَرَك‌) بود ( د. ا. د. ترك‌ ، ذیل‌ مادّه‌).

جنانی‌ در دهه 990 وارد صنف‌ عِلمیه‌ شد. وی‌ در مدارس‌ گوناگون‌، از جمله‌ مدرسه عِوَض‌پاشای‌ بورسه‌، تدریس‌ می‌كرد تا اینكه‌ در محرّم‌ 1004 درگذشت‌ (عطائی‌، ص‌ 395ـ396). به‌ مناسبت‌ وفاتش‌ مادّه‌ تاریخهایی‌ سروده‌ شده‌ كه‌ در تذكره‌ها مندرج‌ است‌ (برای‌ نمونه‌رجوع کنید به بروسه‌لی‌، ج‌ 2، ص‌ 125). از بعضی‌ اشعارش‌ چنین‌ مستفاد می‌شود كه‌ جنانی‌ فرزندان‌ زیادی‌ داشته‌ و معمولاً از تأمین‌ معاش‌ آنها در زحمت‌ بوده‌ و با سرودن‌ قصایدی‌ در مدح‌ سلطان‌ مراد سوم‌ (حك : 928ـ1003) از وی‌ طلب‌ صله‌ می‌كرده‌ است‌ (عطائی‌، ص‌ 396). وی‌ خوش‌ طبع‌، نكته‌دان‌ و مجلس‌آرا بوده‌ و خوشنویسی‌ نیز می‌كرده‌ است‌ ( د. ا. د. ترك‌ ، همانجا).

جنانی‌ به‌ تركی‌ و فارسی‌ و عربی‌ شعر می‌سرود. گرچه‌ وی‌ در سرودن‌ انواع‌ قالبهای‌ شعری‌ ذوق‌ آزمایی‌ كرده‌ بیشتر به‌ شاعری‌ مثنوی‌سرا مشهور شده‌ است‌. دیوانش‌ مشتمل‌ است‌ بر حدود پنج‌ هزار بیت‌، در قالبهای‌ قصیده‌، غزل‌، نامه‌های‌ منظوم‌، قطعه‌، لغز، تخمیس‌، مسدّس‌ و مستزاد. این‌ دیوان‌ به‌ تشویق‌ و یاری‌ دوست‌ شاعرش‌، ابراهیم‌ آذری‌ چلبی‌ (متوفی‌ 993)، تدوین‌ گردیده‌ (بانارلی‌، ج‌ 1، ص‌ 602ـ603). نسخه‌ای‌ از دیوان‌ جنانی‌، كه‌ علاوه‌ بر اشعار تركی‌ در بر دارنده 63 منظومه فارسی‌ است‌، در كتابخانه مركزی‌ دانشگاه‌ استانبول‌ (ش‌ 3096) نگهداری‌ می‌شود ( د. ا. د. ترك‌ ، همانجا). در 1364 ش‌/ 1985، متن‌ انتقادی‌ آن‌ را جهان‌ اوقویوجو، به‌ عنوان‌ رساله دكتری‌ خود، در دانشكده ادبیات‌ دانشگاه‌ استانبول‌، تهیه‌ كرد (رجوع کنید به همانجا).

آنچه‌ مایه شهرت‌ جنانی‌ به‌ عنوان‌ شاعر مثنوی‌سرا شده‌، دو منظومه او به‌ نامهای‌ ریاض‌الجنان‌ و جلاءالقلوب‌ است‌.

مثنوی‌ تعلیمی‌ ریاض‌الجنان‌ 300 ، 3 بیت‌ دارد كه‌ جنانی‌ آن‌ را، به‌ تشویق‌ آذری‌ چلبی‌، در 986 تكمیل‌ و به‌ سلطان‌ مراد سوم‌ تقدیم‌ كرد. این‌ منظومه‌ نظیره‌ای‌ است‌ بر مثنوی‌ نقش‌ خیال‌ آذری‌ و پاسخی‌ است‌ به‌ مخزن‌الاسرار نظامی‌ گنجوی‌ *. ریاض‌الجنان‌ مشتمل‌ است‌ بر دیباچه‌ای‌ در ده‌ فصل‌، بیست‌ روضه‌، خاتمه‌ و دعا. پس‌ از عنوان‌ هر روضه‌، داستانی‌، معمولاً برگرفته‌ از زبان‌ مردم‌، به‌ نظم‌ كشیده‌ شده‌ است‌. این‌ اثر دارای‌ نسخ‌ خطی‌ بسیاری‌ است‌ (سرّی‌لوند ، ص‌ 73ـ74، 145؛ د. ا. د. ترك‌ ، همانجا).

