جُمَلالعلم و العمل ، كتابی در عقاید و احكام، نوشته شریف مرتضی ملقب به عَلَمالهدی * ، در اوایل قرن پنجم، به عربی. نام دیگر این كتاب جملالعقائد بوده است. وی این اثر را به توصیه استادش، شیخ مفید (متوفی 413)، برای آموزش به نوآموزان و یادآوری استادان نگاشته است (علمالهدی، 1405ـ1410، ص9). بدین ترتیب، جملالعلم و العمل كتابی آموزشی است و خود سیدِ مرتضی هم آن را تدریس میكرده است (رجوع کنید به همو، 1414، ص37). درسهای بخش نخست كتاب (بخش اعتقادات) را یكی از شاگردانش تقریر كرده است كه امروزه با عنوان شرح شریفِ مرتضی بر جملالعلم و العمل شناخته میشود. شیخ طوسی و كراجِكی، هر دو از شاگردان مرتضی، بخش عقاید آن را شرح كردهاند (رجوع کنید به طوسی، 1380، ص189؛ نجاشی، ج1، ص403؛ ابنشهر آشوب، ص118ـ 119؛ حرّعاملی، ج2، ص287). شرح طوسی، كه نجاشی (همانجا) آن را تمهیدالاصول * نامیده، به همت عبدالمحسن مشكوةالدینی در 1362ش در تهران به چاپ رسیده است، اما شرح كراجكی در دست نیست. عبدالحسین حائری (ج5، ص15ـ17) احتمال داده است كه شرح منسوب به شریف مرتضی همان شرح كراجكی باشد؛ اما، جعفری مراغی، براساس شواهدی، استدلال كرده كه مقرِّرِ شرح شریف مرتضی، شیخ طوسی بوده است (رجوع کنید به علمالهدی، 1414، مقدمه، ص25ـ 26). به نظرِ مشكوةالدینی، كتاب الاقتصاد الهادی الی طریق الرشادِ شیخ طوسی، خلاصهای از تمهید الاصولِ اوست (رجوع کنید به طوسی، 1362ش، یادداشت مشكوةالدینی، ص403). طوسی در الاقتصاد بارها به تمهید الاصول ارجاع داده است (برای نمونه رجوع کنید به ص159، 168، 173، 186). ابنبَرّاج، یكی دیگر از شاگردان شریفِ مرتضی، نیز بخش احكام فقهی كتاب را شرح كرده كه به همت كاظم مدیرشانهچی در اسفند 1352 در مشهد به چاپ رسیده است.
جُمَل به معنای ریسمان كلفت (الحبلالغلیظ؛ ابنمنظور، ذیل «جُمَل») و طناب ستبر كشتی (رجوع کنید به زمخشری، ج2، ص103؛ طبرسی، ج4، ص645؛ نیز رجوع کنید به دهخدا، ذیل «جُمْل/ جُمَل») است و بنابراین، عنوان كتاب به معنای ریسمان سخت و ستبر علم و عمل است. از قرن سوم تا پنجم، كتابهایی نوشته شده كه در عنوان آنها واژه جُمل به كار رفته است، از جمله: الجمل فی الامامة، نوشته اسماعیلبن علیبن اسحاقبن ابیسهلبن نوبخت (نجاشی، ص31)؛ جمل الفرائض، نوشته شیخ مفید (همان، ص399)؛ و الجمل و العقود، نوشته شیخ طوسی. در كتابهای جمل اصلیترین و اساسیترین مطالب را میآوردند و از ذكر فروع خودداری میكردند.
سیدِ مرتضی در این كتاب احكام شرعیهای را كه مكلف هیچگاه از دانستنشان بینیاز نیست و نیز آنچه را كه اعتقاد به آن ضروری است (مایجِبُ الاعتقادُ به) گردآورده و در بخش اعتقادات، دلایل هر عقیده را نیز ذكر كرده است، احتمالاً به این دلیل كه اعتقادات تقلیدی نیستند و مكلف باید آنها را از روی دلیل و برهان، نه از روی تقلید، بپذیرد.
