بَثُّ الشَّکْوی ' ، اصطلاØ‌ÛŒ بلاغی به معنی شکایت شاعر از روزگار Ùˆ اهل آن Ú©Ù‡ از قول یعقوب علیه السّلام : اِنّما اَشکُواْ بَثِّی ÙˆÙŽ Ø‌ُزْنی اِلَی اللّه ÙˆÙŽ اَعلَمُ مِنَاللّهِ Ù…'ا لا' تَعْلَمُون (یوسف : 86) اقتباس شده است . شعر شکوایی فارسی از قرن سوم آغاز شده است Ùˆ در آثار بازمانده از نخستین سرایندگان پارسیگوی ØŒ چون رودکی سمرقندی ØŒ ابوشکور بلخی Ùˆ کسایی مروزی ØŒ به رگه هایی از شعر شکوایی برمی خوریم . شاید کهنترین نمونة این نوع ØŒ قصیدة دندانیّه رودکی باشد. او در این سروده از شادیها Ùˆ فراخیهای زندگی خود سخن Ù…ÛŒ گوید Ùˆ به مقایسة آنها با Ø‌ال Ùˆ روز پیری خویش Ù…ÛŒ پردازد Ùˆ از ضعف Ùˆ عجز خویش Ù…ÛŒ نالد (ص 26Ù€ 34). متقدمان بث الشکوی ' را Ù€ ضمن بØ‌Ø« از «کلام جامع » Ù€ در ردیف صنایع بدیعی آورده اند، Ø‌ال آنکه باید آن را شعبه ای از ادب غنایی به شمار آورد Ùˆ هنگام بØ‌Ø« در باب انواع ادبی ØŒ یا ذیل اقسام شعر به اعتبار موضوع ØŒ از آن سخن گفت . رادویانی ØŒ آوردن کلام جامع را، Ú©Ù‡ در آن شاعر شعر خویش را به Ø‌کمت Ùˆ موعظه Ùˆ شکایت از اØ‌وال زمانه Ù…ÛŒ آراید، نشانة بلاغت دانسته Ùˆ به نقل قطعاتی ØŒ از جمله قطعه ای از شاعری قَمَری نام ØŒ در بیان افزونی رنج آدمیزاد، در مقایسه با لذّتی Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ برد پرداخته است (ص 130Ù€131).

گذشتگان در باب شعر شکوایی به غور Ùˆ بررسی نپرداخته Ùˆ تقریباً چیزی بر قول رادویانی نیفزوده اند، Ùˆ معاصران نیز Ù€ اگر از Ø‌بسیّه در شعر وادب فارسی تألیف ولی اللّه ظفری ØŒ Ú©Ù‡ تنها در باب یکی از شاخه های شعر شکوایی است ØŒ بگذریم Ù€ دراین باره جز به اختصار سخن نگفته اند ( رجوع کنید به زرین کوب ØŒ ص 170Ø› فرشید ورد، در گلستان ...ØŒ ص چهل Ùˆ شش Ø› Ù…Ø‌جوب ØŒ ص 80Ø› مؤتمن ØŒ ص 162Ù€163). وسعت دامنة شعر شکوایی تا بدانجاست Ú©Ù‡ برخی شاعران ØŒ بخشی از دیوان خود را به این اشعار اختصاص داده اند. در دیوان مجیرالدین بیلقانی (ص 251Ù€282) به بخش مستقل شکواییات Ù€ شامل چهل قطعة منظوم Ù€ برمی خوریم Ú©Ù‡ در شکایت از فراق یاران ØŒ مرگ عزیزان ودوستان ØŒ پیری Ùˆ ناتوانی Ùˆ آلام دیگر سروده شده است .