مثنوی‌ تعلیمی‌ جلاءالقلوب‌ نیز نظیره‌ای‌ است‌ بر مثنوی‌ اصولنامه یحیی‌ بیگ‌طاشْلیجه‌ای‌ * (متوفی‌ 990). این‌ مثنوی‌ به‌ بیست‌ عِقد تقسیم‌ شده‌ و هر عقد مشتمل‌ بر منظومه‌هایی‌ با عناوین‌ فرعی‌ است‌. مصطفی‌ اوزكان‌ آن‌ را با مقدمه‌ و توضیحات‌ و لغت‌نامه‌ به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌ ( د. ا. د. ترك‌ ، همانجا). به‌ نوشته جنانی‌ در دیباچه این‌ اثر، وی‌ آن‌ را در بحر شاهنامه‌ سروده‌ و اظهار امیدواری‌ كرده‌ است‌ كه‌ طبع‌ سحر آفرین‌ مدد رساند و او را جانشین‌ فردوسی‌ سازد (رجوع کنید به سرّی‌لوند، ص‌ 77ـ 78، 146).

بدایع‌الآثار، اثری‌ منثور از جنانی‌ است‌. وی‌ آن‌ را به‌ خواست‌ سلطان‌ مراد سوم‌ ــ كه‌ به‌ شنیدن‌ و خواندن‌ لطایف‌ علاقه‌ داشته‌ تألیف‌ كرده‌ است‌. این‌ كتاب‌ مجموعه‌ای‌ است‌ از لطایف‌ و حكایاتی‌ كوچك‌ در باره موضوعاتی‌ چون‌ جنگهای‌ برّی‌ و بحری‌، مكر زنان‌، جادوها، جنّیان‌، طلسمها و غیره‌ (بانارلی‌، ج‌ 1، ص‌ 603). محمدفؤاد كوپریلی‌، كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ را در كتابخانه خود داشته‌، ارزش‌ بسیاری‌ برای‌ آن‌ قائل‌ شده‌ و آن‌ را از نظر بازنمایی‌ زندگی‌ مردم‌ در قرن‌ دهم‌ بسیار مهم‌ دانسته‌ و درباره‌اش‌ نوشته‌ است‌ كه‌ در این‌ اثر، عوالم‌ میخانه‌ها، تفریحگاهها، صحنه‌های‌ حمله‌ و هجومها، حیات‌ كاروانها، سفرهای‌ دریایی‌ و دیگر زوایای‌ زندگی آن‌ دوره‌، به‌ وضوح‌ به‌ تصویر كشیده‌ شده‌ است‌ (ص‌ 398).

به‌ وجود نسخه‌ای‌ خطی‌ از ساقی‌نامه‌ ای‌ منتسب‌ به‌ جنانی‌، محفوظ‌ در كتابخانه سلیمانیه‌ (بخش‌ كتب‌ حالت‌ افندی‌، ش‌ 94)، اشاره‌ شده‌ (رجوع کنید به سرّی‌لوند، ص‌ 161) و اوقویوجو این‌ ادعا را كه‌ جنانی‌ صاحب‌ خمسه‌ است‌، پذیرفتنی‌ ندانسته‌ است‌ (رجوع کنید به د. ا. د. ترك‌ ، همانجا).

گفتنی‌ است‌ كه‌ سه‌ تن‌ از شعرای‌ عثمانی‌ نیز جنانی‌ تخلص‌ می‌كرده‌اند. نخستین‌ آنان‌ از شعرای‌ زمان‌ سلطان‌ بایزید ثانی‌ (حك :886 - 918) بود كه‌ در حدود سال‌ 900، در لشكركشی‌ قوای‌ عثمانی‌ به‌ لهستان‌، به‌ قتل‌ رسید. دومی‌ از طایفه امنای‌ حوالی‌ آماسیه‌ و معروف‌ به‌ رضوان‌زاده‌ بود و در زمان‌ سلطان‌ سلیم‌ اول‌ (حك : 918ـ926) درگذشت‌. دیگری‌ جنانی‌ اهل‌ سمندره‌(سمندریا) و درویش‌مسلك‌ بود و از سپاهیان‌ به‌ شمار می‌آمد (سامی‌، ذیل‌ مادّه‌). از شاعری‌ به‌ نام‌ جنانی‌ صوفیه‌ای‌ نیز در گلشن‌ شعر ای‌ احمد عهدی‌ (قرن‌ دهم‌) سخن‌ رفته‌ است‌ (رجوع کنید به سرّی‌لوند، ص‌ 271).

---

منابع‌:
(1) محمدطاهر بروسه‌ لی‌، عثمانلی‌ مؤلفلری‌، استانبول‌ 1333ـ1342؛
(2) شمس‌الدین‌بن‌ خالد سامی‌، قاموس‌ الاعلام‌ ، چاپ‌ مهران‌، استانبول‌ 1306ـ1316/ 1889ـ 1898؛
(3) محمدبن‌ یحیی‌ عطائی‌، حدائق‌ الحقائق‌ فی‌ تكملة الشقائق، در شقائق‌ نعمانیه‌ و ذیللری‌، چاپ‌ عبدالقادر اوزجان‌، استانبول‌: دارالدعوة، 1989؛


(4) Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi , Istanbul 1971-1979;
(5) Mehmed Fuad Koprulu, Turk edebiyati tarihi , Istanbul 1981;
(6) Agah Sirri Levend, Turk edebiyati tarihi , Ankara 1988;
(7) TDVIA , s.v. "Cinani " (by Cihan Okuyucu).

/ رحیم‌ رئیس‌نیا /