جمال ‌الدین‌ بخاری‌(1) ، محمدبن ‌طاهربن‌ محمد زیدی‌بخاری‌، ستاره‌شناس ‌ایرانی ‌متوطن‌ در چین ‌در سده‌ هفتم‌. از زندگی ‌او اطلاع ‌بسیار كمی ‌وجود دارد. اندك ‌آگاهی ‌موثق ‌ما در باره‌ زندگی ‌او، نوشته‌های ‌مورخان‌ ایرانی ‌و نیز بخشی ‌از نوشته‌های‌ چینی‌ است ‌كه‌ درباره‌ سیر تكامل ‌دانشهای ‌ریاضی ‌و ستاره‌شناسی ‌در آن‌ كشور تألیف ‌شده‌است‌. بنا بر قرائنی‌، وی‌ پس‌از 665 فوت‌ كرده‌ است‌( رجوع کنید به ادامه‌مقاله‌).

با تلفیقی‌از نوشته‌های ‌مؤیدالدین‌عُرضی‌* (معمار و ستاره‌شناس‌اهل‌شام‌، نیمه‌ دوم ‌قرن‌هفتم‌)، رشید الدین‌ فضل‌اللّه (وزیر، مستوفی‌ و مورخ‌عهد ایلخانی‌، متوفی‌ح 718) و خواندمیر (مورخ‌مشهور، متوفی‌942 یا 943)، می‌توان‌ به‌ دانسته‌هایی ‌درباره‌ جمال‌الدین ‌دست ‌یافت‌. به ‌نوشته‌ رشیدالدین‌ فضل‌اللّه‌(ج‌2، ص‌1024)، مُنكوقاآن‌(خان‌مغولی‌چین‌، متوفی‌657) دستورِ ساختِ رصدخانه‌ای ‌را (قاعدتاً در چین‌) به‌جمال ‌الدین‌داد و به‌نوشته ‌خواند میر (ج‌3، ص‌103)، جمال‌الدین ‌را از ایرا ن‌به‌ چین ‌احضار نمود. بنا به‌ نوشته ‌عُرضی‌(گ‌69 ر)، هولاكو (متوفی‌663) جمال‌الدین‌ را برای ‌ساخت ‌رصدخانه‌ به ‌چین ‌گسیل‌ كرد، اما او از عهده‌ ساخت‌ رصدخانه ‌برنیامد. اعتمادالسلطنه‌(ج‌1، ص‌225) شخصی‌ را كه ‌به ‌دستور منكوقاآن ‌مسئول ‌ساختن ‌رصدخانه‌ شده ‌بود، جلال ‌الدین ‌محمدبن ‌طاهر راوندی ‌دانسته‌ است‌. تقریباً تمام‌ نوشته‌های ‌نویسندگان‌ اسلامی ‌درباره ‌جمال‌الدین‌ بخاری ‌در این‌ حد است‌. اطلاع‌ محدودی ‌نیز از حضور او در چین ‌وجود دارد. بر اساس‌ منابع‌ چینی‌، نام ‌او در چین ‌به ‌این‌ صورت‌ در آمده‌است‌: Cha-ma-li-ting یا Cha-ma-lu-ting در آمده است‌( رجوع کنید به سارتون‌، ج‌2، بخش‌2، ص‌1021؛
هارتنر ، ص‌184). وی‌در 665 نوعی ‌گاهشماری‌ را، كه‌ بر اساس‌ دوره‌های‌ ده ‌هزار ساله ‌طراحی‌ شده ‌بود، برای ‌قوبیلای ‌قاآن‌(متوفی‌693)، جانشین ‌منكوقاآن‌، ترتیب ‌داد و هفت‌ ابزار نجومی‌ را كه ‌با خود به‌ چین‌ برده ‌بود در اختیار منجمان‌ چینی ‌قرار داد ( رجوع کنید به ماركوپولو ، ج‌1، ص‌ـ 456، حواشی ‌یول‌ ، بدون‌ذكر نامی‌از جمال‌الدین‌؛
سارتون‌، همانجا).

سفر جمال‌الدین ‌نخستین ‌سفر جهانگرد و دانشمندی ‌ایرانی‌، پس ‌از اسلام‌، به‌ چین ‌نبود و ایرانیان ‌دیگری‌، پیش ‌از او، به‌ آنجا سفر كرده ‌بودند؛
وجود سنگ ‌قبرهایی ‌با تاریخ 679 و 686، متعلق به ‌ایرانیان‌، از جمله‌شخص ‌دیگری ‌به‌نام‌«بخاری‌» در پكن‌، شاهدی ‌بر این‌ حضور است‌(درباره‌ این‌ سنگ ‌قبرها رجوع کنید به شعبانی‌، ص‌15). اما سفر جمال‌الدین‌، به‌ سبب ‌انتقال ‌بخشی ‌از علوم ‌به ‌چین‌، ممتاز است‌، به‌ طوری ‌كه ‌این‌ سفر را در تمامی‌ منابع‌، نمونه ‌مهمی ‌از تبادل‌ علمی‌ بین‌ایران ‌و چین ‌دانسته‌اند (برای‌نمونه‌ رجوع کنید به یه‌ئی‌ـ لیانگ‌، ص‌؛
برای‌ گزارشی ‌كلی ‌درباره‌ سفر جمال‌الدین‌ و دیگر موارد تبادل ‌دانسته‌های ‌ستاره‌شناسی ‌بین‌ چین ‌و ایران‌ رجوع کنید به > نجوم ‌شرقی ‌از جئو شوئوجین ‌تا شاه‌سجونگ‌ < ، یادداشتِ چن‌ ، ص‌96ـ 98). در این‌سفر، جمال‌الدین‌هفت‌نمونه‌ابزار نجومی‌به‌چین‌برد، كه‌ عبارت ‌بودند از: یك ‌اسطرلاب‌، یك ‌كره‌فلكی‌، یك ‌كره ‌زمین‌، یك‌ ذات‌الحَلَق‌، یك‌ذات‌الشعبَتین‌و دو رُخامه (ساعت‌آفتابی‌سنگی‌). در منابع ‌چینی صورت ‌عربی ‌و معادل‌ چینی ‌این ‌ابزارها ذكر شده ‌است‌(رجوع کنید به هارتنر، ص‌185). هارتنر (ص‌185ـ 192، با كوشش ‌بسیار، صورت ‌دگرگون‌ شده‌ نام‌عربی ‌این ‌ابزارها را در زبان ‌چینی‌ــ كه ‌به ‌سبب ‌چگونگی‌ نگارششان ‌به‌ خط‌ چینی‌، تغییر زیادی ‌یافته‌ بودند به‌ صورت ‌اولیه‌شان‌ بازسازی ‌نمود. در این‌میان‌، كره ‌زمینی ‌كه‌جمال‌الدین ‌به‌ چین‌برد، برای ‌معرفی ‌كره‌ جغرافیایی‌ ساخته ‌شده‌ در ایران‌در قرن‌هفتم‌، كه ‌نشان‌ دهنده ‌سطح پیشرفت ‌دانش‌ جغرافیا در میان ‌دانشمندان ‌ایرانی ‌بود، اهمیت ‌بسیاری ‌داشت‌(همان‌، ص‌190ـ191). نمونه‌های ‌متعددی ‌از ابزارهای ‌نجومی ‌كه ‌پس‌از این‌دوره ‌در چین ‌ساخته ‌شدند، تقلیدی‌از ابزار جمال‌الدین ‌بخاری ‌به‌شمار می‌آیند (همان‌، ص‌193). یول‌در تعلیقات ‌خود بر سفرنامه‌ ماركوپولو (ج‌1، ص‌444ـ 455)، تصاویری ‌از چند ابزار نجومی ‌آورده ‌است ‌كه‌ احتمالاً تحت‌ تأثیر دانش‌ ستاره‌شناسی‌اسلامی ‌در چین‌ ساخته‌ شده‌اند.

باتوجه ‌به‌ زمان ‌حضور جمال‌الدین‌ در چین ‌و آغاز به‌كار رصدخانه مراغه‌ در ایران‌، به‌ نظر می‌رسد ابزارهایی ‌كه‌جمال‌الدین ‌به‌چین ‌برده ‌بود نمونه‌هایی ‌از ابزارهای ‌رصدخانه ‌مراغه ‌بوده‌اند (هارتنر، ص‌192). در مورد میزان ‌تأثیر این‌ابزار، یا به‌ طوركلی ‌دانش ‌ستاره‌شناسی ‌اسلامی‌، در ستاره‌شناسی ‌چینی‌ اختلاف ‌نظر وجود دارد. به‌ عقیده‌هارتنر (ص‌193)، ارتباط ‌ستاره‌شناسی ‌اسلامی ‌با گونه ‌چینی ‌آن‌، اثر مهمی‌ در تكوین ‌و رشد این ‌دانش‌ در چین ‌نداشت‌؛
اما، به ‌نظر چن‌( < رجوع کنید به نجوم ‌شرقی ‌از جئو شوئوجین ‌تا شاه‌ سجونگ‌> ، یادداشتِ چن‌، ص‌97)، ستاره‌شناسی ‌اسلامی ‌تأثیر چشمگیری ‌بر شئون ‌گوناگون ‌تكوین ‌این ‌دانش ‌در چین‌ داشته ‌و بیش‌از همه ‌این‌تأثیر در دقت ‌رصد ستارگان و روشهای‌عملی ‌ستاره‌شناسی ‌بوده‌است‌.

از وجود ستاره‌شناس ‌دیگری‌، با نام‌ عمادالدین ‌بن‌ جمال‌الدین‌بخاری‌، در قرن ‌هشتم‌ اطلاعاتی ‌در دست‌ است‌. او در سمرقند زندگی‌ می‌كرد، و حاشیه‌هایی ‌بر زیج‌الغ‌بیگ‌ نوشته‌است‌، اما فاصله ‌زمانی ‌او با جمال‌الدین‌بخاری‌، این ‌فرض ‌را كه‌ وی‌ فرزند جمال‌الدین ‌بخاری ‌مورد نظر ما باشد منتفی ‌می‌سازد (در باره‌زمان‌زندگی‌عمادالدین‌بن‌جمال‌الدین‌ رجوع کنید به منزوی‌، ج‌4، ص‌2862؛
برای‌گزارش‌ كوتاهی‌ از زندگی‌ جمال‌الدین ‌بخاری ‌و مهم‌ترین ‌منابع‌ در باره ‌زندگی ‌او رجوع کنید به روزنفلد و احسان‌اوغلو ، ص‌222).

یكی ‌ازمهم‌ترین ‌پژوهشها درباره ‌زندگی ‌و فعالیت‌ علمی ‌جمال ‌الدین‌ بخاری‌، مقاله‌ ویلی ‌هارتنر با نام‌ > «شناخت ‌ابزارهای‌ نجومی‌ چامالوتینگ ‌و ارتباط‌ آنها با ابزارهای ‌رصدخانه‌ مراغه‌» < است ‌كه‌ در 1329ش‌/1950 در مجله‌ ایسیس‌ (ج‌) منتشر شد (فؤاد سزگین‌ آن‌ را در مجموعه‌ <ریاضیات‌ و نجوم‌اسلامی‌> ، ج‌51، فرانكفورت‌1998، ص‌266ـ276، تجدید چاپ‌كرد). این‌ مقاله‌ تاكنون ‌دوبار به‌ فارسی ‌ترجمه‌ و منتشر شده ‌است‌: ترجمه ‌نخست از حسین ‌علیزاده ‌غریب‌، در پژوهشهای‌ایرانشناسی‌: نامواره‌ دكتر محمود افشار (ج‌13، تهران 1381ش‌، ص‌511- 535) و ترجمه‌ دوم ‌از ناصر كنعانی‌ در فصلنامه‌ فرهنگ‌ (ش‌ـ45، زمستان‌ 1381 ـ بهار 1382، ص‌ـ110).

---

منابع‌:
(1) محمدحسن‌ بن‌علی‌اعتماد السلطنه‌، مطلع‌الشمس‌، چاپ ‌سنگی ‌تهران‌1301ـ1303؛
(2) خواندمیر؛
(3) رشیدالدین‌فضل‌اللّه‌؛
(4) رضا شعبانی‌، «یادداشتهای‌سفرچین‌»، كیهان‌ فرهنگی‌، سال‌2، ش‌9 (آذر 1365)؛
(5) مؤیدالدین‌عُرضی‌دمشقی‌، رسالة‌ فی‌كیفیة‌الارصاد و مایحتاج ‌الی‌علمه‌ و عمله ‌من‌الطرق‌المؤدیة‌ الی ‌معرفة ‌عددات ‌الكواكب‌، نسخه ‌خطی ‌كتابخانه‌ملی‌فرانسه‌، ش‌2544؛
(6) احمد منزوی‌، فهرستواره‌ كتابهای ‌فارسی‌، تهران‌ 1374 ش ؛
(7) یه‌ئی‌ـ لیانگ‌، «رفت‌و آمدهای ‌دوستانه‌ بین‌چین‌ و ایران‌ در زمان‌ قدیم‌»، مجله‌ سیاست‌ خارجی‌، سال‌1 (زمستان‌1365 ـ پاییز 1366)؛


(8) Willy Hartner, "The astronomical instruments of Cha-ma-lu-ting, their identification, and their relations to the instruments of the observatory of Maragha", Isis , vol.41, pt.2, no. 124 (July 1950);
(9) Marco Polo, The book of Ser Marco Polo the Venetian concerning the kingdoms and marvels of the East , translated and edited, with notes by Henry Yule, 1811, 3rd. ed. by Henry Cordier, 1903- 1920, repr. London 1975;
(10) Oriental astronomy from Guo Shoujing to King Sejong: proceedings of an international conference, Seoul, Korea, 6-11 October, 1993 , ed. Nha I.-S. and F.Richard Stephenson, Seoul: Yonsei University Press, 1997;
(11) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works ( 7 th - 19 th c. ), Istanbul 2003;
(12) George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Fla. 1975.

/ فرید قاسملو /