responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 489

 

بُته (یا بوته ) ، از رایجترین نگاره های کهن ایرانی در طرحهای قالی و دستبافته ها، کنده کاریهای روی چوب و سنگ ، نقش روی آبگینه ها، سفالینه ها و تذهیب . بته معمولاً به شکل برگِ دندانه داری است با سری کج که در اندازه های کوچک و بزرگ و با خطهای شکسته ، با کناره های آراسته به گل و برگ ، نقش می شود. کهنترین نقش بته ، در تزیینات پوشش چرمی قمقمه هایی دیده می شود که از مقبره های سکایی در پازیریک * سیبری ، از قرن پنجم ق م ، به دست آمده است . وجود نقش بته در حجاریهای ستون سنگی مسجدی در بلخ ، بر قوری سفالین ری و بشقاب سفالین کاشان ، به ترتیب متعلق به قرنهای چهارم و پنجم و ششم ، نشانة سابقة دیرین آن در هنرهای آذینی ایران است . هنرشناسان در معنای نمادین نگارة بته ای اختلاف نظر دارند. گروهی آن را مظهر شعلة آتش آتشکده های زرتشتی ، گروهی تمثیل بادام یا گلابی یا مشت بسته ، و برخی آن را تجسم گیاهی هندی دانسته اند و، به تبع آن ، نظر داده اند که بتة جقه ای (نوعی از بته رجوع کنید به ادامة مقاله ) از هند به ایران آمده و، به صورتهای متفاوت ، متحوّل و متداول شده است . به نظر نمی رسد هیچیک از این نظریه ها درست باشد و به احتمال زیاد بته در اصل سرو بوده و، برخلاف تصور رایج ، از ایران به هند رفته است . در هنرهای قبل از اسلام نیز نگارة بته به صورت سرو، در مقام درخت مقدس ، مظهر رمزی دینی و نشانه ای نمادین از خرمی و همیشه بهاری است . در آن دوره سرو را در هنرها به شکل اصلی و طبیعی خود تصویر می کردند. در ایران عصراسلامی سرو معنای گذشتة خود را از دست داد و از مفهوم دینی و شکل اصلی و طبیعی خود بتدریج دور و به نگاره ای زینتی مبدّل شد. سپس به صورت بسیار ساده درآمد که با دو منحنی به هم پیوسته تصویر می شد و رفته رفته تارک آن به یک سو خمیده یا شاخه هایش به نقش و نگاره هایی تبدیل شد که در سرو طبیعی دیده نمی شود (پرهام و آزادی ، ج 1، ص 207ـ 208).

نقش بته ، به عنوان نگاره ای مستقل تا قرن دوازدهم بر قالی و گلیم دیده نمی شود، بعد از آن بر اثر نفوذ شرکتهای غربی خریدار فرش کاربرد این نقش ، به عنوان طرحی تزیینی ، متداول شد. مهمترین اشکال بته عبارت اند از:

بته جقه ای . طرح اصلی این نگاره که در بیشتر دستبافته های ایرانی دیده می شود سرو سرخم است . داخل بته جقه را با نقشهای مختلف اسلیمی ، ختایی و بته جقه های کوچکتر تزیین می کنند و گاه حاشیة آن را هم با اسلیمی یا طرحهای ساده ای از خود بته جقه می آرایند. انواع بته جقه بی شمار است و هر طراحی می تواند به ابتکار خود زینتهای مختلفی بر طرح اصلی بیفزاید و نوع خاصی به وجود آورد. برخی از بته جقه ها را با خطوط مستقیم طرح می کنند، ولی آنچه بیشتر معمول است با خطوط منحنی است . در قالیها و شالها، بته جقه ها را بیشتر به صورت مجزّا کنار هم قرار می دهند و ردیفهایی به وجود می آورند که شبیه ردیف درختان سرو است ؛ همین طرح را در قالیچه های کوچک و گاهی در لچکها نیز به کار می برند. بته جقه ای علاوه برقالی ، در ترمه بافی ، زری دوزی ، پته دوزی ، سوزن دوزی ، نگارگری ، قلمزنی و گاه در تزیین لباس و سایر هنرهای تزیینی نیز دیده می شود. در تصویرهای بازمانده از دورة صفویه ، تاج پادشاهان و نیم تاج شاهزادگان و بانوان درباری با نقشهای بته جقة جواهرنشان زینت شده است (حیدری ، ص 1027، 1029ـ1030). در آن دوره این نگاره همراه نقشهای قالی و شال ایرانی به هند برده شد و بافندگان شال کشمیر در بافته های خود از آن تقلید کردند و شال کشمیر با نقش بته جقه به ایران آمد و بته جقة ایرانی به بته کشمیری و بتة ترمه معروف شد. فراوانی نقش بته در شال کشمیری باعث پیدایش این تصور شد که این نقش از هند به ایران آمده است . طرحهای بته جقه به سبب تنوع ، علاوه بر بتة کشمیری و بتة ترمه با نامهای دیگری نیز خوانده می شود:

1) بتة کشمیری ، دو بتة کوچک و بزرگ کنارهم است و بتة کوچک از کنار بتة بزرگ بیرون آمده است . این نقش در قالی و شال معمولاً جدا از هم یا کنار هم ، به صورت درهم یا منظّم و در ردیف اریب و یک طرفه ، نقش می شود و بین بته ها را با نقش شکوفه می آرایند؛

2) بتة ترمه ، که گونة متوسط بته های کاج مانند است ، زمانی در شالهای معروف به شال ترمه نقش می شده است . قالیبافی کرمان که زمانی در قیاس با شالبافی آن شهر اعتباری نداشت ، پس از تنزّل هنرشالبافی ، میراث نقش ونگار ترمه دوزی را به کار گرفت و احیا کرد. این نقش به صورتهای ساده ، دوقلو و سه قلو بافته می شود؛

3) بتة کج (کج بته ) ، بته جقه های جفت است که از پایه به هم نزدیک و از سر دور از هم اند و کج قرار گرفته اند؛

4) بته جقة برگی ، که در شکل کلّی مانند برگ است . بعلاوه ، بته جقة رایج در هر محل به نام آن محل خوانده می شود، مثلاً: بتة حاجی آباد، بتة ساروق ، بتة نایین ، بتة کرمان ، بتة شیراز، بتة کاشان ، بتة آذربایجان و بتة همدان ، که در آن شهر بتة هشت گلی خوانده می شود. طرح اصلی این بته هاـ بتة بزرگی که بتة کوچکی از درون آن سربرآورده ـ غالباً یکی است . زیباترین بته در کرمان بافته می شود.

علاوه بر بته جقه و اقسام آن ، انواع دیگری از نقش بته عبارت اند از: بتة میری یا سرابندی ، که در منطقة سرابند (حومة بروجرد) بافته می شود و از قرن دوازدهم رواج یافته است و به صورت نقشی سراسری با بافتی درشت روی زمینة لاکی ، شیری یا سرمه ای بافته می شود. این نقش را، به دلیل شباهت آن به گلابی ، بتة گلابی هم می نامند. بتة خرقه ای ، شبیه کاج بزرگی است . برای تزیین درون آن ، شاخه های پرگل به کار می برند. این بته با بته های میری و ترمه ای شبیه است . بتة قبادخانی ، برخلاف دیگر بته ها شکلی تقریباً گرد دارد و بیشتر در کرمان معمول است . بتة شال ، که نگارة آن تقریباً مثلثی است . بتة هشت پر یا کردستانی ، که در قالیهای کردی به کار می رود، قابی است چهارگوش که دور آن چهار جفت بتة قرینه قرار دارد و در میان هر جفت بته ، قابی دیگر نقش شده است و همین نگاره ها در متن فرش به ردیف تکرار می شود. بتة بولْوردی ، ترکیبی از خطهای راست و کمانی است با نگاره ای لوزی مانند در میان ، و دو لوزی درکنارش که در میان پیکره ای جا دارد و بر روی هم به بته می ماند. نگارة لوزی در قالیبافی بولوردی کاربرد فراوان دارد. بتة تاکی ، از نقشهای قالیبافی بولوردی و قالی قشقایی و برخی دیگر از مراکز بافندگی جنوب ایران است . این نقش مانند داربست درخت انگور یا آلاچیق پرگلی است که در بولوردی در قالیچه هایی که اغلب بیش از دو زرع مساحت دارد به کار می رود.