این كتاب از دو بخش اصلی تشكیل شده است: بخش نخست در عقاید و بخش دوم در احكام فقهی. به نوشته آقابزرگ طهرانی (ج5، ص144)، بخش نخست از شش قسمت تشكیل شده است: توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد، آجال و ارزاق و اسعار؛ اما، تمام نسخههای چاپی كتاب، بخش معاد ندارند و برخی از نسخههای چاپی نیز علاوه بر این، فاقد بخش آجال و ارزاق و اسعارند (برای نمونه رجوع کنید به علمالهدی، 1405ـ1410، ج3، ص12). چون شریفِ مرتضی در آغاز كتاب (1405ـ 1410، ج3، ص9) گفته است كه فقط به مسائلی میپردازد كه همگان با آنها مواجهاند (عمومالبَلْوی' بها)، در بخش فقهی كتاب، فقط به چهار مبحث مهم نماز، روزه، حج و زكات ــ كه در منابع حدیثی شیعه و سنّی با عنوان «دعائمالاسلام» (رجوع کنید به كلینی، ج2، ص18ـ24) و «اركانالاسلام» (رجوع کنید به نَوَوی، ج1، ص176) ذكر شدهاندــ پرداخته و به تعبیر ابنبرّاج (ص54) سایر شرعیات مانند معاملات و دیات را نیاورده است؛ ضمن آنكه باب طهارت به مثابه مقدمه نماز و باب جنائز، از فروع مبحث نماز، و باب اعتكاف از ملحقات بحث روزه را به صورت مستقل ارائه كرده كه در مجموع هفت بخش (كتاب) شده است. مؤلف در پایان كتاب، بار دیگر بر قاعدهای كه در بخش فقه بدان ملتزم بوده تأكید كرده و خواننده را برای مباحث تفصیلی فقه به كتاب مفصّل فقهیاش، المصباح ، ارجاع داده است. بر این اساس، شمار زیادی از ابواب و فروع فقهی در جملالعلم و العمل یافت نمیشود (مثلاً، بحث خمس كه مؤلف در الانتصار، ص155 دیدگاه اختصاصی فقه امامیه را درباره آن شرح داده است).
سیدِمرتضی این كتاب را در زمان حیات شیخ مفید (336ـ413؛ رجوع کنید به علمالهدی، 1405ـ1410، ج3، ص9) و پس از دو كتاب مهم كلامی، الذخیرة و الملخَّص، و كتاب فقهی المصباح نگاشته است، زیرا در آغاز كتاب (همانجا) برای ادامه توفیقات شیخ مفید دعا كرده و در پایان كتاب (همان، ج3، ص81)، جوینده مطالبِ بیشتر را به كتابهای یاد شده، ارجاع داده است.
به نوشته افندی اصفهانی (ج4، ص62) قاضی عبدالجبار همدانی (متوفی 415)، متكلم برجسته معتزلی، پس از دیدن كتاب گفته است: «اگر شریفِ مرتضی جز این مختصرْ چیزی ننوشته بود، باز هم سرآمدِ نویسندگان بود.» شیخ طوسی (برای نمونه رجوع کنید به 1407ـ1417، ج1، ص172، 222، ج2، ص21، 186) و محقق حلّی (متوفی 676؛ برای نمونه رجوع کنید به ج1، ص98، 215) به آرای فقهی سید مرتضی در جملالعلم والعمل توجه داشتهاند و یكی از منابع مجلسی در تألیف بحارالانوار * نیز همین كتاب بوده است (مجلسی، ج1، ص11).
آقابزرگ طهرانی (همانجا) سه نسخه خطی از این اثر را در كتابخانههای نجف دیده است. برخی نسخههای خطی این كتاب و نیز شروح آن در كتابخانههای آستان قدس رضوی در مشهد، آیتاللّهالعظمی مرعشی نجفی در قم، و مجلس و كتابخانه مركزی دانشگاه تهران نگهداری میشوند (برای نمونه رجوع کنید به حائری، ج5، ص16؛ دانشپژوه، ج15، ص4174ـ4175؛ فكرت، ص169؛ افشار و دانشپژوه، ج8، ص476).
از این كتاب دو چاپ در دست است: یكی به همت سیداحمد حسینی كه در 1386 در نجف چاپ شد و در 1405، به همراه دیگر رسالههای مرتضی، در رسائل الشریفالمرتضی تجدید چاپ گردید و دیگری به همت رشیدالصفار كه در 1387 در نجف به چاپ رسید.