شکواییه در قالبهای گوناگون ØŒ Ø‌تی دوبیتی Ùˆ رباعی ØŒ یافت Ù…ÛŒ شود. از مجموعة 125 ØŒ 4 رباعی در نزهة المجالس (قرن ششم ) 416 رباعی شکوایی است . اهمیت شکواییه ها بیشتر در شناساندن روØ‌یات سرایندگان آنهاست Ø› زیرا هر شکواییه علاوه بر آشکار ساختن وضع نامطلوب زندگی شاعر، از جامعة آرمانی او نیز تصویر روشنی به دست Ù…ÛŒ دهد. شوربختی شاعران گاه تا بدان پایه بوده است Ú©Ù‡ در شکایت از آن ØŒ با Ù„Ø‌Ù†ÛŒ پرخاشجو، جهان آفرین را مخاطب قرار داده اند، از جمله قطعة کفرآمیز منسوب به ناصر خسرو (ص Ù„ Ù€ Ù… ) Ùˆ پاره ای از Ø‌کایتهای کوتاه بعضی مثنویهای عطار نیشابوری (پورجوادی ØŒ ص 45Ù€73). معروفترین این شکواییه ها دوبیتی منسوب به باباطاهر * است Ú©Ù‡ ØŒ بنابر افسانه ها، سرودن آن مانع عروج ÙˆÛŒ به آسمان شد (ص 136).

نظر به تنوع موضوعی شکواییه ها طبقه بندی آنها دشوار است . با اینهمه ØŒ از نظر Ù…Ø‌توایی Ù…ÛŒ توان آنها را به پنج دستة فلسفی ØŒ عرفانی ØŒ اجتماعی ØŒ سیاسی Ùˆ شخصی تقسیم کرد؛ هر چند اغلب آمیزه ای از این انواع را در شکواییه ای واØ‌د نیز Ù…ÛŒ توان یافت .

1) شکواییه های فلسفی . در این شکواییه ها، شاعر از دستگاه آفرینش ØŒ گردش آسمان ØŒ ناسازگاری بخت ØŒ نابرابریهای مقدر، ناپیدایی غایات امور، ناپایداری Ùˆ پوچ انجامی پدیدارها Ùˆ همة گنگیهای معمای وجود شکایت Ù…ÛŒ کند. از جملة این شکواییه ها، پایان داستان اسکندر در شاهنامه است Ú©Ù‡ شاعر در آن چرخ بلند را مخاطب قرار Ù…ÛŒ دهد Ùˆ از اینکه او را در پیری خوار کرده است شکوه Ù…ÛŒ کند (فردوسی ØŒ کتاب 3ØŒ ص 1452Ù€1453). ناصر خسرو، البته ØŒ یکی از بزرگترین سرایندگان شکواییه های فلسفی است . تقریباً ثلث سروده های او در شکایت از ناپایداری روزگار، نامساعد بودن بخت ØŒ اسارت جان در زندان کالبد Ùˆ نظایر اینهاست . شکواییه های مسعود سعدسلمان ØŒ مجیرالدین بیلقانی Ùˆ خاقانی شروانی نیز از جوهری فلسفی برخوردار است . Ø‌بسیة معروف به «ترساییة » خاقانی (1362 Ø´ ØŒ ص 19)ØŒ با آنکه شکواییه ای سیاسی است Ùˆ شاعر آن را به قصد برانگیختن شفقت پادشاه Ùˆ به امید آزادی از زندان سروده است ØŒ رنگ فلسفی دارد Ùˆ با ناخرسندی سراینده از گردش افلاک آغاز Ù…ÛŒ شود. معمولاً جهان بینی سراینده صبغة شکواییه های او را تعیین Ù…ÛŒ کند. بنابراین ØŒ شکواییة شاعر فلسفی مشرب ØŒ فیلسوفانه Ùˆ شکواییة عارف ØŒ عارفانه است Ø› برای مثال ØŒ خاقانی در تØ‌فة العراقین در خلال گزارش سفر، به مناسبتهای گوناگون ØŒ از ابنای روزگار Ùˆ نامساعدی بخت Ùˆ نابرابریهای اجتماعی گلایه Ù…ÛŒ کند، Ùˆ Ø‌تی در مقدمة منثور آن (ص 1)ØŒ از نابسامانی خود، با Ù„Ø‌Ù†ÛŒ فیلسوفانه ØŒ سخن Ù…ÛŒ گوید. «ساقی نامه »ها غالباً جولانگاه بسیاری از شاعران در سردادن گلایه های فلسفی بوده است . آنان در این سروده ها، علاوه بر نمایاندن گرایش غریزی خود به شادی Ùˆ شادخواری ØŒ از همگانی بودن غم نیز شکایت Ù…ÛŒ کنند. از جمله Ø‌افظ در ساقی نامة خود (ج 2ØŒ ص 1054) فلک را «گرگ پیر» Ù…ÛŒ خواند Ùˆ در هوای «به هم بر زدن » دام اوست .

2) شکواییه های عرفانی . این سروده ها عموماً در بیان بیقراری Ùˆ اشتیاق جان در فراق جانان Ùˆ شکایت از عقبه های گوناگونی است Ú©Ù‡ بر سر راه سالک در رجعت به اصل وجود دارد؛ Ùˆ شکایتی Ú©Ù‡ Ù†ÛŒ در دیباچة مثنوی معنوی از جدایی از نیستان سرداده ØŒ کاملترین نمونة آن است . این شکواییه ها از نظر Ù…Ø‌توا بیشتر فیلسوفانه Ù…ÛŒ نماید، با این تفاوت Ú©Ù‡ در اینجا شکایت نه از سر پرخاشگری Ú©Ù‡ از روی تسلیم Ùˆ رضا در برابر قهر Ùˆ لطف پروردگار است .

3) شکواییه های اجتماعی . در این دسته از سروده ها شاعران از نابرابریهای اجتماعی ØŒ نادانی Ùˆ فساد اخلاقی عوام Ùˆ ناملایماتی از این قبیل شکایت دارند. جوهرة اصلی این شکواییه ها بیان ناهماهنگی جامعة آرمانی شاعر با جامعه ای است Ú©Ù‡ خود در آن بناکامی زندگی Ù…ÛŒ کند. دیوانِ کمتر شاعر نامدار ایرانی از این گونه شکواییه ها خالی است . شکایت شاعران از مردم شهر یا ناØ‌یتی خاص Ù€ مثل قصیدة ناصرخسرو در گلایه از مردم خراسان (ص 400) Ù€ را Ù…ÛŒ توان از این مقوله شمرد. گاه شاعر به نمایندگی از سوی مردم ولایتی به صاØ‌بجاهی شکایت Ù…ÛŒ برد Ùˆ زبان گویای آنان Ù…ÛŒ شود، از این قبیل است شکایت بردن انوری ØŒ در قصیده ای از سوی اهل خراسان به خاقان سمرقند (ج 1ØŒ ص 201Ù€205). گلایة شاعران از پیروان مذاهب Ùˆ ادیان مختلف هم از این نوع است ØŒ مانند قصیدة ناصرخسرو با ردیف «ای رسول » (ص 540) Ú©Ù‡ در آن از مسلمانان به پیامبر، صلی اللّه علیه وآله وسلّم شکایت Ù…ÛŒ برد. شکایت از صوفیان نادرویش ØŒ زاهدان سالوس ØŒ مفتیان خدانشناس ØŒ بازاریان زرپرست ØŒ قاضیان بیدادگر، منجمان دروغگو، قاطعان طریق Ùˆ دیگر قشرهای اجتماعی را نیز Ù…ÛŒ توان از شکواییه های اجتماعی به شمار آورد.

4) شکواییه های سیاسی . در این سروده ها Ú©Ù‡ Ø‌بسیّه نوع شاخص آن است ØŒ شاعران از Ø‌اکمان Ùˆ مدیران سیاسی جامعه شکایت Ù…ÛŒ کنند. در Ø‌بسیّه ØŒ شاعر اغلب ضمن بیان تنگناهای زندگانی خود در Ù…Ø‌بس ØŒ نظر سلطان را به وضع نابسامان خویش جلب Ùˆ تقاضای رهایی از زندان Ù…ÛŒ کند. از قدما، مسعود سعد سلمان ØŒ فلکی شروانی ØŒ مجیرالدین بیلقانی ØŒ خاقانی شروانی Ùˆ اثیرالدین اومانی Ùˆ از معاصران ØŒ ملک الشعرای بهار، از بزرگترین شاعران Ø‌بسیّه سرا به شمار Ù…ÛŒ آیند.

5) شکواییه های شخصی . در این شکواییه ها Ú©Ù‡ میان شاعران پارسیگوی عمومیت دارد Ùˆ تقریباً در همة دواوین یافت Ù…ÛŒ شود، شاعر از ضعف جسمانی Ùˆ پریشان Ø‌الی خویش گلایه Ù…ÛŒ کند. بیماری ØŒ ضعف Ùˆ ناتوانی Ùˆ کاهش قوای جسمانی ØŒ خواری Ùˆ بیکسی ØŒ تنهایی Ùˆ بی همدمی ØŒ ناداری Ùˆ Ù…Ø‌رومیتهایی نظیر آنها موضوع این شکواییه هاست . بخش اعظم شکواییه های شخصی به ناکامیهای عاشقانه تعلّق دارد. در این گلایه نامه ها، شاعر از فراق یار، جور Ùˆ جفا، بیوفایی ØŒ تغافل ØŒ پیمان Ø´Ú©Ù†ÛŒ ØŒ خودبینی Ùˆ هوسبازی او شکایت Ù…ÛŒ کند. Ø‌تی موضوعهای جزئی تر از قبیل درازی شب هجران ØŒ کوتاهی شب وصل ØŒ Ùˆ دیررسیدن نامه ØŒ دستمایة شاعران در سرودن شکواییه های شخصی عاشقانه شده است . در میان شکواییه های شخصی شاعران ØŒ گاه به اموری بدیع برمی خوریم Ø› از جمله شکایت شاعر از هنرهای خویش (ظهیر فاریابی ØŒ ص 26)ØŒ Ø‌رفة شاعری (انوری ØŒ ج 1ØŒ ص 454)ØŒ Ùˆ مقلّدان خود (خاقانی ØŒ 1362 Ø´ ØŒ ص 687).

شکواییه سرایی به سبک خاصی اختصاص ندارد، اما در هر سبکی ویژگیهایی دارد. برای مثال ، در آثار سبک خراسانی ، شکواییه های واقعگرایانه از آن دست که در مکتب وقوع مشاهده می شود کمتر است و با نزدیکترشدن به دورة معاصر، تنوع شکواییه های عاشقانه نیز بیشتر می شود. در سبکهای گوناگون ، قالبهای مسلط شکواییه ها با هم فرق دارند؛ چنانکه هر چه از سبک خراسانی دورتر می شویم ، کاربرد قصیده در شکواییه سرایی کاهش می یابد و در مقابل قالبهای طبیعی تری چون غزل و مثنوی شایعتر می شود.

شکواییه ها اصولاً ازغم ودرد سرشته شده اند، اما گاه با طنز، Ùˆ Ø‌تی هجو Ùˆ هزل نیز عجین اند. پاره ای از سروده های شاعران طنزپرداز Ùˆ هزلسرا چون سوزنی سمرقندی Ùˆ عبیدزاکانی Ùˆ یغمای جندقی را، Ú©Ù‡ نشان دهندة گلایه مندی از اوضاع Ùˆ اØ‌وال روزگار است ØŒ Ù…ÛŒ توان در ردیف شعر شکوایی آورد، از جمله قطعة طنزآمیز ابوالقاسم امری ØŒ شاعر قرن دهم ØŒ Ú©Ù‡ دربارة وضع آلودة زندان Ø‌کومتی است Ùˆ شاعر با نیشخند از هجوم شپش به سراپای خود سخن Ù…ÛŒ گوید (امین اØ‌مد رازی ØŒ ج 2ØŒ ص 431Ù€ 432). در «فهلویات » ( رجوع کنید به ترانه * ) نیز نمونه های بسیاری از اشعار شکوایی دیده Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ از سوختگی Ùˆ اندوه گران سرایندگانشان Ø‌کایت Ù…ÛŒ کند. این Ø‌Ú©Ù… در باب سروده های شکوایی همة گویشهای ایرانی ØŒ از قبیل «بیت »های کردی Ùˆ «بایاتی »های آذری Ùˆ ترانه های لری ØŒ صادق است .

در نظم Ùˆ نثر اصطلاØ‌ نفثة المصدور * نیز به معنی بث الشکوی آمده است (مسعود سعدسلمان ØŒ ص 226) Ùˆ گاهی مترادف با آن «... قابوس پسر را پیش خواند، منوچهر زمین خدمت ببوسید... Ùˆ اشک از دیده روان کرد، با یکدیگر از Ø‌دوثِ واقعة منکر، بث الشکوی Ùˆ نفثة المصدور آغاز کردند» (جرفادقانی ØŒ ص 222).

منابع : ابن معصوم ØŒ انوارالربیع فی انواع البدیع ØŒ ( بی جا: بی تا. ) ØŒ ص 144Ø› امین اØ‌مد رازی ØŒ هفت اقلیم ØŒ چاپ جواد فاضل ØŒ تهران ( بی تا. ) Ø› علی بن Ù…Ø‌مد انوری ØŒ دیوان انوری ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدتقی مدرس رضوی ØŒ تهران 1364 Ø´ Ø› باباطاهر، شرØ‌ اØ‌وال Ùˆ آثار Ùˆ دوبیتی های باباطاهر عریان ØŒ چاپ جواد مقصود، تهران 1354 Ø´ Ø› مجیرالدین بیلقانی ØŒ دیوان مجیرالدین بیلقانی ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد آبادی ØŒ تبریز 1358 Ø´ Ø› نصراللّه پورجوادی ØŒ «نزاع دیوانگان با خدا» در نگاهی دیگر (مقالات Ùˆ نقدها) ØŒ تهران 1367 Ø´ Ø› شمس الدین Ù…Ø‌مد Ø‌افظ ØŒ دیوان Ø‌افظ ØŒ چاپ پرویز ناتل خانلری ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› بدیل بن علی خاقانی ØŒ دیوان خاقانی شروانی ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› همو، مثنوی تØ‌فة العراقین ØŒ چاپ ÛŒØ‌یی قریب ØŒ تهران 1333 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن عمر رادویانی ØŒ ترجمان البلاغة ØŒ چاپ اØ‌مد آتش ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› جعفربن Ù…Ø‌مد رودکی ØŒ رودکی : آثار منظوم ØŒ با ترجمة روسی ØŒ مسکو 1964Ø› عبدالØ‌سین زرین کوب ØŒ شعر بی دروغ شعر بی نقاب ØŒ تهران 1346 Ø´ Ø› جمال خلیل شروانی ØŒ نزهة المجالس ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدامین ریاØ‌ÛŒ ØŒ تهران 1366 Ø´ Ø› عبدالعزیزبن سرایا صفی الدین Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ شرØ‌ الکافیة البدیعیّة ØŒ چاپ نسیب نشاوی ØŒ دمشق 1402/1982ØŒ ص 121Ø› ولی اللّه ظفری ØŒ Ø‌بسیه در ادب فارسی : از آغاز شعر فارسی تا پایان زندیه ØŒ تهران 1364 Ø´ Ø› طاهربن Ù…Ø‌مد ظهیر فاریابی ØŒ دیوان ظهیر فاریابی ØŒ چاپ هاشم رضی ØŒ تهران ( بی تا. ) Ø› ابوالقاسم فردوسی ØŒ شاهنامة فردوسی ØŒ چاپ ژول مول ØŒ تهران 1369 Ø´ Ø› خسرو فرشید ورد، در گلستان خیال Ø‌افظ : تØ‌لیل تشبیهات Ùˆ استعارات اشعار خواجه همراه مقدمه ای مفصل در بارة نقد ادبی ØŒ ( تهران ) 1357 Ø´ Ø› همو، «نگاهی به اشعار مسعود سعد»، گوهر ØŒ سال 6ØŒ Ø´ 3 (خرداد 1357 Ø´ )ØŒ ص 208Ù€214Ø› Ø‌سین بن علی کاشفی ØŒ بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، چاپ رØ‌یم مسلمانقلف ØŒ مسکو 1977ØŒ ص 109Ø› Ù…Ø‌مدجعفر Ù…Ø‌جوب ØŒ سبک خراسانی در

شعر فارسی ØŒ تهران 1350 Ø´ Ø› زین العابدین مؤتمن ØŒ شعر Ùˆ ادب فارسی ØŒ تهران 1346 Ø´ Ø› جلال الدین Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد مولوی ØŒ مثنوی معنوی ØŒ تصØ‌ÛŒØ‌ رینولد ا. نیکلسون ØŒ چاپ نصراللّه پورجوادی ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› ناصرخسرو، دیوان ناصر خسرو ØŒ چاپ مجتبی مینوی Ùˆ مهدی Ù…Ø‌قق ØŒ تهران ( تاریخ مقدمه 1365 Ø´ ) Ø› اØ‌مد هاشمی ØŒ جواهر الادب فی ادبیات Ùˆ انشاء لغة العرب ØŒ تهران 1410ØŒ ص 529Ù€541.

/ قدمعلی سرّامی /