بته ها از نظر نحوة قرارگرفتن در کنار یکدیگر، به صورتهای گوناگونی درمی آید و نامهای مختلفی بر آنها گذاشته اند: بتة قهروآشتی . در این طرح بر خلاف شیوة معمولی قالی که بته ها در کنارهم ردیف می شود و سر همة آنها به یک سو است ـ هر ردیف از بته ها را در جهتی مخالف ردیف قبلی نقش می کنند؛ بته های برهم سوار، به بته هایی می گویند که بخشی از پیکر هریک به گونه ای بر بتة دیگر نقش می شود، گویی که هردو یک پایه دارد؛ در بته های مادر بچه ، بتة کوچک درکنار یا درون بتة بزرگ قرار می گیرد؛ در بته های مادر بچه های دوقلو، دو بتة کوچک و به هم چسبیده از میان یک بتة بزرگ بیرون آمده است ؛ در بتة شاخ گوزن ، سر بته با پیچ و خمهایی چون شاخ گوزن نقش می شود؛ بتة جمع ، بته ای است که در کنار بتة دیگر نقش شده باشد؛ بتة فرد، به بته ای گویند که جدا از بتة دیگر قرار گرفته باشد.

بته در مراکز مختلف قالیبافی . در اکثر مراکز قالیبافی ایران از نگارة بته استفاده می شود، و بته به زیباترین صورت و با جزئیات و ریزه کاریهای فراوان ، در کرمان نقش می شود. در کرمان بته گاه درمیان انبوهی از بته های دیگر، یا به صورت بتة خرقه ای و ترمه ای با طرح سراسری ، نقش می شود و گاه زمینة طرح اصلی قالی و طرح حاشیه را تشکیل می دهد. در غرب ایران و در سنندج نقش بته ، بویژه طرح هشت گلی ، رایج است و در آن هشت بته به صورت شعاعهایی که از یک گل مرکزی برآمده باشد قرار می گیرد و تکرار آن تمام زمینه را پر می کند. در قالی بیجار این نقش بیشتر به شکل میوة کاج در انتهای شاخة درخت یا به صورت نقوش فرعی دیده می شود. در زنجان نیز گاه قالیهایی با طرحهای ملهم از نقش بتة بیجار بافته می شود که با توجه به جنس و بافت درشت آن ، براحتی قابل تشخیص است . در اصفهان و همدان این نقش به صورت طرح غیراصلی و با تغییرات خاص منطقه دیده می شود. عشایر جنوب ایران و استان فارس این نقش و بخصوص نقش قبادخانی را، به صورت ساده یا گلدار، به طور سراسری با رنگهای بدیع همراه با نقوش ستاره ای شکل به کار می برند. بته در برخی از بافته های عشایر بختیاری در طرح قابقابی یا باغی به صورت یکی از نقوش قابها، درحالی که بته ای پشت بتة دیگر ولی در جهت عکس آن قرار گرفته است ، در حالت گردان یا هندسی به کار می رود. در بافته های عشایر شاهسون اردبیل نقش بته به صورتی که بی شباهت به نقش گل فرنگ نیست ، به صورت هندسی با رنگهای قرمز لاکی و روشن متداول است . عشایر افشار نقش بته را به دو شکل هندسی و گردان ، با نقش فرعی برای پر کردن زمینه ، به کار می برند. در خراسان انواع زیباترین نقوش بته با ظرافت به کار می رود. قم از مراکز بافت نقش بته به سبک بته های خراسان است . در فراهان ، ساروق و ملایر نیز نقش بته بافته می شود. در قفقاز، نقش بته با طرحهای هندسی زیبای انتزاعی از قرن سیزدهم باقی مانده است . در مقابل در طرحهای بتة گنجه و شروان ، بیشتر طرح گیاهی به صورت شکسته یا گردان به کار می رود.

در ایران ، انواع طرح بته ، نخستین بار در بهمن 1370 ش در نمایشگاه موزة فرش به نمایش گذاشته شد.


منابع :
(1) حسن آذرپاد، فضل الله حشمتی رضوی ، فرشنامه ایران ، تهران 1372 ش ؛
(2) سیروس پرهام ، سیاوش آزادی ، دستبافتهای عشایری و روستایی فارس ، ج 1، تهران 1364 ش ؛
(3) علیرضا حیدری ، «قالی بافی در ایران »، سخن ، دورة 10، ش 10 (دی ماه 1338 ش )؛
(4) نمایشگاه طرح بته (تهران : بهمن 1370 ش )، نقش بته ، تهران 1370 ش .

/ فضل الله حشمتی رضوی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 489
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست